Elimosina δηλαδή Ελεημοσύνη

Elimosina, δηλαδή Ελεημοσύνη

Επειδή με το σώμα κατανοούμε τον κόσμο...

 

(Στον Δ. Τάσιο και τα τρία στρουμφάκια του, σκληρούς συμπαίχτες μου στη παραλία)

1. Δεν είναι λίγες οι φορές πού τα έργα τέχνης κρύβουν πίσω από το, συμβατικό ή και ρηξικέλευθο, θέμα τους το προσωπικό πρόβλημα, την αδυναμία και την αρρώστια του δημιουργού τους. 

Εν προκειμένω ο Georges de la Tour, γύρω στα 1632 - 5, δεν ζωγραφίζει μόνο τη Μαρία Μαγδαληνή και την αδυναμία της μπροστά στο χρόνο ή τον αναπόδραστο θάνατο αλλά περισσότερο τη δική του κατάθλιψη και λόγω των δεινών του συνεχιζόμενου τριακονταετούς πολέμου αλλά και εξαιτίας της επιδημίας πανώλης που είχε πλήξει εκείνη την εποχή τη Λωραίνη. 

Ο θάνατος είναι πανταχού παρών, αμείλικτος και ο καλλιτέχνης δραπετεύει ψυχολογικά μέσα από την κλειστοφοβική προσευχή της Μαγδαληνής και το στοχαστικό της βλέμμα, το στραμμένο προς τη μοναδική πηγή φωτός. Φως που ισοδυναμεί με ελπίδα..

 Οι συμπαραδηλώσεις, βέβαια, σχετικά με το φως και τη σκιά, τη σωτηρία ή την αιώνια καταδίκη στο βασίλειο του σκότους είναι εδώ περισσότερο από προφανείς. Προφανέστατα όλων όμως είναι τα θεατρικά ευρήματα του  Georges de la Tour βάσει των οποίων δημιουργείται μία άκρως υποβλητική ατμόσφαιρα με έντονα πνευματικό περιεχόμενο αλλά και η επίδειξη υψηλής τεχνικής μέσω των κιαροσκούρο λύσεων που προώθησε πρώτος ο Caravaggio.

 Οι μορφές του κατακτούν μία σχεδόν γλυπτική καθαρότητα καθώς πλάθονται με απλό όσο και άμεσο, απόλυτο τρόπο. Τέλος τεράστια σημασία έχουν η ομιλία και τα επιχειρήματα των βουβών αντικειμένων ως μια nature morte που συμπάσχει δίπλα στο δοκιμαζόμενο πλάσμα: 

Η νεκροκεφαλή, εν προκειμένω, παραπέμπει στο πολύ γνωστό από το μεσαίωνα θέμα - αλλά και τόσο αγαπητό στο μπαρόκ - Memento Mori, ενθυμού, διαρκώς και αδιαλείπτως, τον θάνατο. Αλλά και στη vanitas, την ματαιότητα των εγκοσμίων. Τα βαριά βιβλία προσευχής επίσης μπροστά από την φωτιστική πηγή είναι συγχρόνως απαντοχή για την μετανοούσα Μαγδαληνή αλλά και συναισθηματικό της αδιέξοδο. 

Μπορεί μόνο η προσευχή σώσει στον αμαρτωλό; Η ίδια παρουσιάζεται παραιτημένη, κατατονική με την άλλοτε λαμπερή σάρκα της να αποκτά πελιδνές αποχρώσεις από το φως του καντηλιού.  Ιδιαίτερη σημασία έχει, τέλος, ο βαρύς, ξύλινος Σταυρός στο πρώτο επίπεδο αλλά και το μαστίγιο το οποίο αντανακλάται μαγικά στο διάφανο ποτήρι. Αμφότερα παραπέμπουν βέβαια στα πάθη του Χριστού αλλά και στα μαρτύρια πρέπει να υποβάλει ο πιστός το σώμα του να επιτύχει την κάθαρση. Για να αποδιώξει την απειλή της αρρώστιας. Ίσως αυτό το τελευταίο γεγονός καθιστά τον πίνακα του Λούβρου τόσο δραματικά επίκαιρο, ιδιαίτερα σήμερα.

