Έγκλειστοι

(Βαρδιάνοι στα Σπόρκα)

Πριν χρόνια είχα προτείνει στην ΕΡΤ μία τηλεοπτική σειρά με τίτλο "Οι Έγκλειστοι" που θα αφορούσε στη ζωή πολύ σημαντικών Ελλήνων καλλιτεχνών που έζησαν οικειοθελώς ή εξαναγκασμένοι σε συνθήκες απομόνωσης, φυλακής ή αυτοεγκλεισμού. Όπως εμείς τώρα!
Πρώτος από όλους βέβαια ο Γιαννούλης Χαλεπάς με τα 14 χρόνια δραματικής θητείας του στο Ψυχιατρείο Κέρκυρας. Από το 1888 ως το 1902. Επόμενος ο Κωστής Παρθένης που πέρασε τα τελευταία είκοσι σχεδόν χρόνια της ζωής του, έγκλειστος αυτός και η σαλεμένη η κόρη του, στο σπίτι τους στην πλατεία Ροβέρτου Γκάλι, εμπρός από το Ηρώδειο. Εκεί δεχόταν ελάχιστους μαθητές του, τον Ηλία Φέρτη για παράδειγμα, ενώ ο ίδιος δεν έβγαινε ποτέ έξω! Παρέμενε αυτοέγκλειστος στο ατελιέ του β ορόφου που έβλεπε την νοτιοανατολική κλιτύ της Ακρόπολης ζωγραφίζοντας ταυτόγχρονα σε καμμιά εικοσαριά καβαλέτα (Έχω δημοσιεύσει σχετική φωτογραφία στο "Ελληνομουσείον"). Ένα σπίτι σε ύφος Bauhaus που κατεδαφίστηκε μετά το θάνατο του Παρθένη το 1967.
Έπειτα ο Γεώργιος Μπουζιάνης, επίσης "αποκλεισμένος" από την επίσημη, καλλιτεχνική σκηνή μετά την επιστροφή του από την ναζιστική Γερμανία, απομονωμένος στο μικρό σπίτι του στη Δάφνη που σήμερα έχει γίνει μουσείο. Πικραμένος μέχρι θανάτου. Ακόμα η πρωτοπόρος ζωγράφος Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα που μετά το θάνατο των δύο παιδιών της έζησε αποκλεισμένη οικειοθελώς και με διαταραγμένα τα νεύρα, στο πατρικό της σπίτι στις Σπέτσες από το 1876 ως το θάνατο της το 1900, στις 22 Μαρτίου. Δηλαδή σαν σήμερα! Τότε ακριβώς, όπως θέλει ο μύθος, έκαψε όλα της τα έργα ως υπαίτια της τραγωδίας της. Εκείνα τα αισθητικά παιδιά της για τα οποία "πρόδωσε" τα φυσικά της τέκνα. Του γεγονότος δηλαδή ότι μία γυναίκα ασχολήθηκε με την τέχνη, εν προκειμένω με τη ζωγραφική, σε μίαν εποχή που κάτι τέτοιο ήταν έμμεσα ή άμεσα απαγορευμένο. Της αβάσταχτης ενοχής.
Μιλώντας για φυλακισμένους ας μη ξεχνάμε ότι υπήρξαν καλλιτέχνες που έζησαν χρόνια στις φυλακές, κυρίως ως θύματα του Εμφυλίου Πολέμου, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση τον Ασαντούρ Μπαχαριάν. Φυλακές Κέρκυρας, Αβέρωφ, Ιτζεδίν κλπ. όπου γλύτωσε την εκτέλεση επειδή ήταν ανήλικος! Στις φυλακές το "αρμενάκι" έφτιαχνε τα συγκινητικά πορτρέτα των μελλοθανάτων, minute drawings των καταδικασμένων, την παραμονή της εκτέλεσης τους, αυτά που σήμερα εκτίθενται στο Μουσείο Γκίκα με την φροντίδα του αείμνηστου Αγγέλου Δεληβορριά.
Υπενθυμίζω ότι ο γλυκύτατος φίλος μου Μπαχαριάν (1924 - 1990) αποφυλακίστηκε μόλις το 1960!
Επίσης ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος (1914 - 1995) έμεινε δεκαετίες αποκλεισμένος οικειθελώς και από την καλλιτεχνική δραστηριότητα και από τις εκθέσεις. Από το 1949 ως την Μεταπολίτευση, όταν το 1975 ο Μπαχαριάν - πάλι ο Ασαντούρ, με γραμματέα τον Τηλέμαχο Χυτήρη! - τού οργάνωσε ατομική έκθεση στην" Ώρα" επί της Ξενοφώντος και μετά ο Παπαστάμος την μεγάλη αναδρομική του στην Εθνική Πινακοθήκη, το 1978. Θυμάμαι το δωμάτιο του στην Αργυρούπολη που θύμιζε κελί μοναστηριού ή την κάμαρα του Βαν Γκογκ στην Αρλ. Μ' ένα σιδερένιο κρεβάτι, ένα ξύλινο τραπέζι, μία κανάτα και έναν φοριαμό για ρούχα και βιβλία. Και Κανένα - ΚΑΝΕΝΑ - έργο στον τοίχο.
