ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΩΔΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΦΗΜΕΡΟ (Για τις εικόνες και τη σάρκα τους)

 Άγγελος Σπάρταλης, Ανοχύρωτη πόλη / περιμένοντας τον εχθρό, 160x130 εκ., λάδι σε καμβά, 

από την έκθεση "Το θολώμινο μου μυαλόα" (sic), που συνεχίζεται στη Δημοτική Πινακοθήκη Αγίου Νικολάου στη Κρήτη. Πρόκειται για ένα νεαρό καλλιτέχνη που συνδυάζει τεχνικές γκράφιτι με την παραδοσιακή εικονογραφία και συγχρόνως είναι σκηνοθέτης πειραματικών ταινιών.

Το δράμα της εποχής είναι πως η διαφήμιση, η κατανάλωση

και η κουλτούρα μπορούν να ταυτίζονται.

Π. Κονδύλης

Έλεγε ο Γιώργος Βακιρτζής, πολυεπίπεδος δημιουργός, ενεργός πολίτης και πρόδρομος εκείνων των πορτρέτων που αργότερα θα έκαναν διάσημο τον Andy Warhol: Ποιος είναι ο καλύτερος χορευτής; Εκείνος που μπορεί να ερμηνεύσει την εποχή του ξεπερνώντας την. Καθιστώντας τα προσωπικά του βιώματα, την ιδιαιτερότητα της εφηβείας ή της γειτονιάς του πανανθρώπινη συνείδηση. Εξάγοντας, εν τέλει, νόημα από το μηδέν ή το θάνατο και καθιστώντας την Τέχνη μεγαλειώδη μεταφορά της ύπαρξης. Και μάλιστα της ύπαρξης του καθενός. Αφού εδώ έγκειται το πιο βαθύ μυστικό της δημιουργίας: στη μνημείωση της μονάδας, αυτής της έννοιας που απώλεσαν οι μεγάλες επαναστάσεις ομνύοντας στα πλήθη και στις μάζες. Ενώ στην πραγματικότητα την Ιστορία αλλάζουν τα πρόσωπα εκείνα που συνεργάζονται με τις εξίσου προσωποποιημένες συλλογικότητες.

Για να το πω απλά: Όταν ένα παιδί κλαίει κάπου στον πλανήτη, ο παγκόσμιος πολιτισμός ηττάται. Κι όταν πεθαίνει, καταργείται. Ένα είναι το μήνυμα: Ο, τι εικονίζεται, πεθαίνει. (Όπως και οτιδήποτε άλλο άλλωστε.) Όσοι αφελείς ομνύουν στην επικράτεια των εικόνων, κατ' ουσίαν προσβλέπουν στον θάνατό τους και στην απίσχνανση του όποιου νοήματος. Ώσπου να ξαναρχίσει πάλι η αρχαία τελεολογία, σύροντας πάλι μια γραμμή στην άμμο, ώστε να γεννηθεί το σχέδιο και να εκκολαφθεί η πρώτη γραφή, τα σήματα λυγρά και το μυστικό νόημά τους. Το δράμα της εποχής είναι τα κείμενα που καθίστανται εικόνες. Θα μπορούσε πάντως αυτό το ίδιο ν' αποτελούσε και την ελπίδα της... Καθώς η τέχνη αντλεί από το ανεπεξέργαστο νόημα και γλώσσα εκβάλλει σε νέες σημασίες. Υπάρχει πάντα το αρχέτυπο μιας αναπαράστασης: στον λόγο και τη γραφή, στη γραφή και στην εικόνα, στην εικόνα και τη σημασία της.

Και η ηδονή της αναπαράστασης σχεδόν ποτέ δεν σχετίζεται με τον βαθμό ομοιότητας ανάμεσα στην εικόνα και το πρότυπό της. Ιδού ένα μεγάλο μυστικό. Στοχάζομαι την ανθρώπινη συνθήκη, θα πει παρατηρώ την πτώση μου θριαμβικά· όχι σαν των φύλλων αλλά σαν των άστρων. Ιδού η μέγιστη εικόνα με το απαράμιλλο νόημα. Ένα πεφταστέρι στο διάστημα να επανασηματοδοτεί το κενό και να καθαγιάζει την ανυπαρξία, τον δικό μας παράδεισο. Τίποτε μελαγχολικό ή μακάβριο σ' όλα αυτά. Το σχέδιο του Θεού μπορεί να βρίσκεται στα χέρια μας. Αρκεί να βρούμε τη δύναμη και ν' αδράξουμε το κοντύλι· ένα τεράστιο, αρραγές αρυτίδωτο σύμπαν μας περιμένει σαν ένα κομμάτι λευκό χαρτί. Ή σαν ένα λευκό σεντόνι έτοιμο να δεχτεί το σώμα και τα αιμάτινα ίχνη του. Και τότε, το περίγραμμα ενός κορμιού θα ενώσει τη ζωή και το πέρα απ' αυτήν... Ή, αλλιώς:

