Υψηλή τέχνη, υψηλή πολιτική

Τέχνη και πολιτικός συμβολισμός 

Αυτό που συνέβη απόψε στο Πεντάγωνο, ήταν μαγικό. Ενώπιον του πρωθυπουργού, σχεδόν ολοκλήρου του υπουργικού συμβουλίου αλλά και εκατοντάδων τυχερών προσκεκλημένων.

Επρόκειτο για την θεαματική αποκάλυψη του συγκλονιστικού συνδυασμού γλυπτικής και αρχιτεκτονικής, εμπνευσμένης ιδέας αλλά και άψογα θεαματικής εφαρμογής. Εν αρχή ήταν η γλυπτική κατασκευή "Κιβωτός της Εθνικής Μνήμης", δηλαδή τα ονόματα των 121.692 καταγεγραμμένων πεσόντων "εν τοις ιεροίς του έθνους ημών αγώσι. Πάλαι τε και επ' εσχάτων". Που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Κ. Βαρώτσος χαράσσοντας σ' έναν λαβύρινθο γυάλινων "πύργων" πριν έξι μήνες τα ονόματα των σκοτωμένων για την πατρίδα αγωνιστών. Κι έπειτα η λαμπρά ανακαινισμένη πρόσοψη του ιστορικού κτηρίου του Υπουργείου Εθν. Αμύνης και του ΓΕΕΘΑ με μια ευρηματική λύση περσίδων από αλουμίνιο σαν αύλακες κιόνων από τον ίδιο δημιουργό, την αρχιτέκτονα Χρυσάνθη Ασπρουλοπούλου και τους συνεργάτες τους που δημιουργούσαν ένα αρμονικό όσο και επιβλητικό σύνολο. Η νέα παρέμβαση καλύπτει τη νότια πρόσοψη του κτηρίου μήκους 340 μέτρων, με 730 κάθετες σειρές λευκών περσίδων αλουμινίου ύψους 30,5 μέτρων (!) σχεδιασμένων για να βελτιώνουν τη θερμική συμπεριφορά του κτηρίου και να προσφέρουν έτσι μιαν ενιαία, αρχιτεκτονική ταυτότητα. (Υπήρξε έκπληξη κι η εντυπωσιακά σχεδιασμένη, καμπύλη κλίμακα εισόδου). Δαψιλής υπήρξε τέλος η χορηγία του Ευ. Μυτιληναίου η οποία επέστρεψε να γίνουν πραγματικότητα οι εμπνεύσεις και οι αισθητικοί σχεδιασμοί του Κ. Βαρώτσου. Ο συσχετισμός των τριών (Δένδια, Μυτιληναίου και Βαρώτσου) μού θύμισε την Αναγέννηση με τους πάπες και τους μεγάλους καλλιτέχνες. Ένα επίσης εύγε στον Γενικό Γραμματέα Αντώνη Οικονόμου.

Εν αρχή ην, λοιπόν, το συγκλονιστικό, διάφανο μνημείο όπου τα γραφικά στοιχεία, δηλαδή ο κατάλογος των χιλιάδων ονομάτων πάνω στο κρύσταλλο, γίνονται ένα πλαστικό γεγονός μοναδικής αισθητικής έντασης. Το όνομα του κάθε νεκρού εκτός από συγκεκριμένη ταυτότητα, καθίσταται το άυλο μετείκασμα ενός προσώπου που αναλαμβάνεται διάφανο στον ουρανό. Οι γονείς και οι παππούδες μας

ως πνεύματα παρηγορητικά που μάς σκέπουν. Τα επιτύμβια των αρχαιολογικών μουσείων του 4ου αι. π.Χ μεταλλάσσονται σήμερα στο νέο "Σήμα" του Βαρώτσου και ο Κεραμεικός μετακομίζει στο Πεντάγωνο. Συγκλονιστική εμπειρία να περπατάς ανάμεσα τους. Στα ονόματα των προγόνων μας. Υψηλή συγκίνηση που μόνο η ανάλογα υψηλή τέχνη μπορεί να προσφέρει. Αυτό που τέλος μ' ενδιαφέρει πιο πολύ είναι ότι η τόσο κακοποιημένη έννοια του δημοσίου γλυπτού τώρα απογειώνεται. Και μάλιστα σ' έναν χώρο που θεωρείται εκ προοιμίου τόσο συντηρητικός και αυστηρός όπως είναι το Πεντάγωνο. 

