Βλάσφημες εικόνες;

Υπάρχουν βλάσφημες εικόνες ;

Μπορεί η τέχνη να γίνεται ιερόσυλη και πώς;

“He is a blasphemer!"
Ο Καϊάφας για τον Ιησού

Από τη ροκ όπερα Jesus Christ Superstar 

Thierry de Cordier, Asperges me

Η κάθε εποχή διεκδικεί εκείνη τη βλασφημία που μπορεί να αντέξει. Μια βλασφημία δηλαδή η οποία έστω ex contrario δίδει κύρος στα ιδεολογικά της προτάγματα και τα κυρίαρχα πιστεύω της. Συχνά βέβαια οι βέβηλοι ή οι βλάσφημοι του σήμερα γίνονται με μια συγκινητική διαλεκτική συνέπεια οι άγιοι του αύριο. Από τον Dante, τον Boccaccio, τον François Villon και τον Bosch, ως τον Ροΐδη, τον Καζαντζάκη αλλά και τον πιο πρόσφατο εικονοκλάστη μας Μποστ!

Tο 2003, στην εποχή της ευφορίας και του Ολυμπιακού θαύματος, ένας βλάσφημος ήρθε να «κολάσει» το ιθαγενές κοινό που τότε παραληρούσε από ελληνοχριστιανική υπερηφάνεια. Ο Βέλγος Thierry de Cordier (1954) εξέθεσε στην διεθνή έκθεση OUTLOOK πίνακα που παρουσίαζε τον Εσταυρωμένο και εμπρός του ένα πέος να εκσπερματίζει. Εκ των υστέρων ο καλλιτέχνης δήλωσε πως κατήγγελλε έτσι την παιδοφιλία που και τότε ανθούσε στους κόλπους του καθολικού κλήρου. Δηλαδή, μια σκοτεινή εικόνα αποκάλυπτε συμβολικά μιαν ακόμα πιο σκοτεινή πραγματικότητα. Μάταιος κόπος. Η πρόκληση είχε συντελεστεί και η δημόσια αντίδραση υπήρξε άμεση. Ο τότε υπουργός πολιτισμού, ακαδημαϊκός δάσκαλος και λόγιος κ. Ευάγγελος Βενιζέλος, ενισχυόμενος από τις υλακές του πολιτικού αρχηγού κ. Καρατζαφέρη, απαίτησε αυθωρεί και παραχρήμα την αποκαθήλωση του βλάσφημου έργου το οποίο ήταν εκτεθειμένο στα ενδότερα της Τεχνόπολης στο Γκάζι. Οποία αναπάντεχη δημοσιότητα και μάλιστα σε διεθνές επίπεδο του κατά τα άλλα άγνωστου καλλιτέχνη. Αλλά και οποία αιφνίδια προσέλευση ενός κοινού που συνήθως αδιαφορεί παγερά για τη μοντέρνα τέχνη και τους προβληματισμούς της. Η βλασφημία υπό περιπτώσεις μπορεί να είναι άκρως επωφελής. 

Andres Serrano, Immersion

Λίγα χρόνια πριν, το 1987, ο Αμερικάνος  φωτογράφος Andres Serrano κατάφερε να σοκάρει το σαφώς πιο σκληροτράχηλο κοινό της Νέας Υόρκης αλλά και να ανεβάσει σε αστρονομικό επίπεδο τις οικονομικές του απολαβές παρουσιάζοντας το έργο Immersion (Piss Christ), δηλαδή Ούρα-Χριστός, όπου πάλι ένας Εσταυρωμένος κολυμπούσε σε ένα λεκανίδιο γεμάτο με το δυσώνυμο υγρό και αίμα. Υπέρβαση των ορίων ή η πρόκληση για την πρόκληση όπως συνήθως συμβαίνει με τους ποικίλους μεταμοντερνισμούς; Προσωπικά πάντως πιστεύω μετά την κορυφαία πρόκληση του Marcel Duchamp το 1917 με το Ουρητήριο-Κρήνη, κάθε πρόκληση, αν δεν είναι ύποπτη, είναι απλώς βαρετή ως déjà-vu. Και ασφαλώς η τέχνη μπορεί να είναι τα πάντα αλλά δεν επιτρέπεται να είναι βαρετή. Κάθε μορφή βλάσφημης τέχνης αποδίδει στη θρησκεία και τα παρεμπίπτοντά της κάτι που έχουν προ πολλού απολέσει: επικαιρότητα. Για την ιστορία, αναφέρω πως όταν τη μυθική πλέον φωτογραφία εξετέθη στη Fondation Lambert της Avignon το 2011,  σκανδαλισμένοι papistes την βανδάλισαν με φανατισμό. Πράγμα κατά τη γνώμη μου εξαιρετικά παρήγορο γιατί αποδεικνύει πως στην εποχή της παντοδυναμίας αλλά και της ακηδίας της εικόνας (δηλαδή της παντελούς απάθειας εμπρός στις εικόνες) υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που σοκάρονται απ’ αυτές. Λησμονώντας βέβαια τον βιβλικό λόγο που διατάσσει αυτούς τους φαρισαίους να «εκβάλουν τον σκανδαλίζοντα αυτούς οφθαλμόν».

