Τί είναι η appropriation;

Φωτογραφίες και Δον Κιχώτες!

Τί είναι χειρότερο; Να μην έχεις αίσθηση του τραγικού ή να μην νιώθεις την τραγικότητα του γελοίου; H Sherrie Levine είναι μια μεταμοντέρνα καλλιτέχνιδα η οποία γεννήθηκε το 1947 και έγινε διάσημη μέσα από ένα σκάνδαλο όταν το 1981 φωτογράφισε ξανά, τρόπος του λέγειν, τις περίφημες φωτογραφίες του Evans Walker του '30 με θέμα τους απόκληρους της ζωής που δημιούργησε η Depression και το Κραχ του 1929. Αναφερόμενη ευθέως στο έργο ενός κλασικού καλλιτέχνη και σχολιάζοντας τις δυνατότητες επανασημασιοδότησης του. Πρόκειται για το κίνημα της "Οικειοποίησης" (appropriation) σύμφωνα με το οποίο η πιστή αναπαραγωγή ενός παλαιότερου έργου τέχνης, εν προκειμένω μιας πασίγνωστης φωτογραφίας ενός διακεκριμένου δημιουργού, σε άλλες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες και σε διαφορετική εποχή, δημιουργεί ένα καινούργιο έργο εφόσον ο ορίζοντας προσδοκίας αλλά και ο αποδέκτης του έργου έχουν πλήρως αλλάξει.

 Στη λογοτεχνία είναι γνωστός ο "συγγραφέας" Pierre Ménard, λογοτεχνικό δημιούργημα του Μπόρχες ο οποίος ξαναέγραψε mot à mot ολόκληρο τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες υποστηρίζοντας πως τώρα πλέον πρόκειται για ένα άλλο έργο. Ο φίλος μου Γιώργος Αριστηνός έχει γράψει πάμπολλα σχετικά με την ιστορία αυτή. Αντιλαμβάνεται κανείς πως όλα αυτά είναι χαριτωμένα ή άχαρα διανοητικά παιχνίδια που γέννησε η γενικότερη μορφολογική και θεματική αμηχανία της λεγόμενης condition postmoderne, δηλαδή της μεταμοντέρνας συνθήκης. Στην κοινωνική ανθρωπολογία τέλος η appropriation έχει να κάνει με την βίαιη οικειοποίηση στοιχείων ενός θεωρούμενου κατώτερου πολιτισμού από κάποιον πολιτισμό θεωρούμενο ανώτερο.

 Γιατί τα λέω όλα αυτά; Επειδή και στις δύο περιπτώσεις οι δημιουργοί των πιστών αντιγράφων δηλώνουν ευθαρσώς την πηγή τους και εκεί ακριβώς έγκειται και η πρωτοτυπία (;) του καλλιτεχνικού τους ακτιβισμού. Ή, καλύτερα της θεωρίας της οικειοποίησης. Αλλά βέβαια ούτε η Λέβιν ούτε ο Μπόρχες έχουν την ευφυΐα των δικών μας τσακαλιών. 

Ευτυχώς που διακεκριμένοι νομικοί, ακαδημαϊκοί δάσκαλοι, ειδικοί στα πνευματικά δικαιώματα και την αυθεντικότητα ή μη ενός έργου τέχνης, έχουν επιληφθεί πλέον της γνωστής υπόθεσης ώστε να λάμψει η αλήθεια. Στα δικαστήρια, φευ. Αφού αδυνατούν - ή καμώνονται πως αδυνατούν - οι εμπλεκόμενοι ανίδεοι "ειδικοί" να ξεχωρίσουν την ήρα από το στάρι και την παθητικά επιζωγραφισμένη φωτογραφία από την πρότυπη έρευνα και δημιουργία. 