Θυμάμαι επίσης τον Νίκο Εγγονόπουλο (1907 - 1985) να μη βγαίνει, επί δεκαετία, ποτέ έξω από το σπίτι του. ΔΕΝ ήρθε καν στην αναδρομική του στην Εθνική Πινακοθήκη, το 1984. Αλλά να μένει αποκλεισμένος, αυτοέγκλειστος στο διαμέρισμα του, στην οδό Αναγνωστοπούλου και να δραπετεύει μόνο το βράδυ, μυστικά για να κάνει μία βόλτα με το αυτοκίνητο ως τη θάλασσα, το Φάληρο, και να επιστρέφει. Υπερευαισθησία, ανθρωποφοβία, παραίτηση, χρόνια μελαγχολία, μόνωση, υποχονδριασμός;
Επίσης ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) ο οποίος εγκατέλειψε την Ελλάδα, περίπου τριάντα χρόνων και κάτι, απηυδησμένος από το χαμηλό επίπεδο της κριτικής και την αδιαφορία του κοινού και έζησε με άλλο όνομα, με άλλη ταυτότητα, και άλλη υπηκοότητα (!) επί μισόν αιώνα σχεδόν, άγνωστος μεταξύ αγνώστων, στις Ηνωμένες Πολιτείες, χωρίς ποτέ να γυρίσει πίσω.
Ανάλογη αλλά λιγότερο δραματική ήταν και η περίπτωση του Γιάννη Κουνέλλη που δήλωνε Ιταλός για μεγάλο διάστημα της ζωής του, αυτοεξόριστος, και βέβαια αρνιόταν να επιστρέψει στην Ελλάδα.
Και τέλος ο Λουκάς Σαμαράς (1937) ο οποίος γεννήθηκε στην Καστοριά αλλά την εγκατέλειψε παιδί για να ακολουθήσει τον μετανάστη πατέρα του στις ΗΠΑ προς το τέλος του εμφυλίου πολέμου. Ο Λουκάς Σαμαράς ζει επί χρόνια απομονωμένος στο διαμέρισμα του στην Νέα Υόρκη, χωρίς να βλέπει κανέναν ή ελάχιστους, χωρίς να βγαίνει έξω. Ένα διαμέρισμα σε κάποιον ουρανοξύστη του Μανχάταν περιτριγυρισμένο από γλάρους και σύννεφα, με γυάλινους τοίχους, διάφανο αλλά και συγχρόνως σε απόλυτο αποκλεισμό. Μία γυάλινη φυλακή. Ονόμασα σ' ένα παλιότερο κείμενο μου στην Καθημερινή τον Λουκά Σαμαρά, τον τελευταίο έγκλειστο του εμφυλίου πολέμου λόγω των έμμεσων ή άμεσων μνημών που καταγράφονται στο έργο του. Αλλά και αυτής της οιονεί "αυτοτιμωρίας" που έχει επιλέξει για τον εαυτό του. Εφόσον ο αυτοεγκλεισμός εμπεριέχει και μια περίεργη διάσταση ηδονής. Πέρα από την αυτονόητη διάθεση ενδοσκόπησης.
Ζώντας έναν ανάλογο, ακούσιο εγκλεισμό όπως όλοι μας και αναλογιζόμενος πως υπάρχουν και θετικές συνέπειες πλην των εξόφθαλμων αρνητικών, αισθάνθηκα την ανάγκη να τα μοιραστώ όλα αυτά μαζί σας.
Σκέφτομαι τέλος πως ο εικαστικός καλλιτέχνης ιδιαίτερα, περνώντας ώρες, μέρες μέσα στο ατελιέ του, εντελώς απομονωμένος, αυτός μόνος και το καβαλέτο ή ο μαντρακάς του, βιώνει απόλυτα αυτήν την εμπειρία του εγκλεισμού. Με την οποία, ας μη γελιόμαστε, και δια της οποίας γεννιέται το, όποιο, έργο τέχνης. Αφού δεν γίνεται αλλιώς.
Όμοια ή ανάλογα και ο συγγραφέας, ο ποιητής ή ο μουσικός. Στην μόνωση, στην απομόνωση, εν κρυπτώ, κυοφορούν το έργο τους. Και λιγότερο βέβαια ο ηθοποιός ή ο χορευτής ή ο τραγουδιστής οι οποίοι έχουν την απόλυτη ανάγκη του κοινού και η έλλειψη αυτής της ανθρώπινης επαφής κατ' ουσίαν ακυρώνει την τέχνη τους. Όπως κι αν έχει το πράγμα, το έργο τέχνης, αν και προϊόν οδύνης, έχει τη χάρη να χαρίζει παραμυθία. Ισχύει μάλιστα το εξής παράδοξο: Όσο πιο πονεμένο, τόσο μεγαλύτερη η αγαλλίαση που προσφέρει. Όσο βαθύτερη η οδύνη, τόσο εντελέστερη η ηδονή...

ΥΓ. Αν ρωτάτε για την τύχη του ντοκιμαντέρ, η ΕΡΤ το απέρριψε.

Φωτογραφίες: Γ. Κουνέλλης στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φραντσίσκο, 

Δ. Διαμαντόπουλος από το Ίδρυμα Λεβέντη, Λευκωσία, Ν. Εγγονόπουλος στην Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης. 

Συμπλήρωση: Θυμάμαι τώρα ότι η Άγρα κυκλοφόρησε πριν καιρό αναμνήσεις του Le Corbusier από την παραμονή του στο λοιμοκαθαρτήριο στο νησάκι του Αγίου Γεωργίου, έξω από την Σαλαμίνα το 1911! Γύριζε από επίσκεψη στο Άγιο Όρος και έπεσε σε επιδημία πανούκλας. Μικρός που είναι, τελικά, ο κόσμος (και της τέχνης)!

(Επειδή γράφω, όπως συνήθως, από μνήμης, πάσα διόρθωση ευπρόσδεκτη!)