Δάκρυ στην άκρη

Ένα κείμενο πάλι επίκαιρο και λόγω του έτους "Ελ Γκρέκο"

...Φοβάμαι τους ανθρώπους που σου κλείναν την πόρτα μην τυχόν και τους δώσεις κουπόνια και τώρα τους βλέπεις στο Πολυτεχνείο να καταθέτουν γαρίφαλα και να δακρύζουν...

Μανόλης Αναγνωστάκης

Αυτό είναι το ένα πρόβλημα στην τέχνη: το δάκρυ και μάλιστα το εύκολο. Η συγκίνηση που παράγεται σε δόσεις και πωλείται τοις μετρητοίς. Κι ας είναι (η τέχνη) σταγόνα παυσίπονη στον ωκεανό της λύπης, κατά την εύστοχη διατύπωση της Δημουλά. Αλλο, βέβαια, σταγόνα που εκταμιεύτηκε από σύντηξη τόνων ευγενών μετάλλων κι άλλο δάκρυ που κύλησε στον εύκολο δρόμο· προς τα κάτω. Το αληθινό, όμως, δάκρυ πορεύεται πάντα επάνω. Ο άλλος κίνδυνος είναι το κυρίαρχο δήθεν. Η μικροαστική ανία· που ποζάρει σαν ευαισθησία και ο νεοπλουτικός σνομπισμός που υποκρίνεται avant-garde.

Αυτό αποξενώνει το ευρύτερο κοινό. Ο κομπασμός του εγώ που αλληθωρίζει στα τζάμια και δεν βλέπει τα κρύσταλλα. Πρόσωπα που πίστεψαν ότι το παιχνίδι αρχίζει αποκλειστικά από αυτούς και θα τελειώσει οψέποτε οι ίδιοι το βαρεθούν!

Η άγνοια ιστορίας με τρελαίνει. Με ρωτάτε συχνά για το Destroy Athens. Απαντώ σύντομα: Μπορεί μια αυτοαποκαλούμενη Biennale να εξαντλείται στους τρέχοντες καλλιτέχνες μιας συγκεκριμένης γκαλερί και στη θεωρητική ομπρέλα ενός κριτικού - δημοσιογράφου που δεν έχει οργανώσει ποτέ μια έκθεση στη ζωή του; Μπορεί το κυρίαρχο Σύστημα -ο ΔΟΛ, ο Δάκης, η Deutsche Bank και τα 1.500.000 ευρώ χορηγία- να παραγάγουν εκείνη την ανατροπή που θα αμφισβητήσει το Σύστημα;

Είναι δυνατόν ν' αγνοούνται καλλιτέχνες, λίγα, μόλις, χρόνια μεγαλύτεροι από την νυν φουρνιά, όπως η Παλάσκα, ο Σπάρταλης, ο Ντοκατζής, ο Χαραλαμπίδης, η Κυριαζή, η Παπαφιλίππου; Αναφέρω ονόματα στην τύχη και παραλείπω αντίστοιχες περιπτώσεις του εξωτερικού. Μπορεί να εξαντλείται η σύγχρονη τέχνη αποκλειστικά στην εμπαθή Σιαγρή; Να μην οργανώνεται συμβολικά η αναδρομική κάποιου πρωτοπόρου, της ημεδαπής ή της αλλοδαπής, ως κρίσιμη ιστορική αναφορά; Αυτό το ξεκρέμαστο «εδώ και τώρα εμείς, και τίποτε άλλο» είναι ενοχλητικά επαρχιώτικο και επαρχιώτικα αντεπαναστατικό. Θα μου πείτε και το κράτος φτιάχνει Biennale με τους υπαλλήλους του κυρίου Γενικού στη Θεσσαλονίκη. Εκείνη μάλιστα στοίχισε 1.850.000 ευρώ! Αν μάλιστα μιλήσουμε για τις ιδέες αμφοτέρων...

Η αποθέωση του προφανούς. Τότε, γιατί τόση φασαρία; Επειδή το Σύστημα χρειάζεται «γεγονότα». Κατά τ' άλλα, το γιαπί του Ζενέτου περιμένει να γίνει μουσείο όπως και οι γιαλαντζί Biennale μας περιμένουν το κοινό, που όμως δεν έρχεται. Κρίμα τα μπερεκέτια! Θλιβερή διαπίστωση: Δεν έχουμε διαμορφώσει, ακόμη, κοινό για τα εικαστικά. Οι χίλιοι άνθρωποι που ανακυκλώνονται ανάμεσα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη έχουν περισσότερο καλή διάθεση παρά ουσιαστική γνώση. Επ' αυτού ας κάνει ο καθένας μας την αυτοκριτική του.