Ένας χώρος που θ' ανοίξει στο ευρύτερο κοινό σύντομα όπως μας δήλωσε ο κ. Δένδιας - κι ελπίζω να ξεναγήσω εκεί όσους θέλουν να δουν τί θα μπορούσε να είναι το "δημόσιο σήμα" και τί η αρχιτεκτονική ως έκφραση πολιτικού λόγου σήμερα... Στους φίλους μου Κώστα Βαρώτσο και Νίκο Δένδια σφίγγω ζεστά το χέρι. Δεν φανταζόμουν ποτέ ότι η συνήθως ανέμπνευστη πολιτική θα μπορούσε να εμψυχώσει μια τόσο υψιπετή δημιουργία. 

Πράγμα άκρως παρήγορο και για την τέχνη μας που χειμάζεται σε χέρια διεκπεραιωτών αλλά και για την πολιτική που ενώ μπορεί, σπάνια τολμάει...

ΥΓ. Μία μόνο ένσταση: Η αρχειακή έρευνα που έχουν πραγματοποιήσει οι υπεύθυνοι της ιστορίας στρατού - είχα υπηρετήσει κι εγώ στο αντίστοιχο τμήμα του ΓΕΝ πριν μισόν αιώνα - ώστε να συγκεντρωθούν όλα τα ονόματα των καταγεγραμμένων πεσόντων, είναι σπουδαία. Θα ήθελα όμως να προστεθούν τα ονόματα των νεκρών κι από την άλλη πλευρά του Εμφυλίου. Θα ήταν μία πράξη εθνικής συμφιλίωσης και συγχώρησης. Είμαι βέβαιος πως ο υπουργός κ. Νίκος Δένδιας αντιλαμβάνεται πόσο σπουδαίο είναι αυτή τη στιγμή να μην υπάρξουν νέοι, εθνικοί διχασμοί...

Σημ. Για του λόγου το αληθές την εκδήλωση που έστησε ο μουσικολόγος Λάμπρος Λιάβας άνοιξε ο πολυσχιδής Άγγελος Παπαδημητρίου που τραγούδησε το θρυλικό κι επίκαιρο "Παιδιά, της Ελλάδος παιδιά..." Στην συνέχεια ο Μανώλης Μητσιάς μάς θύμισε μεγάλες επιτυχίες των Χατζιδάκι - Γκάτσου αναλόγου περιεχομένου. Μετά ακούστηκε η φωνή του Διονύση Σαββόπουλου από το Τσάμικο: Ζήτω η Ελλάδα και καθετί μοναχικό (μοναδικό εννοεί) στον κόσμο αυτό... Τέλος παιάνισαν οι στίχοι του Άγγελου Σικελιανού από το "Πνευματικό Εμβατήριο" και το συγκλονιστικό φινάλε του Τραγουδιού του Νεκρού Αδελφού σε μουσική και στίχους του Μίκη Θεοδωράκη.

Από το μακρινό 1962 και την φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση. Ένα λαϊκό ορατόριο που βέβαια κορυφώνεται με την μάνα που συμφιλιώνει τα δύο αδέλφια του Εμφυλίου που κυνηγιούνται για να αλληλοσκοτωθούν.

Άγγελος, το διαρκές σκάνδαλο

Ο ζωγράφος Άγγελος,

 ένα διαρκές σκάνδαλο! 

