"Εμπόλεμη" Τέχνη

Ή, μήπως πυρομαχικά πολυτελείας;

Ένας ποιητής είναι ένας εργάτης στη βάρδια του /ένας στρατιώτης στο πόστο του...
Γιάννης Ρίτσος

Το έργο τέχνης μόνο παρεμπιπτόντως είναι ντοκουμέντο. Κανένα ντοκουμέντο δεν είναι από μόνο του έργο τέχνης.

Walter Benjamin, Μονόδρομος, εισαγωγή - μετάφραση Νέλλη Ανδρικοπούλου, Εκδόσεις Άγρα, 2004.

Με τον Θόδωρο Παπαγιάννη στο μουσείο του - Ελληνικό Ιωαννίνων - κι εμπρός στο έργο του " Θνήσκων Πολεμιστής". 

Κάθε πόλεμος είναι μία αυτοεκπληρούμενη αθλιότητα, κάθε πόλεμος δεν έχει ποτέ νικητές κατά βάθος παρά μόνο σταθερά ηττημένους. Όσο κι αν κάποιοι κραδαίνουν προς στιγμήν σημαίες θριαμβόλεθρων ή λάβαρα ευκαιρίας, νικητές είναι πάντα ο θάνατος και η καταστροφή.  Έτσι κάθε νέος πόλεμος σωρεύει τα καινούργια ερείπια του πάνω στους προηγούμενους πολέμους και αποδεικνύει πόσο ελάχιστα έχει διαφοροποιηθεί το ανθρώπινο κτήνος από την εποχή του Ομήρου ως σήμερα. Κάθε πόλεμος γίνεται μια ακόμη πληγή πάνω στο εξακολουθητικά βιασμένο σώμα του πολιτισμού μας και, ασχέτως της περιοχής όπου λαμβάνει χώρα, κατατρώγει έμμεσα ή άμεσα ολόκληρο τον πλανήτη. Το ξέρουμε πια...Κάθε πόλεμος είναι μία βλασφημία απέναντι σε ό,τι καλό οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν χτίσει και αποτελεί το αποκρουστικό πρόσωπο του θανάτου απέναντι σ' εκείνη την, έστω περιορισμένη και αισχυντηλή, αθανασία με την οποία το κάλλος της δημιουργίας παρηγορεί τους ανθρώπους. Επειδή αυτό σημαίνει τέχνη: Τη μοναδική δυνατότητα αθανασίας που δικαιούμαστε εμείς, τα θνητά, περίτρομα όντα απέναντι στην αλαζονική αθανασία και την αγέρωχη αιωνιότητα των θεών. Εφόσον κι εμείς μπορούμε, μέσα από την τέχνη, να κατασκευάζουμε έργα που θα ζουν για πάντα. Και μέσω αυτών θα επιβιώνει και η ουσιαστικότερη εκδοχή της ύπαρξης μας. Έτσι, ο Μουσόρσκι και ο Λέρμοντοφ, ο Τολστόι ή ο Τσέχωφ δεν πέθαναν ποτέ, όπως δεν θα πεθαίνουν ποτέ ο Σταυρόγκιν ή ο πρίγκιπας Μπολκόνσκι. Η Νατάσσα ή η Σόνια. Η Μάσα και ο θείος Βάνιας.
Επειδή λοιπόν η τέχνη είναι εξ ορισμού το άκρον αντίθετο, η απόλυτη άρνηση και η οντολογική ακύρωση της βίας και του πολέμου, ipso facto είναι ανεπίτρεπτο να χρησιμοποιείται η τέχνη σαν μια ακόμη πολεμική μηχανή, ένας ανίερος μοχλός πίεσης - είναι σαν να θέλεις να πυροβολήσεις μ' ένα τριαντάφυλλο - και ένα επιπλέον μέσο, όπως ειπώθηκε από επίσημα χείλη, για να εκβιάσεις (;) την ειρήνη (sic). Είναι τέλος ανίερο και ανεπίτρεπτο να εμπλέκονται οι δημιουργοί σε παιχνίδια συμψηφισμών ή απειλών μέσω αποκλεισμών ή ποινικοποίησης των απόψεων, των ανθρωπίνων σχέσεων, των ιδεολογικών και κοινωνικών συμπαθειών.
"Αισθάνομαι αηδιασμένος από τις επιστολές απόρριψης, ματαιώσεις προσκλήσεων, αποσύρσεις κονδυλίων, καταγγελίες συμφωνιών κ.λπ. κατά Ρώσων ερευνητών ή δημιουργών από πανεπιστημιακούς της Δύσης που μάχονται τον Πουτινισμό επιτιθέμενοι ακριβώς σ' εκείνους που υποφέρουν από τον Πουτινισμό επί δεκαετίες", έγραψε στο Twitter ο Ίλια Ματβέγεφ, αντιπρύτανης Διεθνών Σχέσεων στο Βορειοδυτικό Ινστιτούτο Διοίκησης RANEPA με έδρα την Αγία Πετρούπολη.
