Ανοιχτή επιστολή στον κ. Μητσοτάκη

Κύριε πρωθυπουργέ 

Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι η εικαστική κοινότητα είδε με ευχάριστη έκπληξη την επίσκεψή σας στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Αν δεν με απατάει η μνήμη μου, είναι η πρώτη φορά που πρόεδρος της κυβέρνησης επισκέπτεται το κακοπαθημένο και επί δεκαετίες υπολειτουργούν, άβολο κτίριο του πρώην Φιξ. Κι αυτό είναι παρήγορο. Ιδιαίτερα μάλιστα αυτή τη δύσκολη ώρα όπου και η τέχνη και οι άνθρωποι της χειμάζονται μαζί και δίπλα με την υπόλοιπη κοινωνία. Είμαστε, λοιπόν, ανακουφισμένοι που επιτέλους το μουσείο είναι ανοιχτό και σάς ευχαριστούμε γι' αυτό αλλά έχουμε σοβαρές ενστάσεις ως προς τη λειτουργία και, κυρίως, ως προς το περιεχόμενο του. 

Επειδή πρόκειται για ένα μουσείο που προσεγγίζει τη σύγχρονη τέχνη μ' έναν τρόπο άκρως ιδεολογικοποιημένο, "αφ' υψηλού" θα έλεγα, ως προς τον ενδεχόμενο χρήστη ο οποίος οφείλει να "μάθει" κάποιον άνωθεν επιλεγμένο "κανόνα" αλλά όχι και να συγκινηθεί ή να συμμετάσχει. Αντανακλά, φοβάμαι, τις δογματικές επιλογές της πρώτης του διευθύντριας την οποία διόρισε ο κ. Βενιζέλος το μακρινό '90 και οι μονομανίες της οποίας, π.χ η καλλιτέχνις Δανάη Στράτου, δεσπόζουν έως σήμερα. Εξοστρακίζοντας κυριολεκτικά καλλιτέχνες και τάσεις που άφησαν ανεξίτηλο ίχνος στη μικρή ιστορία της σύγχρονης τέχνης μας και που άνοιξαν γόνιμους διαλόγους με τα μεγάλα κινήματα και τους βασικούς εκπροσώπους της τέχνης του εικοστού αιώνα: Όπως ο Γεράσιμος Σκλάβος, ο Τάκις, ο Αχιλλέας Απέργης, η Βασιλική Τσεκούρα, ο Μάκης Θεοφυλακτόπουλος αλλά και ο πολυμήχανος Μποστ ή ο Αρκάς, μαζί με τους εκπρόσωπους του γκράφιτι οι οποίοι πρωταγωνιστούν τα τελευταία χρόνια στην καθημερινότητα μας και έχουν αναγνωριστεί διεθνώς όπως ο Στέλιος Φαϊτάκης ή ο Ίνο. Από την άλλη δημιουργοί όπως ο Τάσσος ή η Βάσω Κατράκη σνομπάρονται ως ελληνοκεντρικοί ενώ οι διεθνείς Prassinos, John Christoforou, Lekakis, Hatzi, ή Nonda παραγκωνίζονται ως... passé ! 

Αντιλαμβάνεστε κ. Πρωθυπουργέ ότι έχουμε ένα μουσείο ουσιαστικά "ανιστορικό" και μάλλον "δήθεν" το οποίο απλώς μιμείται την διεθνή του μοντέρνου χωρίς όμως να υπερασπίζεται είτε την αιτιακή σχέση της νεοελληνικής με τη διεθνή τέχνη και, πρωτίστως, να μην προβάλει τη νεοελληνική ιδιαιτερότητα. Αυτό που θα ονομάζαμε λίγο απλουστευτικά και συμβολικά "εθνική σχολή". Ό, τι δηλαδή ουσιαστικά ενδιαφέρει όχι μόνο τον ντόπιο αλλά πρωτίστως και κυρίως τον ξένο επισκέπτη του μουσείου. Αυτόν που δεν ενδιαφέρεται να δει μία ακόμα περιφερειακή και επαρχιώτικη εκδοχή των μουσείων που έχει στη χώρα του αλλά το τι συμβαίνει στην Ελλάδα, σήμερα. 