Μα θα μού πείτε και ο Andy Warhol από φωτογραφίες δεν δούλευε τα διάσημα πορτρέτα του; Ασφαλώς! Μόνο που εδώ υπεισέρχεται μια άλλη, μεταμοντέρνα αντίθεση, αυτή της μετωνυμίας και της μεταφοράς. Δηλαδή της πλήρους μεταμόρφωσης. Όπου στο αρχικό ερέθισμα, δηλαδή τις μαζικές φωτογραφίες των σταρ της εποχής που μοίραζε το Χόλυγουντ, επεμβαίνει ο καλλιτέχνης δημιουργώντας μορφολογικά κάτι εντελώς καινούργιο. Ο Γουόρχολ εν προκειμένω παρήγαγε φόρμα. Μια φόρμα που καθόρισε την εποχή μας. Πράγμα που θα πει ότι το αρχικό ερέθισμα μεταπλάθεται τόσο ανατρεπτικά ώστε να μην έχει καμία σχέση με την αρχική του εικόνα. Αυτή η μεταμορφωτική διαδικασία είναι και το κατ' εξοχήν χαρακτηριστικό της αληθινής δημιουργίας. Ας πούμε για παράδειγμα τα άλογα της ζωφόρου του Παρθενώνα και ο τρόπος που τα οικειοποιείται ο Gauguin όταν φιάχνει τους νεαρούς καβαλάρηδες της Πολυνησίας. 

Είδα, τέλος, χτες με πολλή συγκίνηση την έξοχη, αναδρομική παρουσίαση του Γιώργου Λαζόγκα στο Εθνικό μας Μουσείο στην εξαίρετα διαμορφωμένη αίθουσα των περιοδικών εκθέσεων. Μία έκθεση που μέσα από τον πλούτο και τους συνειρμούς που δημιουργεί, μέσα από τον διάλογο του παλιού με το καινούργιο και του μύθου με το σημερινό βίωμα, αποδεικνύει περίτρανα πόσο σημαντικός καλλιτέχνης είναι αυτός ο Λαρισαίος ζωγράφος. Λοιπόν ο Λαζόγκας, όπως εξάλλου και ο Κεσσανλής, χρησιμοποιεί κατά κόρον τη φωτογραφία. Παραδείγματος χάρη στις πολλές σειρές της Απτέρου Νίκης που φιλοτεχνεί επί χρόνια. Όμως με πόσο ευφάνταστο και διαρκώς ανανεούμενο τρόπο. Έτσι ώστε το αρχικό ερέθισμα να γίνεται, κάθε φορά, μια καινούργια, ποιητική εικόνα, μία λυρική, αφηρημένη σύνθεση. Από την άλλη, και αναφέρομαι στους φωνασκούντες που αντέγραψαν τις συνταρακτικές ανθρωπολογικά φωτογραφίες των τροφίμων ενός ψυχιατρείου, είναι καλύτερα να μην έχεις αίσθηση του τραγικού, παρά να μη νιώθεις την τραγωδία του γελοίου.

ΥΓ. O πλήρης τίτλος του, σαρκαστικού κατά βάθος, διηγήματος του Μπόρχες είναι "Πιέρ Μενάρ, ο συγγραφέας του Δον Κιχώτη". Εύχομαι στους εγχώριους θαυμαστές του ζωγραφίσουν και την Γκουέρνικα. Εντελώς πρόχειρα τώρα από την Wikipedia ολίγα για το θεωρητικό υπόστρωμα των έργων της Λέβιν. Όπως άλλωστε και της Sherman ή του Prince:

Sherrie Levine's methods of appropriating and citing the works of important 20th century male artists established her as a consequential artist of postmodernism, ushered in during the late 1970s. Levine critiques the core tenets of Modernism, calling into question the role of the romantic, artist-genius. Along with artists such as Cindy Sherman and Richard Prince, she questions how images are culturally constructed and the effects of their dissemination in a media-saturated age. Levine's work introduces perceptual questions about what exactly one is looking at and asks viewers to consider the reasons why we inherently trust and often fetishize values in art such as authenticity and originality. While Levine sees her work as more of a collaboration with previous artists, in copying and replicating the work of male artists Levine also levels a feminist critique against the ingrained patriarchy of art history and society at large.

Levine's work, in which she creates almost indistinguishable copies of others' work, emphasizes that authorship is defined by use rather than individual creation and that nothing is inherently or singularly unique. In this way, she echoes the ideas of French theorists such as Roland Barthes who declared the "death of the author" and whose texts became seminal for postmodern theory.

Levine's use of appropriation - the deliberate borrowing and copying, with little or no alteration, of others' images - has a long history in the 20th century, going back to Pablo Picasso's Cubist collages. Artists such as Marcel Duchamp, Salvador Dalí, and Robert Rauschenberg appropriated images and objects to incorporate into their work, but Levine and others of her generation took appropriation to a new level, to the point of infringing on intellectual property rights and arguably - plagiarism.