(Τέχνη, αγορά και...κιτς)

(Σήμερα, Τρίτη, τα εγκαίνια της έκθεσης του στην γκαλερί Καπόπουλος του Κολωνακίου)

Ο ζωγράφος Άγγελος - γεννημένος το 1943 - προκάλεσε αληθινό σκάνδαλο με την πρώτη κιόλας εμφάνιση του. Πριν από μισόν αιώνα ακριβώς! Τον απέρριψαν μετά βδελυγμίας οι ψαγμένοι και οι "γνώστες" του χώρου κατηγορώντας τον για ανεπίτρεπτο κιτς και παλαιομοδίτικη, αναχρονιστική θεματογραφία, τον απέρριψαν επίσης και οι συνάδελφοι του αποδίδοντας του τεχνική ανεπάρκεια - κυρίως επειδή χρησιμοποίησε  πρώτος (;) για τις συνθέσεις του πρότζεκτορα - αλλά κατ' ουσίαν γιατί έκανε από την πρώτη στιγμή τεράστια αίσθηση και γιατί άλλαξε τους όρους της ελληνικής αγοράς τέχνης. Στην οποία μέχρι τότε κυριαρχούσαν ο Βασιλείου, ο Τσαρούχης, ο Γαΐτης κ.λπ. Τον υπερασπίστηκε τότε μόνο ο κορυφαίος ιστορικός τέχνης, καθηγητής Στέλιος Λυδάκης. Σήμερα δεν υπάρχει σπίτι τόσο στα βόρεια όσο και τα νότια προάστια - από Εκάλη έως Βουλιαγμένη - που να μην έχει έναν τουλάχιστον Άγγελο στο καθιστικό του, διπλά συνήθως σ' έναν Φασιανό, έναν Τσόκλη ή έναν Μποκόρο. Φαίνεται ότι η τέχνη του σταμάτησε προς στιγμήν αυτό τον ακήρυκτο  πλην σοβούντα πόλεμο μεταξύ Βορείων και Νοτίων κι ότι ο Άγγελος κατάφερε να συμφιλιώσει τους ορεινούς με τους παραλιακούς νεόπλουτους σπάζοντας έτσι το μονοπώλιο της γενιάς του τριάντα. Την μονοκρατορία λ.χ του Μυταρά και του Τέτση.

"...Ο Άγγελος, ένα παιδί από την επαρχία, εντελώς εκτός συστήματος, κατάφερε να

αλώσει το Σύστημα εξ εφόδου..."

 Την δεκαετία του '90 ο αείμνηστος Χάρης Καμπουρίδης χρησιμοποίησε την περίπτωση του Άγγελου ως καθοριστικού παραδείγματος ως προς το πόσο συνιστά ιστορικό κριτήριο η αποδοχή ενός καλλιτέχνη από το ευρύτερο κοινό. Υπογραμμίζοντας πόσο ερεθιστικό είναι για έναν κριτικό το φαινόμενο Άγγελος σε σχέση με τους βαρετούς, προβλέψιμους μοντέρνους. 

Μισόν αιώνα λοιπόν μετά από την πρώτη του, επεισοδιακή εμφάνιση στην ιστορική " Ώρα" του Ασαντούρ Μπαχαριάν το 1975 με θρησκευτικά θέματα à la Caravaggio αλλά και στον "Ζυγό" αργότερα με διευρυμένη θεματολογία - πάντα όμως "αναχρονιστική" εν μέσω του κυρίαρχα επιθετικού, ιδεολογικοποιημένου μοντερνισμού - ο Άγγελος συνεχίζει να προκαλεί και να διχάζει. Να έχει φανατικούς θαυμαστές αλλά κι ορκισμένους εχθρούς. Κι αν ήταν απλά θέμα γούστου, τότε απλά δεν θα υπήρχε θέμα. Επειδή de gustibus et coloris non disputandum est. Καμιά αστυνομία της τέχνης δεν μπορεί να επιβάλει στον οποιοδήποτε τι θα του αρέσει και τι όχι. Κι ένας ιστορικός τέχνης οφείλει να λάβει υπ' όψη όχι τα ιδιωτικά γούστα όσο την πραγματικότητα που διαμορφώνει η κάθε συνθήκη. Για αυτό μίλησα για κοινωνικό φαινόμενο. Αφού ο Άγγελος ξεπερνάει τα στενά όρια της τοπικής ιστορίας της τέχνης μας και λειτουργεί ως ένα ευρύτερο, πολιτιστικό φαινόμενο, ένα σκάνδαλο ανάμεσα στους "ειδικούς" και τους "ανίδεους", ανάμεσα στο τι επιτρέπεται να μας αρέσει και τι όχι. Θέματα δηλαδή που άπτονται μιας κοινωνιολογίας της συμπεριφοράς ή ακόμα κι ενός ιδιότυπα πολιτικού  μπιχεβιορισμού. Κυρίως γιατί ο Άγγελος πεισματικά επιμένει σε θέματα που εξ ορισμού η σύγχρονη τέχνη έχει εξορίσει από το ρεπερτόριο της ως passé. Εκεί ακριβώς όμως έγκειται και η γοητεία του. Επειδή επιμένει σ' έναν, διαμεσολαβημένο έστω, ιστορισμό, στην προάσπιση εκείνης της αθωότητας και πνευματικότητας οι οποίες λείπουν δραματικά σήμερα από τον καθημερινό άνθρωπο. Στην αισθητική των old masters. Έστω κι αν κάτι τέτοιο μοιάζει αφελές ή και πονηρό στις μέρες μας.

