Αγιασοφιά το ανίκητο μνημείο!

Η Αγιασοφιά, το ανίκητο μνημείο!

Η Αγία του Θεού Σοφία, το υπεροχότερο κτίσμα του μεσαιωνικού κόσμου, η μεγαλοφυής, αισθητική εξισορρόπηση Ανατολής και Δύσης, αποδεικνύεται, ακόμη μία φορά, ακατανίκητη και υπερέχουσα. Παρά τις ύβρεις που υφίσταται. Τόσο ώστε, κατά βάθος, να μην την αγγίζουν ούτε στο ελάχιστο τα βέβηλα χέρια κάθε νεοβάρβαρου ή τα ψοφοδεή όσο και υποκριτικά ψευτοδάκρυα των δήθεν πολιτισμένων και δήθεν, πρόσκαιρα ισχυρών της γης. Είτε διαμένουν στην Ουάσιγκτον, είτε στη Μόσχα, είτε στο Βερολίνο, είτε στη Ρώμη, είτε στις Βρυξέλλες, είτε οπουδήποτε αλλού. Δεν την αφορούν οι δίβουλες διαμαρτυρίες των ασήμαντων μικροπολιτικών του πλανήτη αλλά ούτε και η καθυστερημένη θλίψη του Πάπα γιατί η ίδια θυμάται πως κάποιος προκάτοχος του την πρωτοδήωσε και την πρωτοβεβήλωσε κατά την πρώτη άλωση, το 1204. Τόσο μακριά κι όμως τόσο κοντά.

Όλα αυτά είναι βέβαια Ιστορία αλλά και είναι τα πάθη του χρόνου. Η Αγία Σοφιά απέδειξε όμως ότι νικάει σταθερά τον χρόνο. Όπως έχει νικήσει και την ύλη, τους φυσικούς νόμους, δηλαδή το βάρος των στερεών σωμάτων αφού ο υπερφυής τρούλλος της στέκεται, παρά τον όγκο και το τεράστιο βάρος του μαγικά καμπύλος σε ύψος σχεδόν εβδομήντα (70) μέτρων! Περισσότερα από χίλια πεντακόσια χρόνια τώρα. Χωρίς την χρήση σκυροδέματος ή άλλων, σύγχρονων μέσων. Ξέρετε εσείς έναν παραδοσιακό τοίχο που να ξεφεύγει από την κατακόρυφο και να μην σωριάζεται κάτω ηττημένος; Κι όμως... Για την ιστορία αναφέρω ότι ο τρούλλος της έπεσε δύο φορές. Μάλιστα την πρώτη εν όσω ακόμα ζούσε ο Ιουστινιανός. Τον επισκεύασε μάλιστα βελτιώνοντας τον ο ανιψιός του αρχιτέκτονα Ισίδωρου, Ισίδωρος ο Νεότερος (557). Γι' αυτό και έγινε το αισθητικό και αντισεισμικό πρότυπο τεμενών και θόλων όπως το Σουλεϊμανιέ του Σινάν ή το Μπλε Τζαμί (1617) τα οποία όμως κατασκευάστηκαν μια χιλιετία αργότερα!

 Η Αγία Σοφία αντέχει σεισμούς 7,5 Ρίχτερ! Ενώ η ισλαμική Ισταμπούλ είναι κατά τα άλλα το πιστό παρακολούθημα της βυζαντινής, ορθόδοξης Κωνσταντινούπολης.