Και στην Ελλάδα υπάρχει μία μεγάλη παράδοση ζωγραφικής την οποία σ

το ΕΜΣΤ κυριολεκτικά όσο και αδικαιολόγητα αποσκορακίζει. Ενώ συγχρόνως απομειώνεται και ο πολιτικός ρόλος που εξ ορισμού οφείλει να έχει ένας τέτοιος θεσμός. Έχετε επισκεφθεί την καγκελάριο Μέρκελ στο ιδιαίτερο της γραφείο και έχετε δει πώς πίσω της υπάρχει κρεμασμένος ο εθνικός ζωγράφος της ενωμένης Γερμανίας, ο Gerhard Richter, γεννημένος στη Δρέσδη και μεγαλωμένος στο ανατολικό μπλοκ. Όπως επίσης έχετε δει το Μνημείο της Συμφιλίωσης, το Neue Wache, με το γλυπτό της Käte Kollwitz στο οποίο η ίδια αγκαλιάζει τον σκοτωμένο στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, γιό της. Τα αναφέρω αυτά για να δείξω τον τεράστιο πολιτικό συμβολικό ρόλο μπορεί να παίξει η τέχνη την οποία εδώ συχνά αντιμετωπίζουμε ως οχληρό προϊόν ή υπόθεση κοσμικής επίδειξης.  À propos η ελληνική γλυπτική, η πιο ελληνική τέχνη, ελλείπει δραματικά από το μουσείο. Ονειρεύομαι ως εκ τούτου ένα μουσείο που να δείχνει με απόλυτη ανεξιθρησκεία όλες τις τάσεις της Ελληνικής τέχνης, και τους εικονοκλάστες και τους εικονολάτρες, από τον Διαμαντή Διαμαντόπουλο ως τον Απόστολο Γεωργίου και τον Σακαγιάν, από τον Κλέαρχο Λουκόπουλο ως τον Θόδωρο Παπαγιάννη ή τον Βασίλη Σκυλάκο και από τον Γιάννη Μπουτέα ως την Ευαγγελία Μπασδέκη και τον Γιάννη Αδαμάκο. Αλλά επίσης και τους νέους ζωγράφους μας που είναι πραγματικά μία έκπληξη και που οφείλει ένα μουσείο νέων όπως οφείλει να είναι το ΕΜΣΤ και να τους στηρίξει και να τους προβάλει.

Αυτό που θέλω από σας, τους πολιτικούς, είναι να δημιουργήσετε θεσμούς έτσι ώστε να βοηθηθούν και η τέχνη και εκπρόσωποι της χωρίς όμως κομματικές παρεμβάσεις ή φαβοριτισμούς. Επειδή είναι αδιανόητο το ΕΜΣΤ να μην έχει διευθυντή και να μεθοδεύεται πάλι ο διορισμός κάποιου, καθόλα άξιου, αλλά πού δεν θα επιλεγεί μέσα από ανοιχτές διαδικασίες. Θα θυμάστε ότι λίγο πριν την πτώση του ο ΣΥΡΙΖΑ προκήρυξε, με ανοικτή διαδικασία τη θέση του διευθυντή αλλά μετά απέρριψε όλες τις συμμετοχές για τυπικούς λόγους. Προφανώς δεν είχε συμμετάσχει ο κομματικός φίλος.  Έχουμε λοιπόν την παγκόσμια πρωτοτυπία κ. πρωθυπουργέ να διαθέτουμε μουσεία χωρίς διευθυντές - ένα τέτοιο είναι και το μουσείο της Ακρόπολης - αλλά και διευθυντές χωρίς μουσεία. Και εδώ βέβαια αναφέρομαι στην περίπτωση της Εθνικής Πινακοθήκης η οποία επίσης δεινοπαθεί για χρόνια. Φοβάμαι μάλιστα πως για τις εκδηλώσεις του 2021 θα μας ετοιμάσουν το ίδιο, ξαναζεσταμένο φαγητό του 1990 αφού ούτε οι συλλογές έχουν ανανεωθεί μέσω αγορών, ούτε έχουν προσελκυσθεί δωρεές από τους ιδιώτες εκείνους που διαθέτουν εξαιρετικά έργα. Και αφού, τέλος, δεν έχει αλλάξει καθόλου η παρακμιακή νοοτροπία που ίσχυε στην Εθνική Πινακοθήκη ως προς τις επιλογές της. Τα αναφέρω όλα αυτά με πικρία γιατί είμαι ένα παιδί της Εθνικής Πινακοθήκης και έχω δουλέψει εκεί περισσότερα από 20 χρόνια έχοντας στήσει, εκτός των άλλων, το πιο επιτυχημένο της παράρτημα, αυτό της Κέρκυρας.  Από τότε ζητούσα κύριε πρωθυπουργέ το παράρτημα αυτό να γίνει κέντρο της σύγχρονης βαλκανικής τέχνης, ένα αίτημα τόσο αισθητικό όσο και πολιτικό. Ένα αίτημα που μπορεί να αξιοποιηθεί και από το ΕΜΣΤ σήμερα. Η Αθήνα δεν μπορεί να γίνει Βερολίνο ή Νέα Υόρκη, μπορεί όμως να καταστεί η πολιτιστική πρωτεύουσα των Βαλκανίων και της ανατολικής Μεσογείου ανταλλάσσοντας εκθέσεις φερ'ειπείν με το  εξαιρετικό μουσείο του Τελ Αβίβ και προωθώντας τους Έλληνες δημιουργούς στο Βουκουρέστι, τη Σόφια ή τα Σκόπια. Εκεί, στα Σκόπια, υπάρχει ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης που φιλοξενεί Έλληνες δημιουργούς όπως είναι ο Γαΐτης, ο Κεσσανλής,  ο Ζογγολόπουλος, η Όπη Ζούνη κλπ. Δεν είναι εντυπωσιακό; Δεν είναι ένα μάθημα;