Ο Άγγελος παρουσιάζεται σήμερα, μισόν αιώνα μετά από την πρώτη εμφάνιση του, εξελιγμένος μεν αλλά και θεματικά αναλλοίωτος όσο και απόλυτα δικαιωμένος. Έχοντας μιλήσει, σε χρόνο ανύποπτο, με τους ποικίλους κύκλους της έρευνας του - τα συμπαντικά τοπία, την Ιερά Σινδόνη, το Μανδήλιο, τους αρχαίους ναούς, τα περιστέρια  στο διάστημα - για τα αόρατα ρούχα του βασιλιά των ακαδημαϊκών του μοντέρνου και έχοντας φτιάξει σταθερά εικόνες που ν' αντέχουν στον χρόνο συνομιλώντας με το παρελθόν. Εδώ και μισόν αιώνα, τέλος, ακολουθώντας το ένστικτο του αποδεικνύει με τα έργα του ότι η συζήτηση ανάμεσα σε κατά φαντασίαν επαναστάτες και υπαλλήλους της αγοράς τέχνης για το καλό ή το κακό γούστο, είναι ιδεολογικοποιημένη, δηλαδή φαλκιδευμένη από μία κανονιστική προκατάληψη και ως εκ τούτου ύποπτη. Μισόν αιώνα τώρα παρά τις ακραίες αλλαγές που έχουν παρουσιαστεί στον χώρο των εικαστικών τεχνών - αλλά και του θεάτρου ή του κινηματογράφου - αυτός συνειδητά προχώρησε αντίθετα στο ρεύμα, κόντρα στις εκάστοτε μόδες και κατάφερε, με το να αξιοποιεί τα πράγματα του παρελθόντος με ιδιαίτερη ζέση και προσωπική ματιά να καταστεί κλασικός στο είδος του με χιλιάδες έργα (!) σε εκατοντάδες συλλογές και εντός και εκτός. 

