Ο Μεγάλος Ερωτικός
"Πάψε μου λες, μη ριγείς δυνατά
Θα μας ακούσει η διπλανή πραγματικότητα..."
Κική Δημουλά, Ρίψασπις
Ορισμός: Ονομάζουμε ζωγραφική την ιδιοτελή χρήση του φωτός έτσι ώστε να δημιουργηθούν κάποιες εικόνες ανιδιοτελούς αθανασίας. Αυτό πιστεύω. Επίσης ζωγραφική είναι η δυνατότητα που διεκδικεί σε δύο διαστάσεις ο άνθρωπος ως προς τον τρισδιάστατο κόσμο που θα έφτιαχνε, αν ήταν θεός.
Κι άλλος, παρεμφερής, ορισμός: Οι ποιητές, δηλαδή οι καλλιτέχνες γράφουν την ιστορία. Οι ιστορικοί την αφηγούνται. Από την άλλη κάθε τέχνη διαθέτει και την ποιητική - λυρική της πλευρά. Όπως για παράδειγμα οι ονειρικοί πίνακες του Χρίστου Καρά με τα συμβολικά θέματα και την διάχυτη μελαγχολία τους ως προς την ανθρώπινη φύση και μοίρα.
Έτσι είναι: Η επιστήμη ψάχνει την αλήθεια, η τέχνη την δημιουργεί. Από την άλλη σκέφτομαι: Η μοντέρνα τέχνη μοιάζει πολύ με θρησκεία γιατί απαιτεί να πιστέψεις σε κάτι που δεν βλέπεις και να θαυμάσεις αυτό που δεν κατανοείς (ή, έστω, κατανοείς δύσκολα). Και εν πάση περιπτώσει σπάνια συγκινείσαι. Δηλαδή συμμετέχεις συναισθηματικά. Ειδικά, τώρα, στην υπερσυντηρητική και υποκριτική Ελλάδα η μοντέρνα τέχνη προσλαμβάνεται ως ο απόλυτος αναχρονισμός. Η ακαδημία της αβανγκάρντ. Όμως μην ξεχνάτε: Τέχνη είναι εκείνος ο κήπος στον οποίο ό τι βλασταίνει σαν ισχυρισμός, δίνει καρπούς ως αλήθεια. Η τέχνη, που αλλιώς λέγεται και εξιστόρηση της μοναξιάς, πορεύεται από ποιητή σε ποιητή ενώ γύρω της πάντα υπάρχει έρημος.
Γνώρισα τον Χρίστο Καρά πριν από σαράντα περίπου χρόνια όταν ως νεαρός επιμελητής στην Εθνική Πινακοθήκη, έστηνα στη "γέφυρα" του μουσείου - το πολύπαθο πέρασμα από την είσοδο στο κεντρικό κτήριο - τα νεοαποκτηθέντα έργα. Στους τετράγωνους τοίχους ανάμεσα στα μεγάλα υαλοστάσια. New Αcquisitions έγραφε κάπου μία μεγάλη πινακίδα κατ' απαίτηση του αείμνηστου διευθυντή της ΕΠΜΑΣ Δημήτρη Παπαστάμου. Θυμάμαι λοιπόν πολύ καλά έναν από τους χαρακτηριστικούς "διαστημικούς", συμβολικούς πίνακες του Καρά, με τεράστιους, κυλινδρικούς κρατήρες και πορτοκαλείς καπνούς να δεσπόζουν σ' ένα ψυχρά γαλάζιο ουρανό. Μελλοντολογικό, δυσοίωνο όραμα; Δίπλα του κρεμόταν, θυμάμαι, το περίφημο, μπεϊκονίζον, βιολέ πορτρέτο του "Νικόλαου Λούρου" από τον Δημήτρη Μυταρά, έργο που απέρριψε ο προσωπογραφούμενος και ο ζωγράφος προσέφερε στην Πινακοθήκη (a propos ένα από τα αριστουργήματα της νεοελληνικής τέχνης). Πιο δίπλα βρισκόταν ένας γραμμικός "Ποδηλάτης" με κόκκινη και μπλε γραβάτα σε ρόδινο φόντο του Αλέκου Φασιανού. Κατά σύμπτωση και οι τρεις αυτοί ζωγράφοι από τη μία πρωταγωνιστούν στην ανατρεπτική γενιά του '60, δίπλα στον Δημήτρη Κοντό, τον Νίκο Κεσσανλή, το Βλάση Κανιάρη, τον γλύπτη Θόδωρο, τον Κωνσταντίνο Ξενάκη κ.λπ και παράλληλα αποτελούν την πιο πρωτότυπη κι ενδιαφέρουσα ζωγραφική πρόταση μετά τον Διαμαντόπουλο, τον Τσαρούχη και τον Μόραλη. Δηλαδή παρουσιάζονται ως οι άμεσοι συνεχιστές της λεγόμενης γενιάς '30.