Τέλος θέλω να θίξω το θέμα των μαικήνων της σύγχρονης τέχνης οι οποίοι θέλουν να βοηθήσουν το ΕΜΣΤ. Μακάρι! Όμως είναι άλλο πράγμα να στηρίξουν τις επιλογές ενός εθνικού μουσείου που υποτάσσεται σε συγκεκριμένους θεσμούς και άλλο να επιβάλουν τα ιδιωτικά τους γούστα. Η απόσταση είναι τεράστια. Προσωπικά πιστεύω πως το ΕΜΣΤ μπορεί να επιβιώσει, χωρίς να χρειάζεται την οικονομική στήριξη των ιδιωτών, αρκεί να παίξει χωρίς ακροβατισμούς τον εθνικό, παιδευσιακό του ρόλο και να συνεργαστεί άμεσα με το όμορο μουσείο της Ακρόπολης έτσι ώστε οι επισκέπτες και των δύο να αποκομίζουν μία ολοκληρωμένη εικόνα ελληνικής τέχνης διαχρονικά.

Έγραψα "αποκομίζουν" και όχι... αποκοιμίζουν. Επειδή επιτυχημένα μουσεία είναι αυτά που χαρίζουν, πλάι στη γνώση και την απόλαυση. Όπως την αντιλαμβάνεται ο καθένας. Και που είναι σοβαρά αλλά όχι σοβαροφανή. Αυτό κυρίως ...

ΥΓ. Νομίζω πως πρωτοαγάπησα τη 

ζωγραφική όταν πολύ μικρός παρατηρούσα εκστατικός τα σχέδια που έφτιαχνε ο άνεμος στον ουρανό μαζεύοντας ή σκορπίζοντας τα σύννεφα. Αλλά και ό, τι ξέρω για την ζωγραφική, ο ουρανός με τις ατέρμονες εικόνες του μού το δίδαξε. Πάντα για μένα ο ουρανός είναι η οθόνη, το τεντωμένο πανί, ο πιο αρχέγονος καμβάς. Εκεί γράφονται και σβήνονται όλα. Συνεχώς. Όσο ατενίζουμε, όσο κοιτάμε αποσβολωμένοι όσο βλέπουμε, υπάρχουμε. Κι όταν κάποτε δεν θα βλέπουμε πια, τότε θα τελειώσει κι η ζωγραφική της ζωής μας. 

Μάνος Στεφανίδης

Καθηγητής ιστορίας της τέχνης στο ΕΚΠΑ

Από τον Σκαλκώτα στον Φασιανό

Από τον Σκαλκώτα στον Φασιανό

μέσω Γαΐτη

Από την χθεσινή συνάντηση στον Καπετάν Μιχάλη τους εθιμικούς τσακωμούς της οποίας ήδη μνημόνευσε χιουμοριστικά ο Βαγγέλης Κούμπουλης, ιδού μερικά ακόμα στοιχεία - επιχειρήματα: 

Η διένεξη μου με τον μουσικοσυνθέτη Χάρη Βρόντο οφειλόταν στην εξής διαφωνία μας: Έχει υπάρξει ο Αλέκος Φασιανός εξπρεσιονιστής; Έχει ο εξπρεσιονισμός μια σαφή, ιστορικά προσδιορισμένη τεχνοτροπία ή μπορεί να μεταβάλλεται ανάλογα το χώρο ή την εποχή; Εγώ επέμενα, συνεπικουρούμενος από τον Πάρι Τσεβά, ότι ο Φασιανός ήταν και παραμένει εξπρεσιονιστής, έστω ενός προσωπικού, στρογγυλεμένου στυλ, ενώ ο Βρόντος άστραφτε και βροντούσε διαφωνώντας.