Η Αγία Σοφία λοιπόν παραμένει, μέχρι σήμερα, ένα μυστηριώδες θαύμα τεχνικής και το ορατό παράδειγμα θαύματος. Οι αρχαίοι Έλληνες ήσαν ιδιοφυείς όσο και τελειομανείς συνθέτες απλών στη σύλληψη τους κτισμάτων στα οποία αποθεώνονταν τα μαθηματικά και η καλαισθησία. Η γεωμετρική ακρίβεια. Οι ναοί τους ήσαν επίσης ο ερωτικός εναγκαλισμός, η σύνθεση αρχιτεκτονικής και γλυπτικής. Η γοητεία των εξαντλείτο στην εξωτερική τους όψη. Οι Ρωμαίοι πάλι υπήρξαν πρακτικοί κατασκευαστές κολοσσικών αλλά αρκετά νεοπλουτίστικων και επιδεικτικών κτισμάτων. Αξιοποίησαν στο έπακρο το τόξο, την αψίδα, την καμάρα και εφηύραν ένα είδος υδατοστεγούς, συγκολλητικού κονιάματος ( όπως και το κορινθιακό κιονόκρανο). Με αυτά τα όπλα θεμελίωσαν - κυριολεκτικά - τον λεγόμενο ελληνορωμαϊκό κόσμο. Τώρα η πλήρης περιστροφή του τόξου δημιουργεί το ημισφαίριο, τον τρούλλο. Τον οποίο πρωτοσυναντάμε στο Πάνθεον της Ρώμης, τον δεύτερο μετά Χριστόν αιώνα. Η Αγία Σοφία των Βυζαντινών είναι στην πραγματικότητα το μνημείο - σύμβολο του δυτικού πολιτισμού όπως αυτός διαμορφώνεται μετά την κατάρρευση της Ρώμης και την ανάδυση της νέας Ρώμης, της Κωνσταντινούπολης. Μορφολογικά αποτελεί το τολμηρό πάντρεμα ροτόντας και παραλληλόγραμμου κτηρίου.

Σ' αυτή την πόλη επιζούν τα ουσιώδη στοιχεία της κοινής, ευρωπαϊκής μας κουλτούρας. Την Αγιά Σοφιά έχτισαν η τεχνολογία των Ρωμαίων και η μαθηματική ιδιοφυΐα δύο Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Οι οποίοι έστησαν σ' έναν τεράστιο κύβο ένα εξίσου υπερμέγεθες ημισφαίριο. Αρκεί να σάς πω ότι ο Παρθενώνας χωράει ολόκληρος μέσα στο κεντρικό κλίτος της μεγάλης Εκκλησίας. Τόσο απλά! 

Κι ενώ στον παγανιστικό ναό δεσπόζει η πλαστική, η ρεαλιστική φόρμα, στον χριστιανικό κυριαρχεί η ζωγραφική, δηλαδή η ονειρική, εξωπραγματική έκφραση. Εν προκειμένω τα ψηφιδωτά. Να γιατί συχνά λέω ότι η βυζαντινή τέχνη προλαβαίνει τον υπερρεαλισμό. Και να ποια είναι η διαχρονική υπεροχή της υπέροχης αυτής εκκλησίας.

Τα κτήρια, αυτή είναι η μοίρα τους, ζούν στον ιστορικό χρόνο και μεταβάλλονται ανάλογα τις ανάγκες ή τις συνθήκες της κάθε εποχής. Όμως τα μεγάλα μνημεία μένουν αλώβητα από τα καπρίτσια της συγκυρίας. Επειδή μια συγκυρία έκανε την Αγία Σοφία μουσείο και μια άλλη την ξανακάνει τζαμί. Μέσα στον μικροχρόνο ενός αιώνα. 

Από την άλλη η Ιστορία δεν διαγράφεται όσο κι αν συσκοτίζεται. Ο Μωάμεθ Β! φοβήθηκε τον ναό - καλύτερα θαμπώθηκε - και δεν τον κατέστρεψε όπως το άλλο, το εκπάγλου ομορφιάς πεντάτρουλλο κτίσμα των Αγίων Αποστόλων. Όπου βρίσκονταν και οι τάφοι των αυτοκρατόρων. Τεράστιο, συμβολικό καταπίστευμα. Στα ερείπια του οποίου ναού έχτισε το βυζαντινότροπο (!) Φετιχιέ Τζαμί, το τέμενος δηλαδή της Νίκης.