Παρότι συχνά μιλάμε στον τόπο μας για τις εικόνες, την εποχή και τη δυναμική τους, εντούτοις ένας βαθύς, σχεδόν αταβιστικός, φόβος μας καταλαμβάνει όταν βρισκόμαστε εμπρός σε μιαν εντυπωσιακά φτιαγμένη εικόνα, ένα γκράφιτι, μια υπερμεγέθη φωτογραφία ένα γλυπτό με νέον ή με κινητικά στοιχεία σε κάποιο δημόσιο χώρο. Αντίθετα οι χύδην τηλεοπτικές εικόνες που εκπέμπονται στον ιδιωτικό μας χώρο ασταμάτητα, ακόμη κι αν δεν μας ευχαριστούν πλήρως πάντως μας χαλαρώνουν, λειτουργούν κατευναστικά και τις θεωρούμε οικείες. Η οθόνη της τηλεόρασης έχει πάρει στα σύγχρονα σπίτια τη θέση που είχε ήδη από τον 17ο αιώνα στα μικροαστικά νοικοκυριά, φερ' ειπείν της Ολλανδίας, ο πίνακας ζωγραφικής, το ταμπλώ κάποιου μικρού μαίτρ με θέμα συνήθως μιαν ηθογραφία ή ένα πορτρέτο.

Η ζωγραφική τότε, μπορούσε -ακόμη- να λειτουργεί κατευναστικά-παρηγορητικά, να ταξιδεύει με την ψευδαισθητική της ικανότητα τον θεατή. Να υπερασπίζεται δηλαδή έναν άλλο κόσμο πιο γοητευτικό από τον ισχύοντα και άρα, έστω και sotto voce, να διαμορφώνει μια συνθήκη επαναστατική. Ήδη στις δύο αυτές μικρές παραγράφους που διαβάσατε χρησιμοποίησα για να μιλήσω για τη τέχνη τις μαγικές λέξεις “ελευθερία” και “επανάσταση”. Άρα έχετε το τρίπτυχο διαμορφωμένο: χωρίς τις υπόλοιπες δύο, καμιά δεν μπορεί να ισχύσει πραγματικά ενώ αντίθετα και ο τρεις αλληλοσυμπληρώνονται. Πολύ απλά μπορούμε να υποστηρίξουμε πως η τέχνη (οφείλει να) ανανεώνει ή και να καταργεί παλιότερες μορφές έκφρασης που έχουν εξαντλήσει το περιεχόμενό τους, να εφευρίσκει καινούριες και να ονειρεύεται το μέλλον της. Αυτό κι αν είναι αναγκαία και ικανή συνθήκη.

 

 Ανοχύρωτη Πόλη ΙΙ

Σήμερα όμως; Σήμερα, η εικόνα, η εξεικόνιση αντιμετωπίζουν κρίση λόγω υπερπληθωρισμού της ζήτησης και της προσφοράς οπτικού υλικού, υπερκορεσμού της αγοράς και αποπροσανατολισμού του μεγάλου κοινού.

Όπως ακριβώς συμβαίνει και με τις οικονομίες. Εθνικές και υπερεθνικές. Ο κορεσμός του ζωγραφικού μέσου, του φορητού πίνακα, το νεοπλούτιστικο lifestyle που έχει κατακλύσει τις καλλιτεχνικές αγορές και η σχεδόν μεταφυσική κρίση του εξεικονίζειν (έχω αλλού επιχειρήσει να εξηγήσω αυτό το φαινόμενο το οποίο κυρίως σχετίζεται με την αρχική, θρησκευτική λειτουργία της ζωγραφικής) έχουν κυριολεκτικά στομώσει την τέχνη των εικόνων, την οπτική επικοινωνία. Συμπαρασύροντας μαζί μουσεία, γκαλερί, μπιενάλε, σχολές καλών τεχνών και λογής θεσμούς υποστηρικτικούς της “επίσημης” τέχνης. Έχω συχνά υποστηρίξει πως η τέχνη των δρόμων, το γκράφιτι παρά το “επιθετικό” ή “παράνομο” χαρακτήρα τους, είναι μια ανακουφιστική διέξοδος από την ανωτέρω κρίση. Όχι μόνο γιατί αξιοποιεί τεράστιες, ανεκμετάλλευτες επιφάνειες του υποβαθμισμένου αστικού τοπίου, όχι μόνο γιατί διευρύνει και επαναστατικοποιεί την έννοια του δημόσιου χώρου, αλλά επειδή μεταφέρει τη ζωγραφική από τα πνιγηρά σαλόνια στο κέντρο – ακόμη και το γκετοποιημένο- της ζωής των σύγχρονων πόλεων αντιστρέφοντας την μέχρι τώρα παραδοσιακή πορεία: δηλαδή να μην πηγαίνει το κοινό στη τέχνη αλλά η τέχνη να ψάχνει και να βρίσκει το κοινό της. Κυριολεκτικά στο δρόμο!