 Έστω κι αν τις τελευταίες δεκαετίες το ύφος του Φασιανού, σταθερά αναγνωρίσιμο ούτως ή άλλως, δεν έχει την ένταση ή τη δραματικότητα των νεανικών του έργων έχοντας καταστεί πιο διακοσμητικό, σχηματοποιημένο ή επίπεδο, παραμένει ωστόσο εξπρεσιονιστικό όσο και προσωπικό. Παρά την τεράστια παραγωγή και την αναπόφευκτη τυποποίηση - ευκολία.

Ο Φασιανός όταν πρωτοπαρουσιάστηκε στην γκαλερί Ζυγός έκανε μεγάλη αίσθηση με το πρωτόγονο, άμεσο στυλ του και την απόρριψη του οποιουδήποτε ακαδημαϊσμού. Ήταν τότε που ο Ανδρέας Εμπειρίκος τού αφιέρωσε το ποίημα Ράγκα Παράγκα προσφωνώντας τον μάλιστα Αλέξη και ο, ούτως ή άλλως, φιλότεχνος Νίκος Καρούζος έγραφε για αυτόν θερμές κριτικές.

 Η γραφή του Φασιανού προσέγγιζε ασφαλώς τις ανάλογες του Διαμαντή Διαμαντοπούλου, του Γιάννη Τσαρούχη, του Γιώργου Μαυροΐδη με ευθεία αναφορά στην αττική αγγειογραφία αλλά και το Θέατρο Σκιών. Καλλιτεχνική έκφραση που ήταν και η μορφολογική εμμονή της γενιάς του Τριάντα. Και των διανοουμένων και των καλλιτεχνών. 

Συμπέρασμα: Πρόκειται εδώ για την ιθαγενή εκδοχή του γερμανικού, πρωτίστως, εξπρεσιονισμού τον οποίο συναντάμε από τον Κόντογλου ως τον Κάρολο Κουν και θα την ονόμαζα "λαϊκό εξπρεσιονισμό". Δηλαδή σύζευξη της εξπρεσιονιστικής, υπαρξιακής έντασης με την εγχώρια, λαϊκή παράδοση, την αμεσότητα και την χρωματική της δύναμη.

 Ο Φασιανός επιπλέον εισάγει αυτήν την έντεχνη παιδικότητα αλλά και την τόλμη στις χρωματικές αντιπαραθέσεις, στοιχεία που τον καθιστούν - παρά τα διάφορα σκαμπανεβάσματα της σταδιοδρομίας του - πολύ σημαντικό ζωγράφο, από τους σημαντικότερους του τόπου (όπως εξάλλου και τον Θεοφυλακτόπουλο). 

Το συγκεκριμένο έργο εκτέθηκε το 1967 στην γκαλερί Facchetti και είναι χαρακτηριστικό της naïveté που καλλιεργεί μεθοδικά ο καλλιτέχνης. προσέξτε για παράδειγμα στην άκρη αριστερά υπάρχει ένα πιάτο και από κάτω η επιγραφή φακές (το ιδιότυπο χιούμορ του Αλέκου: φακές - Φακέτι)! Ως συμπλήρωμα των απόψεών μου παρουσιάζω ένα έργο του Γιάννη Γαΐτη από τη σειρά Μικρόκοσμος επίσης εκτεθειμένο στο Παρίσι και φιλοτεχνημένο το 1963. Εδώ η εξπρεσιονιστική διάθεση συνταιριάζει απόλυτα με την γενικότερη τάση του informel που κυριαρχεί εκείνη την περίοδο στην κεντρική Ευρώπη.

ΥΓ. Στο φίλο μου τον Χάρη έταξα να ανεβάσω έναν δυσεύρετο πίνακα που ψάρεψα από μία παλιά δημοπρασία των Christie's στην Αθήνα, πριν πολλά χρόνια. Πρόκειται για την προσωπογραφία του αγαπημένου του και αγαπημένου μου Νίκου Σκαλκώτα που φιλοτέχνησε το 1927 ο ξεχασμένος σήμερα ζωγράφος Σπυρίδων Βανδώρος (1882 - 1940) με τον τίτλο "Σκαλκώτας, ο βιολιστής". Η ανάρτηση αφιερώνεται στη μνήμη του γιού του Σκαλκώτα που έφυγε αιφνίδια πριν από λίγες μέρες. Όπως μπορείτε να διαπιστώσετε, ο Σκαλκώτας που χάθηκε επίσης αδόκητα το 1949, υπήρξε ένας πάρα πολύ ωραίος άντρας.

Τελευταίο επιχείρημα: Δύο ακόμη εξπρεσιονιστικά έργα του Φασιανού που αρέσουν στον γάτο της Αριάδνης Balls.