Μικρή, αστεία εισαγωγή στην ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής

"Δεν είναι δικός μας ο κόσμος. Αυτό είναι το κλειδί. Δεν έχουμε καμία σημασία. Αυτά είναι τα καλά νέα" 

                                    Τζιμ Κάρεϊ *

  1. Η τέχνη τουλάχιστον δεν προσποιείται όπως η επιστήμη με υποκριτική αυθεντία πως τάχα μπορεί να ερμηνεύσει τα πάντα και ότι υπάρχει κατ' ανάγκην κάποιο νόημα οπουδήποτε. Και η πραγματικότητα μία λέξη είναι εντέλει. Μα τι λέξη! Πόσο άμεσα, σχεδόν πρόστυχα αισθησιακή. Ώστε να παραλύουν οι αισθητικές. Ζήστε ρε ! Όπως έγραφε κι ο Παύλος Μάτεσις.

Σκέφτομαι τώρα τη ζωγραφική του Μπουζιάνη. Ο άνθρωπος αποδίδεται αφηρημένα ως το πλάσμα που πάσχει... Που εκφράζει το δράμα της ύπαρξης μέσα από το δράμα του σώματος. Σ'έναν κόσμο χαοτικό και απροσπέλαστο.

 Όχι το πρόσωπο ή η ταυτότητα αλλά η ύπαρξη. Και το αδιέξοδο της βέβαια. Από την μία, η εξπρεσιονιστική του φόρμα εμπνέεται από το πάθος αλλά και την περιφρόνηση των ορίων όπως το ήθελε ο Ρομαντισμός και από την άλλη από την έκλειψη του νοήματος όπως την διατυπώνει μια, η πιο πεσιμιστική, εκδοχή τόσο του μοντέρνου όσο και του μεταμοντέρνου. Κυρίως αυτού.

Και να σκεφτεί κανείς πως ο Μπουζιάνης πέθανε μόλις το 1959. Πάντως η δυσπιστία απέναντι σε ολοκληρωτικές λύσεις ή απόλυτες ερμηνείες είναι τόσο παλιά όσο ο Νίτσε, ο Πόπερ ή ο Γκόμπριτζ.

A propos δείξαμε ελληνικό μοντερνισμό στο Κάσελ και ξεχάσαμε τον Μπουζιάνη, τον Χαλεπά. Δείξαμε Φαϊτάκη αλλά όχι Κόντογλου. Βαρώτσο αλλά όχι Σκλάβο ή Καπράλο. Αντωνάκο αλλά όχι Μπαζιώτη ή Στάμο. Πώς διαβάζουμε οι "υπεύθυνοι" την ιστορία θεέ μου! Πόσο ευκαιριακά. Γιατί είναι τουλάχιστον γελοίο οι διευθύνσεις μουσείων και πινακοθηκών να προωθούν τους φίλους, τους κολλητούς, τους μαθητές κλπ. A propos θυμάμαι μια εποχή που η Λαμπράκη για ανανέωση κρέμασε Μποκόρο και Μπότσογλου αλλά όχι Μπάικα ή Γιάννη Κοντό.  Και που αποκαθήλωσε τον Μπουζιάνη για να κρεμάσει στη θέση του Τέτση ο οποίος τότε ήταν Πρόεδρος του Δ.Σ της Εθνικής Πινακοθήκης. Από την άλλη ανερυθρίαστα δήλωνε ότι στην ελληνική τέχνη δεν υπάρχει εξπρεσιονισμός! Ξεχνώντας ότι μεταπολεμικά η ζωγραφική μας αρδεύεται από δύο σχολές: εκείνη του Μπουζιάνη που θρηνεί το σώμα και την άλλη του Τσαρούχη που το αποθεώνει. Κάπου στη μέση ο Διαμαντόπουλος και ο Σπυρόπουλος. Και κάπου μακριά ο Παπαλουκάς, συνεχιστής της έρευνας του Παρθένη, του Μαλέα, του Νικολάου Λύτρα και του Οικονόμου. 

Στην μπουζιανική παράδοση πιστώνω τον  Τριανταφυλλίδη, τον Βιτσώρη, την Μαραγκοπούλου, την Λαγάνα αλλά και τον νεανικό Φασιανό, τον Μάιπα, τον Σταύρο Ιωάννου, τον Μυταρά, τον Πατρασκίδη, τον Θεοφυλακτόπουλο, τον Πολυμέρη, τον Μορταράκο, τον Ξένο, τον Κοντοβράκη, τον Μαντζαβίνο κλπ. Στην τσαρουχική πάλι ουκ έστιν αριθμός. Από τον Κυριάκο Κατζουράκη ως τον Παύλο Σάμιο, τον Αντωναρόπουλο, τον Ρόρρη ή τον Δασκαλάκη. Με τον Σακαγιάν σταθερά στο μεταίχμιο της αφήγησης περί το  σώμα και της αποδόμησης του προσώπου και της ιστορίας του. Χωρίς να παραβλέπω την προσωπική γλώσσα ή τα επιτεύγματα του καθενός ( όπου υπάρχουν ).