Επειδή είναι σήμερα ο Έλληνας που πουλάει περισσότερο στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής παρά την πατρίδα του καθώς οι εκεί συλλέκτες του λατρεύουν τα διαστημικά, τα κοσμολογικά, κυρίως, θέματα του, δηλαδή αυτή την εικαστική ποιητική του σύμπαντος στην οποία διαπρέπει. Αφού κατάφερε ώστε, μέσα από το έργο και το όραμα του, οι ζωγραφικές του να γίνονται προφητείες ή προσευχές για το μέλλον.  Έτσι ώστε αυτό το σκοτεινό και απρόβλεπτο πράγμα που λέγεται τέχνη, να βγάζει τη γλώσσα σε όσους καμώνονται ότι κατέχουν την απόλυτη αλήθεια. Ο Άγγελος έχει, το είπα ήδη, κατηγορηθεί ως παλαιοημερολογίτης της εικόνας και εκπρόσωπος του κιτς - κυρίως λόγω της επιτυχίας και της δημοφιλίας του - αλλά και maître του εύκολου εντυπωσιασμού του κοινού. Όμως το κιτς ορίζεται ως η λατρεία του κοινότοπου ενώ η δουλειά του Άγγελου, με την συνεχώς ανανεούμενη θεματολογία της και το ανυποχώρητο, πνευματικό της αίτημα, μόνο κοινότοπη δεν είναι. Ιδιαίτερη ή κλασικότροπη ναι, κοινότοπη όχι. Όσο για την αγάπη του για τις φόρμες και τα θέματα των παλιών δασκάλων, των λεγόμενων grands maîtres, ένα είναι βέβαιο: ότι τους προσεγγίζει και τα προσεγγίζει με σύγχρονο, δηλαδή υποψιασμένο, βλέμμα. Επίσης έχει κατηγορηθεί για συντηρητισμό επειδή εμπνέεται από την ιστορία της τέχνης, την αναγέννηση, το μπαρόκ ή τον νεοκλασικισμό και δεν υποκύπτει στη σαγήνη της πρόκλησης για την πρόκληση, στον αξιωματικό διδακτισμό του μοντερνισμού ή στην ιδεοληψία του τίποτα που καμώνεται πως είναι κάτι. Προσωπικά θα τον τοποθετούσα στους κορυφαίους εκπροσώπους της συμβολικής ζωγραφικής και του λυρικού ρεαλισμού στον τόπο μας, πολύ καλύτερο εικαστικά από τον πολυδιαφημισμένο Ιταλό Carlo Maria Mariani ,1931, εκπρόσωπο του κινήματος Anachronismo, τον οποίο οι Αμερικανοί κριτικοί τον περιγράφουν ως χαρακτηριστικό  postmodernist. Ενώ ο Charles Jencks πάλι, πατέρας του μεταμοντέρνου, χρησιμοποιεί τον Mariani ως βασικό παράδειγμα της θεωρίας του. Μιας θεωρίας της "επιστροφής" και της ελεύθερης χρήσης όλων των "γλωσσών" του παρελθόντος. Της ευχαρίστησης, τέλος, του κοινού από το προσφερόμενο έργο τέχνης. Μια ευχαρίστηση που είχε εξορίσει το προτεσταντικά πούρο μοντέρνο. Που θα πει απλά πως ό, τι κυρίως καταλογίζουν στον Άγγελο είναι απλά ότι...αρέσει!

Σημ. Μια εύκολη έρευνα θα απεδείκνυε ότι οι σπουδαιότεροι Έλληνες συλλέκτες - ακόμη κι αυτοί που αργότερα έγιναν διεθνείς και επικεντρώθηκαν μόνο σε ξένους καλλιτέχνες - ξεκίνησαν τις συλλογές τους με Άγγελο, Μανωλίδη ή Πανταλέοντα. Για παράδειγμα η Μαριάννα Λάτση είναι από τις φανατικές του συλλέκτριες. Επίσης θυμάμαι την αντίδραση των "ειδικών"  στις αρχές του '80 - εμού συμπεριλαμβανομένου - όταν ο αείμνηστος Ίων Βορρές είχε στήσει στο νεόδμητο Μουσείο του στην Παιανία έναν Άγγελο δίπλα σ' έναν Σπυροπούλο. Mea culpa! Εικόνα που έγινε γνωστή στο πανελλήνιο μέσω του διάσημου τότε περιοδικού Ζυγός. Άλλη μια απόδειξη πως τον Άγγελο μπορείς να τον απορρίψεις αισθητικά αλλά όχι να τον αγνοήσεις ιστορικά. Αυτά και άλλα ανάλογα θέματα σκεφτόμασταν να αντιμετωπίσουμε με τον συνάδελφο καθηγητή κ. Θανάση Μουτσόπουλο στο Μουσείο Κατσίγρα όταν συμμετείχαμε στην καλλιτεχνική του επιτροπή και προγραμματίζαμε μια μεγάλη αναδρομική του Θεσσαλού Άγγελου Παναγιώτου. Πλην οι εκεί μενδωνίτσες δεν ηυδόκησαν.