Αλλο σύμπτωμα καλλιτεχνοπατριωτικού γεγονότος: Τρίτη έκθεση του Γκρέκο, στην Αθήνα μέσα σε λίγα χρόνια. Γιατί είναι τόσο δημοφιλής ο δαιμόνιος Κρητικός το αντιλαμβάνεστε όλοι. Επειδή διατύπωσε μορφές που διαπέρασαν την εποχή του ώς σήμερα; Επειδή, μήπως, αποτελεί το αινιγματικό μετέωρο ανάμεσα στον ορθολογισμό και τη μυστικιστική εμπειρία; Επειδή είναι ο ανατροπέας των καλλολογικών συμβάσεων της Αναγέννησης;

Οχι! Επειδή είναι... δικός μας. Θυμάμαι το σποτ με την Ειρήνη Παπά στην τελευταία έκθεση της Πινακοθήκης: «Είσαι δικός μας... και θα ξανάρθεις!». Το 'πε και το 'κανε ο δικός μας! Στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και με τη φροντίδα του μετρ του είδους, καθηγητή κ. Χατζηνικολάου. Ο οποίος έκανε άψογη δουλειά. Μόνο που η έκθεση αναφέρεται περισσότερο στο περιβάλλον του Γκρέκο, το εργαστήριο, τους μαθητές, τον ατάλαντο γιο του και λιγότερο στον ίδιο. Τα αυτόγραφα έργα είναι ελάχιστα. Μικρό το κακό. Οι «φιλότεχνοι» έρχονται καρα-αποφασισμένοι να θαυμάσουν και τα παίρνουν όλα σβάρνα. Και τα πρωτότυπα και τις ρεπλίκες. Μόνο που το χονδροειδές Espolio της Βουδαπέστης έχει τόση σχέση με τον μαγικό πίνακα του Πράδο όση ο νόστιμος πρωταγωνιστής του Σμαραγδή με τον εκρηκτικό Δομήνικο. Οι επίσημοι, βέβαια, φωτογραφίζονται εμπρός του τρισευτυχισμένοι. Το φαίνεσθαι πάνω απ' όλα. Το «είναι» δεν είναι για μας. Λεπτομέρεια: Ο Γκρέκο ήταν φαλακρός. Αναγκαίο κακό: Στην Ελλάδα επίσης σε κάθε υπόθεση Θεοτοκόπουλου θα εμπλακεί ένας Vangelis ή ένας Λάκης. Στην καλύτερη περίπτωση και οι δύο. Στον τόπο που το μελό θεωρείται πρωτοπορία και συγχέονται τ' αυθεντικά, τα πλαστά και τα επίπλαστα οι ιστορικοτεχνικές λεπτομέρειες δεν έχουν και μεγάλη σημασία. Destroy History, ρε! Φινάλε: Στο φιλμ τα έργα του Γκρέκο όπως διάβασα φιλοτέχνησε ο νεαρός ζωγράφος Σάββας Γεωργιάδης. Στον Χρυσόστομο Χανίων εκτίθενται τα αντίγραφα του Θεοτοκόπουλου που φιλοτέχνησε ο Ανδρέας Γεωργιάδης, ο Kens πριν από μισόν αιώνα και βάλε. Στις πραγματικές τους διαστάσεις και με υψηλή ζωγραφική πιστότητα. Απάντηση σ' αυτή την, σχεδόν μεταφυσική, συζήτηση ανάμεσα στο γνήσιο και στο μη. Στην ψευδή συνείδηση και στα είδωλα που υψώνει σε εποχές μετάβασης.

Πάντως, ο Θόδωρος Πάντος, ζωγράφος εκτός του κυρίαρχου συστήματος, γι' αυτό και δεν έγινε ποτέ καθηγητής της ΑΣΚΤ, από τη δεκαετία του '80 υποστήριζε πως η «Συναυλία των Αγγέλων» της Εθνικής Πινακοθήκης είναι κακή ζωγραφική και άρα δεν είναι Γκρέκο. Σήμερα η έρευνα ντροπαλά παραδέχεται πως είναι... ελάχιστα Γκρέκο. Και περισσότερο ο ατάλαντος υιός.

ΥΓ.1: Η τελευταία δουλειά της Αποστολίας Παπαδαμάκη. Ειλικρίνεια, αποκάλυψη και ποιητική ένταση. Ιδέες δουλεμένες με αληθινά σώματα και αληθινότερα αισθήματα. Πρόκληση στο δήθεν. Θα επανέλθω. Επειδή συμβαίνουν πράγματα στην Ελλάδα.

ΥΓ.2: Αγαπητή Κωνσταντίνα, ασφαλώς η «Αληθής Ιστορία» είναι του Λουκιανού κι όχι του Αρριανού. Δικό μου lapsus calami. Ευχαριστώ.

ΥΓ.3: Ποιος βεβήλωσε με μαύρο φούμο την Κοιμωμένη; Ποιος «προοδευτικός» θέλει να ξεχάσουμε, τι;

Ελευθεροτυπία  7 - 04/11/2007