Για να γυρίσω όμως στα μουσεία μας και την προβληματική σχέση τους με τον εξπρεσιονισμό υπενθυμίζω ότι έχουν αγνοήσει συστηματικά ζωγράφους του μέγεθος ενός Χριστοφόρου, ενός Nonda, ενός Prassinos του αγνώστου Μαλτέζου, του πληθωρικού Μηνά αλλά και την εξπρεσιονιστική περίοδο του Κανιάρη, του Κεσσανλή, του Δεκουλάκου, του Σαχίνη κλπ. εκεί δηλαδή που η εξπρεσιονιστική φόρμα συναντούσε την αφηρημένη γραφή και η χειρονομία τον ψυχισμό.

Πού καταλήγουμε; Όχι βέβαια στο πεσιμιστικό συμπέρασμα του απογοητευμένου φίλου μου Χάρη Καμπουρίδη ότι δηλαδή δεν υπάρχει σύγχρονη, ελληνική τέχνη απλώς επειδή κατέρρευσε εξ ιδίων αμαρτημάτων η αγορά τέχνης - πλάι στα ανύπαρκτα μουσεία έχουν πλέον και τις ανύπαρκτες γκαλερί, ιδιαίτερα όταν πέρασαν στα χέρια της δεύτερης, μάλλον άσχετης γενιάς. Οι νέες συνθήκες θα γεννήσουν νέες δυνάμεις απογαλακτισμένες από το τοξικό, μικροαστικό δίπολο συλλέκτη - καλλιτέχνη ή γκαλερίστα που πουλάει φύκια για μεταξωτές κορδέλες δηλαδή κύρος στον αδαή νεόπλουτο. Αυτό το κωμικό έγκλημα, την αισθητική απάτη πληρώνουν σήμερα άπαντες οι εμπλεκόμενοι. Δικαιοσύνη! Η τέχνη όμως βρίσκεται πάλι αλλού. Κι ας την ταπεινώνουν οι γραφειοκράτες, οι καλλιτέχνες - παράγοντες! Είναι έξω στους δρόμους και διεκδικεί νέες φόρμες και ένα εντελώς καινούργιο κοινό. Σνομπάροντας μουσεία, γκαλερί, θεσμούς, - ισμους, σχολές, μεγαλογιατρούς, μεγαλοδικηγόρους (με την καλή έννοια), υπουργεία κλπ. Όλα αυτά θα τα καταλάβουν, χωρίς διαμεσολαβήσεις από ... μουσίτσες, μόνοι τους, χωρίς εμπόρους, εξ εφόδου!

    2.  Έχει το βιβλίο των προσώπων, το φ.μπ. ντε, και τα καλά του. Από τον τοίχο λοιπόν του συλλέκτη Στέλιου Γκαρίπη μαθαίνω ότι πέθανε ο Μαδριλένος ζωγράφος Arroyo πριν τρεις μέρες. Δημοσιεύει μάλιστα και αυτό το τόσο χαρακτηριστικό έργο από τη συλλογή του εις μνήμην.

Γνώρισα τον Arroyo που γεννήθηκε το 1937 αλλά και τον  Mompó (1927 - 1992 ) στο αφιέρωμα της Εθνικής Πινακοθήκης στην σύγχρονη ισπανική τέχνη. Νομίζω το 1988. Είχε φέρει τότε ο Παπαστάμου πίνακες των Dali, Picasso, Miro, τον Valdès από την θρυλική ομάδα Equipo Crònica κλπ. Όλα τα έργα προέρχονταν από τις συλλογές του Reñia Sofia. Αλλά και αρκετοί, Ισπανοί καλλιτέχνες είχαν συνοδεύσει την εκδήλωση. Μοναδική εμπειρία! Θυμάμαι ακόμα τον Antoni Saura, αδελφό του σκηνοθέτη, να περιφέρεται αργά στις αίθουσες του μουσείου ψιλόλιγνος, αριστοκρατικός στηριγμένος σ' ένα μπαστούνι. Όταν ο Antoni πέθανε, ο Carlos του αφιέρωσε την αριστουργηματική ταινία του για τον Γκόγια. 