Στη συνέχεια δούλεψα με έργα του Καρά στην Πινακοθήκη Δημήτρη Πιερίδη ενώ μάς έφερε πιο κοντά ο θεσμός της "Αθήνας Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης", το 1985, με αναμφισβήτητη πρωταγωνίστρια και εμψυχώτρια τη Μελίνα Μερκούρη, στενή φίλη του Χρίστου. Στο πλαίσιο αυτού του θεσμού επιμεληθήκαμε, ο Καράς, εγώ και η Ντόρα Ηλιοπούλου - Ρογκάν, μία σειρά εκθέσεων - πακέτων με τα πιο σημαντικά έργα της Συλλογής Πιερίδη, συλλογή η οποία κατά την δεκαετία του '80 λειτουργούσε μαζί με τη Συλλογή Βορρέ στην Παιανία ως άτυπο μουσείο σύγχρονης τέχνης. Αυτές οι εκθέσεις οι οποίες περιόδευσαν σε όλη την Αττική από το Κερατσίνι ως τον Ρέντη και τη Σαλαμίνα δημιουργώντας ένα μοναδικό προηγούμενο (Μην ξεχνάτε ότι η Μελίνα ήταν βουλευτίνα του Πειραιά). Συντονιστής αυτού του πρωτότυπου project ήταν ο επίσης αείμνηστος Σπύρος Μερκούρης. Παράλληλα ο Χρίστος Καράς πρωταγωνίστησε στην πολυθεματική έκθεση "Ζωγραφικός Χώρος - Θεατρικότητα" που έστησα την ίδια χρονιά στο νεογοτθικό Μέγαρο Κουλούρα του Παλαιού Φαλήρου (σήμερα μουσείο παιχνιδιών, παράρτημα του μουσείου Μπενάκη).
Ζωγραφικός χώρος και θεατρικότητα λοιπόν. Έννοιες πρωτάκουστες ως τότε. (Φανταστείτε πώς εκτός των άλλων ο Γρηγόρης Σεμιτέκολο παρουσίασε την performance του "Κοσμικό Ανατομείο" ενώ ο πολύ καταβεβλημένος τότε Ιόλας με βοήθησε να σκηνοθετήσω την λεγόμενη "αίθουσα του Αγίου Σεβαστιανού" με έργα του Κώστα Πανιάρα αλλά και του Βασίλη Φωτοπούλου). Νομίζω πως αυτός ο στόχος, δηλαδή η δημιουργία ενός ζωγραφικού χώρου, ποιητικού και ονειρικά απελευθερωμένου, με έντονα τα θεατρικά στοιχεία, ιστορικά ή συμβολικά, χαρακτηρίζει ως σήμερα την εικαστική έρευνα αυτού του πολύ σημαντικού δημιουργού. Θα συμπλήρωνα μάλιστα με μίαν εξαιρετική κομψότητα γραμμής και επίσης απόλυτη την αίσθηση του μνημειακού. Νεοσυμβολισμός με νεοπόπ στοιχεία, μαγικός ρεαλισμός, υψηλή αίσθηση του εικονογραφικού και του διακοσμητικού, αυτά νομίζω πως είναι τα χαρακτηριστικά της ώριμης δουλειάς του Χρίστου Καρά. Αξίζει πάντως να πει κανείς πως ο ίδιος ξεκίνησε από τη δεκαετία του '50 ψάχνοντας εναλλακτικές μορφές έκφρασης και πειραματιζόμενος με τα κολάζ που αρχίζουν από τον νεανικό Πικάσο ή τον Μπρακ αλλά φτάνουν ως τους Affichistes του '60. Επίσης δοκίμασε και δοκιμάστηκε στην αυθόρμητη χειρονομία και την ελεύθερη, ενστικτώδη γραφή δηλαδή σ' αυτό που ονομάζουν οι ιστορικοί της τέχνης informel. Όμως το αληθινό ξάφνιασμα - το οποίο δεν έχει επαρκώς κριθεί και εκτιμηθεί ως σήμερα - είναι η εξαιρετική σειρά των εξπρεσιονιστικών του έργων με τα άγρια άλογα σε λάδι - μνήμες των αλόγων της Θεσσαλίας και του χωριού του, της Μπουχούνιστας Τρικάλων αλλά και την σειρά με τις απρόσωπες φιγούρες - ταυτότητες. Ή, τα εξίσου σημαντικά σχέδια από μελάνι στα οποία η αίσθηση του δράματος εναλλάσσεται με την κομψή γοητεία της γραμμής.