Τελευταία ιστορική λεπτομέρεια: Αρχικά ο πίνακας βρισκόταν στο Μουσείο Τέχνης της Κολωνίας. Οι ναζί τον έκρυψαν σε ένα αλατωρυχείο της Βαυαρίας το 1944 φοβούμενοι την επέλαση των συμμάχων. Το 1949 η Μαγδαληνή εισέρχεται θριαμβευτικά στο Λούβρο νικώντας σ' έναν παράλληλο πόλεμο...

2. Ο José de Ribera ζωγραφίζει το χωλό ζητιανάκι του Λούβρου σχεδόν δέκα χρόνια αργότερα, δηλαδή το 1642. Ήταν μάλλον παραγγελία του ισπανού αντιβασιλέα της Νεάπολης και αποτυπώνει συγχρόνως το προσωπικό δράμα του ζωγράφου ο οποίος έπασχε από περιοδική παράλυση των άκρων, γεγονός που τον υποχρέωνε να παραμένει για μεγάλα διαστήματα αδρανής καλλιτεχνικά.

 Άρα θα μπορούσαμε να πούμε πως το έργο είναι μία αυτοπροσωπογραφία καθώς το υποδόριο χιούμορ αλλά και η τελική αισιοδοξία υπερκαλύπτουν την αντικειμενική καταθλιπτικότητα του θέματος. Η δυστυχία μηδενίζεται εμπρός στο ακαταμάχητο, παιδικό χαμόγελο. 

Περί τίνος, όμως, πρόκειται; Ένα κουτσό παιδί με στραβό πόδι - αυτός είναι ο περιγραφικός, επίσημος τίτλος του πίνακα! - και με ανάλογη στρέβλωση στο δεξί του χέρι κοιτάζει χαμογελώντας, παρόλα αυτά, τον θεατή με τα μαυρισμένα, βρώμικα του δόντια. Στην πλάτη του κραδαίνει την αναπηρική του βακτηρία σαν όπλο απέναντι στην αδικία και την αρρώστια. Ένας μικρός στρατιώτης της οδύνης. Αλλά και σαν μία προσομοίωση του Σταυρού που κουβαλούσε στην πλάτη του ο Χριστός αφού οφείλουμε να υποφέρουμε αγόγγυστα τις πληγές που μας επισωρεύει η μοίρα. Ένας μικρός, βρώμικος Χριστός.

 Το αγόρι μοιάζει συμβιβασμένο με την τύχη του, ενδεχομένως απολαμβάνει κιόλας την "ιδιαιτερότητα" του κι έχει πλήρως ταυτιστεί με τον ρόλο που του επεφύλαξαν οι κοινωνικές συνθήκες αλλά και η τσιγγάνικη καταγωγή του. Θέλω να πω ότι η αναπηρία του μπορεί να είναι "κατασκευασμένη" ακριβώς για να σταδιοδρομήσει πιο επιτυχημένα ως επαίτης! Θυμηθείτε τον "Ζητιάνο" του Ανδρέα Καρκαβίτσα. 

Για αυτό και κραδαίνει με υπερηφάνεια τη φράση "Ελεήστε με, για την αγάπη του Θεού". Λατινιστί DAMIHÍ ELÍMOSÍNAM PROPTER AMOREM DEÍ. Όπου η ελληνική λέξη ΕΛΕΗΜΟΣΎΝΗ επιβιώνει με το ηθικό της φορτίο στην καθολική Ισπανία.

Ο Ribera όπως κι ο Velasquez ζωγραφίζουν συχνά νάνους ή πλάσματα παραμορφωμένα, με ανυποχώρητο νατουραλισμό (verismus) υπακούοντας στο πνεύμα της εποχής αλλά και στα αρρωστημένα γούστα της αυλής των καθολικών βασιλέων. Που συνδύαζε την πίστη με τον υποκριτικό ευσεβισμό αλλά και με τις ιδέες του Ιγνάτιο Λογιόλα: 

Οι πλούσιοι πρέπει να είναι ελεήμονες για να αποπληρώσουν το όνειδος του πλούτου των αλλά και οι φτωχοί οφείλουν να απολαμβάνουν την δυστυχία τους, την ασθένεια των σωμάτων κλπ. γιατί αυτές έχουν τη δύναμη να τους αγιοποιήσουν. Έχει πάντως πολύ ενδιαφέρον ότι σε κάθε καμπή της ανθρώπινης ιστορίας κρύβεται και καραδοκεί ένα μικρόβιο, ένα βακτήριο και έχει τη δύναμη να αλλάξει και την ιστορία καθαυτή αλλά και τις ζωές των καθημερινών ανθρώπων.