Φίλοι, όλα αυτά τα γεγονότα και οι εικόνες συγκροτούν μιαν στέρεη, πολιτιστική παράδοση και είναι ψηφίδες ενός κοινού πολιτισμού. Από τον οποίο σήμερα είμαστε οδυνηρά ξεκομμένοι. Απομονωμένοι στην εθνική μας μοναξιά. Και την συλλογική μας μελαγχολία αλλά και ιδιοτέλεια. Επειδή εκεί έξω λάμπει ένας γοητευτικός, πολύχρωμος κόσμος και εμείς είμαστε βέβαιοι πως δεν υπάρχει απλώς επειδή τον αγνοούμε.

 Εκείνη την εποχή η Εθνική Πινακοθήκη φιλοξενούσε εκθέσεις από μεγάλα ευρωπαϊκά μουσεία και τις αντάλλασσε με ανάλογες ελληνικές. Αυτό είναι πολιτιστική πολιτική! Ενώ σήμερα; Τι να πρώτο θυμηθώ. Τον Πικάσσο και την Μεσόγειο; Το Μπάουχαους; Τον Ροντέν και τους Αστούς του Καλαί; Την Ρωσική Πρωτοπορία; Τους Γερμανούς εξπρεσιονιστές; Την ρουμανική, φινλανδική, καναδική, βουλγαρική τέχνη; Τους Ιμπρεσιονιστές; Τα αφιερώματα στην αμερικανική τέχνη; Από τον Pollock στο '90; Τα ιαπωνικά χαρακτικά; Το Dada;

 Ένας ολόκληρος κόσμος Τέχνης κυριολεκτικά στη πόρτα μας. Και δίπλα σ'αυτές τις εκθέσεις, σχεδόν κάθε σαράντα μέρες η μικρή αναδρομική ενός Έλληνα καλλιτέχνη. Από τον Μαλέα ως τον Κώστα Ηλιάδη και από τον Μπουζιάνη στον Πλακωτάρη. Οι ελάσσονες πλάι σε ονόματα όπως η Βάσω, ο Τάσσος, ο Μόραλης, ο Γκίκας, ο Καπράλος, ο Ελληνοαμερικανός Λεκάκης (!) κλπ. Ολόκληρη κοσμογονία για την οποία δουλεύαμε όλοι οι νεότεροι επιμελητές. Οι αείμνηστες Μισσιρλή και Ταμβάκη, η Νέζη, η Μεντζαφού, η Οράτη, η Καφέτση, η Γιαννουδάκη, ο Ιωαννίδης, η Κασιμάτη η Αγαθονίκου, εγώ κλπ. Επειδή ο Παπαστάμου έβγαλε μαθητές! Τους βοηθούς του. Για την ιστορία αναφέρω ότι πρώτος εγώ υπέγραψα κείμενα μου σε κατάλογο της Πινακοθήκης. Οι άλλοι φοβόντουσαν! Επίσης πρώτος χρησιμοποίησα τον τίτλο επιμελητής αντί του επιστημονικού βοηθού που ήθελε ο πληθωρικός Δημήτρης Παπαστάμου. Τον οποίο λάτρευα και μισούσα ταυτόχρονα. Τού αναγνωρίζω όμως όσα μού έμαθε. Αυτός, ο αυτοδίδακτος δίδαξε έργω έναν άλλο αυτοδίδακτο. Τιμώ τη μνήμη του .

Και για αυτό θεωρώ την Λαμπράκη Πλάκα αληθινή καταστροφή του Ιδρύματος. Επειδή παρά τις ικανότητες της, μετέφερε την επαρχιωτίλα της ΑΣΚΤ στην Πινακοθήκη θάβοντας τις διεθνείς σχέσεις της και προωθώντας την εγχώρια μετριότητα... Χωρίς να παρουσιάσει ούτε έναν (1) διάδοχο της επί 30 χρόνια. Επιβιώνοντας με το να λείχει εμετικά κάθε, αγράμματη, πολιτική ηγεσία. Πώς; Με το να διακοσμεί με πίνακες της Πινακοθήκης τα γραφεία στου Μαξίμου και το Προεδρικό. Η Λαμπράκη ξέρει μόνο Μποκόρο, Τέτση και Γκρέκο. Με αυτή την σειρά.( Μόνο που τις εκθέσεις για τον Γκρέκο, τις οργάνωνε άρτια ο Νίκος Χατζηνικολάου).