Νομίζω ότι ο Θεός, μέσα στην απεραντοσύνη της μοναξιάς Του, πρέπει να πλήττει με τις αενάως επαναλαμβανόμενες, ομοιόμορφες προσευχές των δισεκατομμυρίων πιστών Του. Ιδιαίτερα με εκείνες τις ξεδιάντροπα υμνητικές που Τον δοξάζουν δουλικά - ο Θεός δεν είναι ανασφαλής, ξέρει ποιος είναι. Ανασφαλής είναι ο άνθρωπος. Επειδή δεν ξέρει. Επίσης έχω την υποψία ότι ο Χριστός, ο Υιός του Θεού και μέλος της Τρισυπόστατου, θυμώνει θεανθρωπικά με τους κόλακες. Και παρακαλώ να μην εκληφθεί αυτό σαν μια ακόμη έμμεση βλασφημία. Αντίθετα, ο Χριστός πρέπει να διασκεδάζει αφάνταστα με τους βλάσφημους. Θα πρέπει να απολαμβάνει την αποκοτιά τους όπως ένας πατέρας που γελάει όταν ο μικρός γιός του τον απειλεί με τις ακίνδυνες γροθιές του. Να Τον προκαλούν, να Τον καθυβρίζουν ως ίσοι προς ίσον και να απευθύνουν ξεδιάντροπα υπονοούμενα προς τη Παναγία Μητέρα Του! Αυτός ο βέβηλος ερωτισμός των πληβείων του κόσμου τούτου, θα Τον κάνει να θυμάται με νοσταλγία τα επίγεια, ελάχιστα νιάτα Του. Τι θεολογική ειρωνεία! Αναστήθηκε τριάντα τριών χρόνων για να μην ξαναγίνει ποτέ πια νέος. Να καταστεί για πάντα ο Παλαιός των Ημερών. Άπαγε της βλασφημίας!

Άρα και η βλασφημία, σκέφτομαι, είναι είδος προσευχής από την ανάποδη. Μια επιμειξία του παγανισμού με τον Χριστιανισμό. Η βίαιη οικειοποίηση του θείου εκτός του τυπικού τελετουργικού. Η βλασφημία όθεν είναι προσωπική, ερωτική σχέση με το υπερβατικό. Μόνο ένας που θρησκεύεται, έστω και υποσυνείδητα, μπορεί να εκτονώνεται βλασφημώντας. Porco Dio! Μόνο κάποιος που έχει εμπειρία του ιερού, μπορεί να προκαλεί το ιερό, την ύπατη μορφή κοσμολογικής εξουσίας.

Προσωπικά πιστεύω ότι ο άνθρωπος έπλασε τους θεούς του κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν. Κι όχι το αντίθετο. Κι ότι η σύλληψη της έννοιας ενός όντος ανόλεθρου και αιωνίου και της συνακόλουθης θρησκείας που το περιέχει, αποτελεί το υψηλότερο μας πολιτιστικό επίτευγμα. Κι αυτό το λέει ένας άθεος ήρεμα. Άθεος μεν, χριστιανός Ορθόδοξος δε. Αφού αυτή είναι και η κουλτούρα και η παιδεία μου. Οι Χαιρετισμοί, η νεκρώσιμη ακολουθία και τα ρεμπέτικα. Νιώθω άρα και δέος και τρόμο για ό, τι αγνοώ αλλά δεν καταδέχομαι μεταφυσικές παρηγοριές. Ο θάνατος μου είναι ό, τι αιώνιο διαθέτω ως ύπαρξη αλλά και η ίδια η περιπέτεια της τέχνης ως γλώσσας, λεκτικής ή οπτικής αδιάφορο, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια συνεχής μετάβαση από το ιερό στο βέβηλο και αντίστροφο. Η πρώτη μορφή της τέχνης ως απορητική της ύπαρξης, ως εναγώνια επίκληση του υπερβατικού είναι μια προσευχή. Στη συνέχεια η θεολογία καθίσταται αμφισβήτηση ή ειρωνεία. Κι όταν ακόμα ο φόβος του Θεού είναι παρών, η «απιστία» ως οντολογική ελευθερία του υποκειμένου που δικαιούται να ερευνά και να αμφισβητεί, καραδοκεί. Είναι τότε που η τέχνη, κατεβαίνοντας από τον ουρανό στη γη,  εκκοσμικεύεται. Γίνεται secular, δηλαδή «βέβηλη», εξοστρακίζει τον Θεό από το κέντρο της και υιοθετεί τον άνθρωπο (αυτό κι αν είναι βλασφημία) κι ως τέτοια αποκτά κύρος μην ορρωδώντας εμπρός στους κανόνες. Ως τελευταία μορφή ελευθερίας και ύστατη μεταφυσική ανάγκη, η τέχνη γίνεται αφ’ εαυτής ιερή. Και είναι σαν να λέει προς τους πιστούς της: Ουκ έσονται θεοί έτεροι πλην εμού. Να μια ακόμα, η υπέρτατη, βλασφημία.