Ο Χρίστος Καράς σπούδασε αρχικά πολιτικές επιστήμες στο Πάντειο και ζωγραφική στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών (εργαστήρι του Γιάννη Μόραλη). Την περίοδο 1957 - 60 θα σπουδάσει τοιχογραφία στην École des Beaux Arts του Παρισιού με υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών. Το 1973 μετέβη στη Νέα Υόρκη με υποτροφία Ford, ενώ το 1960 συνεξέθεσε με τον Κοντό και τον Τσόκλη στο Αθηναϊκό, Τεχνολογικό Ινστιτούτο Δοξιάδη. Πρωτοεμφανίστηκε με ατομική έκθεση το 1962 στην γκαλερί "Ζυγός" με επιμελήτρια την Έφη Φερεντίνου ενώ ήδη από το 1958 είχε συμμετάσχει στο Salon d'Automne, το 1959 στο Salon de la Jeune Peinture και το 1960 στο Salon de Comparaison. Το 1961 τιμάται με το prix Biarritz και το 1962 συμμετέχει στην περιώνυμη έκθεση ελληνικής ζωγραφικής και γλυπτικής στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Παρισιού μαζί με άλλους σαράντα συναδέλφους του. Όλα τα ανωτέρω αποδεικνύουν πόσο έντονη ήταν η παρουσία νέων Ελλήνων καλλιτεχνών στο Παρίσι τη δεκαετία του '60 όπως εξάλλου ήταν έντονη η παρουσία εκεί των μεγάλων Ελλήνων διανοητών.
Από το 1964 ζωγραφίζει μία ενότητα έργων στην οποία πρωταγωνιστούν γυμνές μορφές, άλογα, ιππείς, ερωτικά συμπλέγματα σ' ένα δραματικά σκιοφωτισμένο, ασαφές περιβάλλον με τον γενικό τίτλο "Αφιέρωμα στους εκτελεσμένους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης 1940-44". Οι πίνακες αυτοί εξετέθησαν το 1964 και το 1966 στην γκαλερί "Μέρλιν" και όριζαν με τον θετικότερο τρόπο το προσωπικό ύφος του ζωγράφου: εξπρεσιονιστική δύναμη, γραμμή που θυμίζει τα χαρακτικά του Πικάσο, έντονα εξομολογητική διάθεση, εικόνα που απεικονίζει αλλά και υπονοεί. Το1980 και το 1982 στην γκαλερί "Δεσμός" και την γκαλερί 3, δύο αίθουσες που υποστηρίζουν τη μικρή, ελληνική αβάν-γκαρντ - δείχνει ζωγραφικές που συνδυάζουν ευφυείς γραφισμούς, επίπεδες, χρωματικές επιφάνειες, ψευδαισθητικά βέλη με αιωρούμενα αντικείμενα και με απροσδιόριστα εξαρτήματα ενός τεχνολογικού πολιτισμού που εξερράγη στο διάστημα. Η ρομαντική μάλιστα και κλασικίζουσα φύση του τον ώθησε στο να εμπλουτίσει τους ερειπιώνες της σύγχρονης αυτής της Ιεριχούς με σχηματοποιημένες φιγούρες αρχαίων πολεμιστών και με μορφές που έντονα ανακαλούν το ιστορικό παρελθόν. (Η θεατρικότητα που προανέφερα). Έκτοτε η υπερρεαλιστική αυτή διάθεση στην οποία το γραμμικό στοιχείο εναλλάσσεται με το ζωγραφικό, σταδιακά αντικαθίσταται από μετα - πόπ αντίληψη εικόνων στην οποία κυριαρχούν η αποσπασματικότητα, η ένθετη, οπτική πληροφορία, τα γράμματα - σήματα και η λογική μιας "κινηματογραφικής" αντίληψης Πρβλ. το σχέδιο "Πιστόλι ή Χαιρετισμός στην pop art, 1984. (Περισσότερα στο: Μάνου Στεφανίδη, Ελληνομουσείον, επτά αιώνες ελληνικής ζωγραφικής τόμος ζ, Υπερ - Ρεαλισμοί, σελ. 70 - 72, β έκδοση βελτιωμένη, Ίδρυμα Τύπου, 2009).