Ο Τσαρούχης μιλώντας για τους καλλιτέχνες, τις φιλοδοξίες και την προσφορά τους έλεγε συχνά: Ας κάνει ο καθένας τη δουλειά του κι ας αφήσουμε την ιστορία να κάνει και εκείνη τη δική της δουλειά. Επειδή η Ιστορία είναι αμείλικτη σε όσους την αγνοούν. Παραφράζοντας τα λόγια αυτά θα έλεγα ας αφήσουμε τους καλλιτέχνες να κάνουν τη δουλειά τους, ας τους αφήσουμε να σώσουν ό,τι μπορεί να διασωθεί και ας μην τους ανακατεύουμε σ' εκείνα τα έργα που συνιστούν εξ ορισμού το διάβολο και την κόλαση τους. Εξάλλου δεν υπάρχει τέχνη που να μη φέρει αναγκαστικά ένα πολιτικό πρόσημο. Ακόμα κι αυτή που δηλώνει πλήρως απολιτίκ. Βέβαια, μέσα στο  politically correct πνεύμα της εποχής οι δυνάμεις της εξουσίας εξωθούν τους εργάτες της τέχνης, ιδιαίτερα τους διάσημους, να στρατευτούν καλά και σώνει προς τη μία ή την άλλη πλευρά δίκην πυρομαχικών πολυτελείας. Τεράστιο σφάλμα. Εισβάλλοντας ο Πούτιν στην Ουκρανία ξεκίνησε κατ' ουσίαν έναν οδυνηρό εμφύλιο ανάμεσα στη χώρα του και τη χώρα στην οποία ευδοκίμησε η πιο αρχέγονη ρίζα της ενιαίας, ρωσικής παράδοσης. Και αυτό είναι κάτι που θα το πληρώσει ακριβά, δυστυχώς όχι μόνο ο ίδιος. Και βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Θα το πληρώσει όμως κι η Ευρώπη, ο κοινός μας πολιτισμός: Ο Έρεμπουργκ, ο Μπουλγκάκοφ, ο Αραγκόν, ο Καζαντζάκης, ο Σεβαστίκογλου, ο Εμπειρίκος, ο Λόρκα, ο Μοντάλε, ο Αϊζενστάιν, ο Στραβίνσκι. Αφού, αν κάτι δεν μπορούν να πλήξουν ακόμα και οι πιο τελειοποιημένες βόμβες, είναι τα σύμβολα και οι άυλες εικόνες. Το ιερό παλλάδιο των Ουκρανών, η Παναγία του Βλαντιμίρ, παλαιολόγεια εικόνα που πρωτοέφτασε στο Κίεβο, φυλάσσεται σήμερα στη Μόσχα! Επειδή την ζήτησε ο πρίγκιπας του Κρεμλίνου ως βοήθεια το 1395 για να αποκρούσει τον Ταμερλάνο. Ενώ η πρώτη μεγάλη εκκλησία των εκχριστιανισμένων Ρως του Σβιατοσλαβ είναι η Αγία Σοφία του Κιέβου, με τους 13 τρούλους (!) και τα υπέροχα ψηφιδωτά κωνσταντινοπολίτικης αισθητικής, περικαλλές κτίσμα του 11ου αιώνα. Από την Κριμαία ήταν επίσης ο περίφημος θαλασσογράφος που επηρέασε και τον δικό μας Βολανάκη, ο Ιβάν Αϊβαζόφσκι, καλλιτέχνης που μεγαλούργησε εμπνεόμενος από την Ελληνική Επανάσταση. Φανταστείτε να απαγορευτεί μια αναδρομική έκθεση των έργων του; Ένας από τους πιο μεγάλους Έλληνες που σήμερα διαπρέπουν διεθνώς, είναι ο διευθυντής της όπερας του Περμ και της ορχήστρας MusicAeterna Θεόδωρος Κουρεντζής. Για σκεφτείτε να του απαγορευθεί η πρόσβαση στο Μέγαρο Μουσικής; Όταν μικρόνοες πολιτικοί εισβάλλουν στο χώρο του πολιτισμού, τότε ναρκώνεται η λογική και από τον ύπνο της γεννιούνται τέρατα (για να παραφράσουμε τον πασίγνωστο τίτλο χαρακτικού του Γκόγια).
Η ρώσικη ζωγραφική ξεκινάει από τις όχθες του Δνείπερου και την άφιξη εκεί του πρώτου διεθνούς Έλληνα καλλιτέχνη στην ιστορία της τέχνης, ενός Greco της Ανατολής. Του μυθικού αγιογράφου Θεοφάνη του Έλληνα από την Πόλη, δασκάλου του εξ ίσου μαγικού Αντρέι Ρουμπλιόφ, τον 14ο αιώνα. Εκείνου του ζωγράφου δηλαδή που μνημείωσε με την τέχνη του ο Αντρέι Ταρκόφσκι. Μπορούν να αποκλειστούν, να διαγραφούν, να περιχαρακωθούν σε γελοίες απαγορεύσεις όλα αυτά; Αντίθετα. Όσο μεγαλύτερη είναι η τέχνη, τόσο  πιο σπιθαμιαίοι φαίνονται οι νάνοι του πολέμου. Κι όσο κι αν σιχαίνομαι τον Πούτιν και το απολυταρχικό, αντιδημοκρατικό καθεστώς του, άλλο τόσο φοβάμαι και τρέμω όλους εκείνους που στήνουν συνεχώς με υπολογισμό και μεφιστοφελική ιδιοτέλεια εστίες πολέμου σε όλο τον πλανήτη απομυζώντας τον πλούτο των πιο αδύναμων και εξωθώντας τους λαούς να γίνουν ανδράποδα και βορά στα τανκς και τα αεροπλάνα τους. Η τέχνη όμως δεν μπορεί ποτέ να καταστεί "εμπόλεμη". Ο δικός της "πόλεμος" λέγεται παγκόσμια ειρήνη. Λέγεται χαρά της ζωής και ελευθερία της έκφρασης.