Αυτές τις εμμονές πληρώνουμε χρόνια τώρα. Αλλά και την εγωπάθεια της η οποία αφού ισοπέδωσε το πολύπαθο Ίδρυμα, έκλεισε και το Μουσείο αν και γνώριζε σε τι σαθρά θεμέλια είναι οικοδομημένο! Και ότι ο Ιλισσός που ρέει στα θεμέλια του, δεν επιτρέπει τρίτο όροφο. Αλλιώς η δαπάνη είναι ασύμφορη. Όπερ έδει δείξαι. Οι ευθύνες, άρα, όλων των υπουργών που ανανέωναν και ανανεώνουν κάθε πέντε χρόνια, ελαφρά τη καρδία, τη θητεία της χωρίς να προκηρύσσουν τη θέση, είναι τεράστιες. Όσο τεράστια είναι και η ευθύνη των ασήμαντων που συγκροτούν το Δ.Σ της ΕΠΜΑΣ. 

Η Πινακοθήκη έπαιζε έναν τεράστιο, παιδαγωγικό ρόλο καλλιεργώντας αισθητικά το ευρύτερο κοινό και ψυχαγωγώντας τους μικρούς μαθητές που την επισκέπτονταν μεθοδικά. Μετά τον Παπαστάμου συρρικνώθηκε και κατάντησε ένα show room με αναδρομικές του Τζεφιρέλι και του Μετζικώφ. Η φαντασμαγορία στη θέση της τέχνης και οι δημόσιες σχέσεις σε ρόλο επιστήμης.

 Έχω μεγαλώσει πια, δεν θέλω τις θέσεις τους, όμως με πνίγει η απογοήτευση. Επειδή κανείς δεν μιλάει. Συνωμοσία σιωπής! Παρά τη κρίση και τη προφανή ξεφτίλα. Ούτε καλλιτέχνες, ούτε φιλότεχνοι, ούτε συλλέκτες, ούτε δημοσιογράφοι, ούτε πολιτικοί, ούτε ακαδημαϊκοί δάσκαλοι. Μάλλον εγώ έχω λάθος. Εγώ είμαι ο κακός και ο ζηλόφθονος!

 Και φαντάζομαι πως το Μαρινάκι έχει βάλει πλώρη πια για την Ακαδημία στην έδρα του Άγγελου. Αυτό όμως θα ήταν τεράστια προσβολή στη μνήμη του Δεληβορριά ο οποίος και την απεχθανόταν.

Κοιτάξτε όμωςπου έφτασα από συνειρμό σε συνειρμό. Σε πόση πικρία. Από μια νεκρολογία. Και από την τυχάρπαστη, κομψεπίκομψη φιγούρα με την νυχτερίδα της τιμωρίας στον πίνακα του Αρόγιο που έφυγε σε ηλικία 81 ετών. Ενός ζωγράφου που ανήκε στη δραματική, άκρως πολιτικοποιημένη, ισπανική ποπ Αρτ της εποχής του Φράνκο. Και που συνδύαζε την καταγγελία με το χιούμορ. Χαρακτηριστικά που φιλοδοξούν να έχουν και τα κείμενα μου. Κι ας μην ανθολογούνται από νεότερους κήνσορες και θεράποντες. Έσσεται ήμαρ...

ΥΓ. Επειδή γράφω συχνά για τους συλλέκτες που δεν έχουν ιδιαίτερη παιδεία ή αισθητική αλλά μόνο χρήματα και μέσω αυτών σήμερα "εκδικούνται" την αγορά που τους "αδίκησε", οφείλω να ομολογήσω ότι εξεπλάγην ευχάριστα με τον άγνωστο μου δικηγόρο κ. Γκαρίπη που σεμνύνεται για τον πίνακα του Αρόγιο στη συλλογή του. Υπάρχουν ακόμα, διεθνείς, καλλιεργημένοι συλλέκτες; Υπάρχουν. Ο παθιασμένος Χρήστος Λαρσινός, ο καθηγητής Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, οι εφοπλιστές Κομνηνός, Οικονόμου και Παπαδημητρίου είναι εύγλωττα παραδείγματα.

Φωτογραφίες: αριστερά ο Νεκτάριος Κοντοβράκης στην είσοδο των Γενικών Αρχείων του Κράτους όπου ετοιμάζουμε έκθεση - αφιέρωμα στους δασκάλους Καπράλο, Μόραλη και Νικολάου. Οι οποίοι θα διαλέγονται με τον Ζογγολόπουλο και τον Μιχάλη Κατζουράκη. Δεξιά, ο Χαρτοκλέπτης του πολιτισμού του Arroyo. Όλα μπερδεύονται γλυκά! 

* Όπως πολλοί άλλοι αστέρες του Χόλιγουντ και ο Τζιμ Κάρεϊ ζωγραφίζει. Τίτλος - αγαπησιάρικος - έκθεσης του : Nothing to see here!