Είναι πάντως πολύ χαρακτηριστικό πως και οι τρεις αυτοί οι κορυφαίοι ζωγράφοι που προανέφερα, ο Μυταράς, ο Φασιανός και ο Καράς, πρωτοεμφανίζονται ως καθαρόαιμοι εξπρεσιονιστές και δεν θα δίσταζα να πω πως αυτά τα εξπρεσιονιστικά τους έργα, τα οποία φιλοτεχνούνται grosso modo στην περίοδο της δικτατορίας είναι και τα καλύτερα. Το ίδιο επίσης συμβαίνει και με άλλους συνομήλικους τους παραστατικούς όσο και πολιτικοποιημένους ζωγράφους όπως είναι ο Ηλίας Δεκουλάκος, ο Δημοσθένης Κοκκινίδης, ο Γιώργος Βογιατζής, ο Λευτέρης Κανακάκις, ο Θόδωρος Πάντος κ.λπ.
Προσωπικά μου αρέσουν οι ζωγράφοι που έχουν εμμονές. Που επιστρέφουν ξανά και ξανά στο ίδιο θέμα, όχι τόσο για να το τελειοποιήσουν -αυτό θα ήταν αφέλεια- αλλά για να τελειοποιήσουν, όσο γίνεται, τον εαυτό τους· αυτό σημαίνει αγιοσύνη. Αφού η τέχνη αποτελεί μια μορφή αγιότητας (που όμως δεν φοβάται να αμαρτήσει). Κι αφού η αμαρτία, υπό όρους, δηλαδή όταν εμφορείται από αναπαλλοτρίωτο πάθος, είναι κι αυτή, μορφή αγιότητας. Άρα, με τη σειρά της, διεκδικεί το πρόσωπο (και το προσωπείο) της τέχνης. Όπως ο Χρίστος Καράς.
Σκέφτομαι: . Οι μεγάλες, αστικές επαναστάσεις ήθελαν μαξιμαλιστικά να κάνουν τους πάντες καλλιτέχνες και την πολιτική, τέχνη. Ενώ αυτό που αξίζει πραγματικά, είναι να ζει ο καθένας μας την ζωή του καλλιτεχνικά. Να κάνει ποίηση ακόμη και την κοινοτοπία. Και βέβαια να ονειρεύεται. Όπως ο Χρίστος Καράς...
Επίλογος
Κι ένας τελευταίος ορισμός: Τέχνη αποκαλείται το σκοτεινό, εκείνο ορυχείο της παγκόσμιας μελαγχολίας. Καμία εύκολη παρηγοριά. Έτσι είναι...
Η τέχνη πάλι που δημιουργείται σήμερα, σηματοδοτεί την αισιόδοξη πλευρά της δυσοίωνης περιόδου που ζήσαμε όλοι μας και εν μέρει ζούμε ακόμη. Το πραγματικό και το συμβολικό σκοτάδι που κυκλοφορεί απειλητικό και στη χώρα μας και τον κόσμο με την απειλή, τις αρρώστιες ή και τον θανάτο να κρύβεται ακόμη στις πιο αθώες και πιο ανθρώπινες χειρονομίες. Σ' ένα χάδι δηλαδή ή ένα φιλί, μία χειραψία ή μία αγκαλιά... Παράλληλα να υπενθυμίζουμε ότι αργά ή γρήγορα το φως ακολουθεί και ότι το σκοτάδι εκτός από απελπισία ή ζόφο - αυτά δηλαδή που δημιούργησε ο εγκλεισμός, ο φόβος και η απομόνωση - μπορεί να λειτουργήσει και ως εκκολαπτήριο, ως πυροκροτητής δημιουργίας. Αφού είναι πάντα απαραίτητη η δυσκολία ακόμα και η οδύνη για να κυοφορήσει το καινούργιο τον εαυτό του και να (ανα)γεννηθεί η τέχνη.