Βλέπω συχνά πιτσιρικάδες, τους έφηβους των Λυκείων, να χαζεύουν θαυμαστικά τα γκράφιτι στα Εξάρχεια, στη Πειραιώς ή στο Γκάζι, φιλοδοξώντας κι αυτοί κάποτε να κάνουν το ίδιο μ' ένα σπρέι κι ένα στένσιλ. Ίσως αρχικά με “ταγκιές”, δηλαδή μ' αυτές τις ιδιόρρυθμες “υπογραφές” που είναι σαν να λένε “είμαι και γω εδώ! Όσο κι αν θέλετε να με περιθωριοποιήσετε και να με διαγράψετε. Υπάρχω!”.

Τιεν Αν Μεν

Μπουκίτσες πολιτιστικές αφασίας

• Υπάρχουν πολλές κατηγορίες λόγιων ή ανθρώπων των Γραμμάτων (Hommes de Lettres). Μια από τις πιο διαδεδομένες και τις πιο αποδεκτές στο ακαδημαϊκό σύστημα σκέψης μοιάζει με τους κορμοράνους της Βιβλιοθήκης όπως έγραφε ο Κόλριτζ. Δηλαδή απομυζούν κάθε εκατοστό άποψης, κάθε εμβαδόν γνώσης προάγοντας όχι το βάθος αλλά απλώς την χωροταξία της.

• «Κατάλαβέ το, ερχόμαστε από μια παροδική αβεβαιότητα θανάτου» (Κική Δημουλά)

• Ο Γάλλος κοινωνιολόγος Νικολά Μπουριώ ανατρέχοντας στα κείμενα του Φλωμπέρ διατείνεται πως η τέχνη είναι η απόλυτη μορφή ελευθερίας και πως η αλληλεπίδραση μεταξύ των θεατών της, ο συχνά φορτισμένος διάλογος ανάμεσα στο δημιουργό και το κοινό αντιμάχεται τη γενικότερη τάση της κοινωνικής κατάρρευσης. Λέει χαρακτηριστικά: “Με τις υπηρεσίες τους οι καλλιτέχνες θεραπεύουν τις πληγές των κοινωνικών θεσμών... και αυτού του είδους η τέχνη είναι και ουμανιστική και δημοκρατική.”

• Ας είμαστε καχύποπτοι για την τέχνη εκείνη που απευθύνεται στο συναίσθημα και όχι στη νόηση. Που επιδιώκει περισσότερο να συγκινήσει παρά να μας διαφοροποιήσει την άποψη που έχουμε για τον κόσμο. Το προοπτικό σύστημα της Αναγέννησης είναι τόσο ψευδές στην αληθοφάνειά του όσο το να βλέπεις ποδοσφαιρικό αγώνα από την τηλεόραση και να νομίζεις ότι έχεις τρισδιάστατη εποπτεία του χώρου. Η υπερβολική επεξεργασία της φόρμας καταλήγει στην επιτήδευση και τη διακοσμητικότητα.
• Τέχνη είναι το σκοτεινό κι άγριο πράγμα που έχει ελάχιστη ή μηδαμινή σχέση με την «καλαισθησία». Η καλαισθησία διευθετεί, η τέχνη ανατρέπει. Τέχνη είναι οτιδήποτε ορίζει τον εαυτό του σαν τέχνη. Τ' αξιολογικά κριτήρια έπονται και βέβαια η ζυγαριά του χρόνου.
• Η τέχνη είναι κοινωνία, επικοινωνία, αλλά όχι δημοσιότητα. Αφήστε που θα 'ρθει μια εποχή στην οποία η δημοσιότητα θα είναι το άκρον άωτον της banalité. Η τέχνη δεν επιτρέπει ελεημοσύνες και σιχαίνεται τη φιλανθρωπία.
• Δείξε μου τον συλλέκτη σου για να σου πω ποιος είσαι.
  
  
    
  Γκράφιτι από τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών 
  
  

  Τα ανωτέρω κείμενα δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα "6 μέρες" και στην σαββατιάτικη στήλη του Μ.Σ. με τον τίτλο "Εικονομαχίες".