 Ο Κεμάλ χρησιμοποίησε την Αγία Σοφία ως πολιτική απόδειξη του τέλους της οθωμανικής αυτοκρατορίας και του εκδυτικισμού της νέας Τουρκίας. Διατηρώντας πάντως όλες τις οθωμανικές προσθήκες. Ο γιαλαντζί σουλτάνος τώρα θέλει να προχωρήσει οπισθοβατώντας. Με τις γελοίες πόζες ενός μεταμοντέρνου Μουσολίνι. Η Αγία Σοφία παρ' όλα αυτά επιβιώνει αγέρωχη. Ανίκητη. Αναλλοίωτη. Εδώ και μιάμιση χιλιετία.  Ούτως ή άλλως και ως μουσείο διατηρούσε τα ισλαμικά μέρη κίμπλα, μιχράμπ και μίνμπαρ. Και βέβαια τους τέσσερις μιναρέδες ή τους κουμπέδες εξωτερικά. Δηλαδή τους τάφους των σουλτάνων. Καθώς και τις σούρες από το κοράνι δηλαδή τα καλλιγραφικές, αραβικές επιγραφές που κρέμονται σε δίσκους ψηλά στον ναό και δίπλα στην Βρεφοκρατούσα της αψίδας του ιερού, έργου του 9ου αι. Ή της μαγικής φωσφορίζουσας ιμπρεσιονιστικά τρίμορφηςΔέησης, της σύνθεσης δηλαδή που αφιέρωσε ο απελευθερωτής της Πόλης Μιχαήλ Παλαιολόγος όταν έδιωξε τους Λατίνους, το 1261. 

Ό τι και να γίνει πάντως, πιστούς ή άπιστους θα υποδέχονται τους επισκέπτες του Μνημείου ήδη από τον εξωνάρθηκα και τον μεγαλειώδη νάρθηκα φιλόξενες οι γονυπετείς, ψηφοθετημένες μορφές του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του Ιουστινιανού.Τα μνημεία του πολιτισμού λοιπόν δεν γελοιοποιούνται. Γελοιοποιούνται - και αποσκορακίζονται - αποκλειστικά όσοι τα προσβάλλουν.

ΥΓ. Προσωπικά θεωρώ λάθος τις ελλαδικές οιμωγές. Ας είμαστε περήφανοι και αισιόδοξοι. Η ιστορία τιμωρεί. Το ζήτημα ΔΕΝ είναι διμερές, (οφείλει να) είναι διεθνές, διαπολιτισμικό και διαχριστιανικό. Ο πλανήτης (οφείλει να) συντρέχει την Αγία του Θεού Σοφία όπως συνέδραμε τότε που καιγόταν η Παναγία των Παρισίων. Οι ευθύνες των ΗΠΑ, ουσιαστικής εγγυήτριας του μνημείου, είναι εν προκειμένω τεράστιες. Όση και η αμορφωσιά του προέδρου τους (ή ο κυνισμός του Πούτιν, μαθημένου εξάλλου από τα χαστούκια του Ερντογάν). Μην ξεχνάτε, τέλος, πως επί Κλίντον είχε ξεκινήσει εκστρατεία με πρόεδρο, τον Ελληνοαμερικανό τ. γερουσιαστή Κρις Σπύρου για να λειτουργήσει ξανά η Αγιασοφιά ως ορθόδοξη εκκλησία. Ίσως σήμερα έχουμε την εξόφληση εκείνου του ανέξοδου μαξιμαλισμού. Και βέβαια αμερικανική αποστολή υπό τον καθηγητή Whitemore

 - όνομα και πράγμα! - ήδη από τη δεκαετία του '30 άρχισε να αποκαλύπτει τα ασβεστωμένα ψηφιδωτά. Και τον καθηγητή Underwood να συνεχίζει το '50. Με εκπληκτικά αποτελέσματα. Ξαναγράφοντας την ιστορία της βυζαντινής τέχνης. Γι' αυτό και δεν ανησυχώ για την τύχη τους τώρα. Νομίζω πως θα παραμείνουν αλώβητα και λαμπερά. Σε όποιες συνθήκες!

(Γράφω από μνήμης χωρίς ίντερνετ, στην Τήνο...Περισσότερα στα βιβλία μου "Μια Ιστορία της Ζωγραφικής, από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση και από τους ιμπρεσιονιστές στον Πικάσο", εκδόσεις Καστανιώτη και "Τα Τεμένη της Θράκης, εισαγωγή στην τέχνη του ισλάμ", εκδόσεις Μίλητος)