Λέω συχνά πως η πλειονότητα των καλλιτεχνών - ιδιαίτερα οι εικαστικοί καλλιτέχνες και οι συγγραφείς - έζησαν κατά την περίοδο της αναγκαστικής απομόνωσης μία εξαιρετικά, οικεία συνθήκη. Μια και οι ίδιοι έτσι ζουν ανέκαθεν, απομονωμένοι στα εργαστήρια ή τα γραφεία τους, μόνοι, κατάμονοι με τον εαυτό τους, με τα φαντάσματα ή τα οράματα τους, με τις δυσκολίες αλλά και τις υπερβάσεις των δυσκολιών. Με τα τεχνικά, τα αισθητικά ή τα ιδεολογικά ζητήματα που τους προκαλεί η δουλειά τους ίδια. Γιατί αυτό σημαίνει τέχνη. Τον τρόπο μας να ψιθυρίσουμε την απόλυτα προσωπική μας ιστορία στο αυτί της αιωνιότητας. Κι αν ακούσει!
ΥΓ. Στην εποχή της άθλιας, της αξιοθρήνητης ορατότητας όπου α-νόητες, επιδερμικές εικόνες και μόνο κατακυριεύουν τα πράγματα και τα σώματα χωρίς καθόλου να παραπέμπουν σε οράματα αθανασίας - τόσο φως σπαταλημένο ανώφελα, χωρίς μεταφυσική, χωρίς υπερβατικό νόημα, ένα θαύμα που αρνείται να θαυματουργήσει -
η ζωγραφική - αλλά όχι τόσο η φωτογραφία ή ο κινηματογράφος - παραμένει το τελευταίο καταφύγιο εκείνου του βλέμματος που κοιτάζει για να στοχάζεται. Που βλέπει για να ενοράται. Που ανακαλύπτει εκείνα τα μυστικά που οι πολλοί αρνούνται να δουν.
Αυτή η ζωγραφική αντιστέκεται ακόμη, λόγω του αξιακού φορτίου που μεταφέρει, στην χυδαιότητα του ορατού. Καλύτερα, του ορωμένου. Όπως συμβαίνει στα προκείμενα έργα του Μεγάλου Ονειρικού.
Αντίθετα, την κακομοίρα την γλυπτική την έπνιξε η "υλικότητα", το "εμπράγματο δίκαιο" της δηλαδή, που όμως δεν μπορεί να την προστατέψει αλλά και η αντικειμενική έκλειψη του δημόσιου χώρου στην εποχή της απόλυτης επιτήρησης. Η εξαφάνιση της σχέσης πόλης και πολιτών που ανέκαθεν την τροφοδοτούσε. Καθώς υποχρεώνεται πια να σμικρύνεται για να χωρέσει ή να ασφυκτιά στην ιδιωτεία, αποκλειστικά, των ιδιωτικών συλλογών. Σαν φυλακισμένη.
Και δύο, τελευταία λόγια, τώρα, για την γλυπτική του Χρίστου Καρά: Αυτή προκύπτει ως κατευθείαν συνέπεια της ζωγραφικής του, είναι δηλαδή μία τρισδιάστατη οργάνωση εν χώρω των δισδιάστατων μορφών του σύμφωνα με τα πρότυπα του Giorgio de Chirico και του Salvador Dali. Μόνο που στα γλυπτά του Καρά υπάρχει, καλύτερα διασώζεται, αυτό το εξωπραγματικό στοιχείο - η φωνή ας πούμε ενός μπρούτζινου προσώπου - που χαρακτηρίζει όλη του τη δουλειά. Εκείνο το ονειρικό - μαγικό στοιχείο που κάνει και τη γλυπτική του εξαιρετικά ενδιαφέρουσα.
Φωτογραφίες από τα προεγκαίνια της τελευταίας του έκθεσης Ο Μεγάλος Ερωτικός με τον υπουργό δικαιοσύνης κ. Κώστα Τσιάρα το περασμένο φθινόπωρο στην γκαλερί Σιαντή.