ΥΓ. Τα υγρά σύννεφα της δύσης ήσαν αλλιώς πριν τα ζωγραφίσει ο Tiepolo. Ομοίως και οι θάλασσες του βορρά πριν τον Turner. Γενικά ο κόσμος δεν είναι ο ίδιος μετά την μεγάλη, ευρωπαϊκή ζωγραφική. Ομοίως και με την μεγάλη μουσική. Της οποίας τελευταίο, μεγάλο κεφάλαιο υπήρξε η Ρώσικη Πρωτοπορία. Επανάσταση των μορφών! Ο Μαγιακόφσκι και ο Μάλεβιτς. Μία πρωτοπορία που, φευ,εκφύλισε και εκμηδένισε ο σταλινισμός. Το δόγμα Ζντάνοφ. Δεν θα το αποκρύψω.
Το πρόβλημα πάλι της τέχνης σήμερα είναι ότι παραπαίει χωρίς μεταφυσική άλω ενώ ο κόσμος της, απομαγευμένος, δεν δέεται πλέον στο μυστήριο. Ούτε θηρεύει το αίνιγμα γοητευμένος από τις Σειρήνες της εξουσίας, της αγοράς και τους κεκράχτες του προφανούς...Άνθρωποι όμως που δεν αγαπούν τίποτε και δεν πιστεύουν πουθενά, μπορούν ν' αγαπήσουν την τέχνη και να πιστέψουν στους εργάτες της;
ΥΓ 2. Κι εμείς; Εμείς ας μην παίζουμε παθητικά το παιχνίδι τους κάθε φορά, αφού δεν μπορούμε να επιβάλουμε το δικό μας. Αντίθετα, ας προβάλουμε μεθοδικά τον διαχρονικό πολιτισμό που εκπροσωπούμε. Αυτό κι αν είναι πολιτική πράξη.