Παραδόξως κι ενώ, έστω και έμμεσα, η βλασφημία καταδικάζεται από το μωσαϊκό νόμο, δεν συμπεριλαμβάνεται ούτε στα οχτώ ούτε στα επτά θανάσιμα αμαρτήματα, όπως τουλάχιστον τα κωδικοποίησε φραστικά και οπτικά ο Δυτικός κανόνας του Πάπα Γρηγορίου από τον 6^ο αιώνα μ.Χ. Όμως η βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος η οποία συντελείται συν τοις άλλοις και με την αυτοχειρία, θεωρείται το ύψιστο των αμαρτημάτων. Αυτό που ούτε ο Θεός ο ίδιος δεν μπορεί να συγχωρέσει. Ενδεχομένως, η βλασφημία ως υπέρβαση ορίων να περιλαμβάνεται στο τρομερό αμάρτημα της αλαζονείας, το οποίο και συχνά προτίθεται στον ανωτέρω κανόνα. Είναι ενδεικτικό ότι στον αρχαίο κόσμο υπάρχει μεν ιεροσυλία αλλά όχι βλασφημία. Η τελευταία ως έργω και λόγω προσβολή θρησκευτικών συμβόλων αλλά  και της Πίστεως της ίδιας  είναι συνέπεια της χριστιανικής εμμονής ως προς την απόλυτη διάσταση του καλού και του κακού. Ο βλάσφημος διώκεται κυρίων διότι αμφισβητεί την εξουσία. Είναι ο Don Giovanni, ένας λιμπερτίνος της γαλλικής Επανάστασης, που δεν υποχωρεί εμπρός στο πατρικό αρχέτυπο του Commendatore  παρότι συνειδητοποιεί πως τον περιμένει φρικτή τιμωρία.

Τελικά στις μέρες μας για να διαπιστωθεί εικαστική βλασφημία, πρέπει να συνεργαστούν δυο τουλάχιστον φιλόπονοι επαγγελματίες: εκείνοι της τέχνης και εκείνοι της θρησκείας. Ως προς εμέ εξαιρώ τους κάθε λογής φανατικούς, όχι λόγω βλακείας αλλά λόγω ανυπόκριτης αφέλειας. Για να μην πω ότι τους ζηλεύω κιόλας!

Μανόλης Αναστασάκος, Θεάτρο Σκιών

ΥΓ. Ιδού δυο ελληνικά παραδείγματα: Το 2010 συντόνισα στο Μουσείο Μπενάκη την ομαδική παρέμβαση 24 καλλιτεχνών υπό τον γενικό τίτλο «Ο χρόνος. Οι άνθρωποι. Οι ιστορίες τους.». Αφού λοιπόν είχα στήσει την βιντεοεγκατάσταση «Crucifixion» του Νίκου Καναρέλη, η οποία παρουσίαζε πολυπρισματικά μια σύγχρονη σταύρωση σε μια ταράτσα των Εξαρχείων, μου ζήτησε ο αείμνηστος Άγγελος Δεληβορριάς να αποσύρω το έργο γιατί φοβόταν βίαιες αντιδράσεις θρησκόληπτων. Αλλά δεν είναι μόνο οι Χριστιανοί. Το 2013 κάτι ανάλογο μου ζήτησε ο τότε αναπληρωτής διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου επειδή εκείνος φοβόταν αντιδράσεις των Δωδεκαθεϊστών! Η βλασφημία μου έγκειτο στο ότι είχα τοποθετήσει έναν σταυρωμένο σκελετό δίπλα στον θνήσκοντα Γαλάτη!

Νίκος Καναρέλης, άτιτλο

Πολύ πρόσφατα πληροφορήθηκα από το διαδίκτυο ότι το πιο βλάσφημο έργο του κόσμου είναι «Ο Προφήτης» του νεαρού καλλιτέχνη Cedric Chambers το οποίο παρουσιάζει μια ιδιότυπη Pieta, δηλαδή τον Darth Vador να μεταφέρει τον Χριστό. Ο πίνακας, παρότι καλλιτεχνικά είναι ασήμαντος και πρωτόγονος, κατάφερε να δημιουργήσει παγκόσμιο σάλο. Πουλήθηκε όμως μόλις 800$! Κρίμα τη βλάσφημη έμπνευση! Τι παρατηρούμε εδώ; Οι θρησκευτικές εικόνες διατηρούν ακόμη την αρχέγονη, μεταφυσική τους ικανότητα να προκαλούν και έκσταση και φόβο, σ’ ένα κοινό που υποκύπτει ακόμα στη μαγγανεία τους.

Cedric Chambers, The Prophet

Σημείωση: το κείμενο αυτό αποτελεί τη συμμετοχή μου στο διήμερο συνέδριο "Βλασφημία και Πολυπολιτισμικότητα" που θα γίνει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στις 23-24 Νοεμβρίου (Αμφιθέατρο Σάκκης Καράγιωργας). Διοργανωτής ο καθηγητής κ. Παπαρρίζος τον οποίο ευχαριστώ θερμά για την τιμητική πρόσκληση.