Έρωτας, Μαύρος Θάνατος και Τέχνη
Μπορεί τα πράγματα να είναι απόλυτα σαφή, διαφανή όσο και πολυδιαφημισμένα για τους άνδρες Προραφαηλίτες, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με εκείνες τις γυναίκες οι οποίες αναμφισβήτητα συμμετείχαν στο κίνημα όχι μόνο ως θέμα, απεικόνιση ή συναίσθημα αλλά και ως ενεργή κι ένσαρκη παρουσία. Αφού πρωταγωνίστησαν όχι μόνο ως μοντέλα ή ερωμένες αλλά και ως αυτάρκεις, σημαντικοί δημιουργοί. Έτσι είναι. Η πλούσια ιστορία των Προραφαηλιτών στην βικτωριανή Αγγλία αλλά και τις ΗΠΑ λίγο αργότερα, δεν γράφεται, δεν γίνεται, χωρίς τις γυναίκες τους. Όσο κι αν οι πρωτεργάτες της αδελφότητας οι William Holman Hunt, Dante Gabriel Rossetti και John Everett Millais την ήθελαν αποκλειστικά a boy's club intentionally excluded women, η θηλυκή ομάδα, the Pre-Raphaelites' Sisterhood, ήταν ανέκαθεν παρούσα. Παντού. Σήμερα απλώς η εξάπλωση των gender studies καθιστά αυτό το αναμφίβολο γεγονός, περισσότερο προσπελάσιμο.
Ας ξεκινήσω από την Cristina Rossetti την αδελφή του Dante Gabriel και για ένα μικρό διάστημα αρραβωνιαστικιά μινόρε James Collinson, συνιδρυτή πάντως της αδελφότητας την οποία όμως εγκατέλειψε όταν τελικά η Cristina δεν ανταποκρίθηκε στον έρωτά του. Ο ίδιος κλείστηκε σε μοναστήρι και πέθανε εκεί το 1881 όπως ήδη έχουμε ξαναπεί.
Η άλλη, τεράστια προσωπικότητα είναι σαφώς η Effie Millais, αδελφή της Sophy Gray, και σύζυγος αρχικά του John Ruskin τον οποίο αργότερα εγκατέλειψε για τον John Everett Millais (1829 -1896). Τρίτη, η κοκκινομάλλα Elizabeth Siddal, επίσης ζωγράφος, ποιήτρια αλλά και έμπνευση και περιπαθές μοντέλο των πιο σπουδαίων εκπροσώπων της ομάδας. Αυτή είναι για παράδειγμα η Οφηλία στον διάσημο πίνακα του Millais που έκανε πάταγο στην εποχή του, το 1856. Πρωτίστως όμως υπήρξε η μεγάλη αγαπημένη και η σύζυγος του Dante Rossetti, του κορυφαίου Προραφαηλίτη και προδρόμου του Αισθητισμού (1828-1882).
Να μην ξεχάσω την Σόφη Gray, αδελφή όπως είπαμε κι αλλού της Έφης Μιλλαί ( από Euphemia, Ευφημία το βαπτιστικό της). Η Σόφη που γεννήθηκε το 1843 και πέθανε το 1882, διετέλεσε για μεγάλο διάστημα μοντέλο του γαμπρού της John Everett Millais, ενδεχομένως και ερωμένη του. Σίγουρα όμως πηγή έμπνευσης του αλλά και βαθιού έρωτα τόσο του ίδιου όσο και του φίλου του, Ροσσέττι. Ο τελευταίος της φιλοτέχνησε απειράριθμα πορτραίτα, σχέδια, ολοκληρωμένες συνθέσεις σε λάδι κ.λπ. και της επέτρεπε να πρωταγωνιστεί στις ευφάνταστες ιστορίες του. Να είναι η νεράιδα των φαντασιώσεων του. Ήταν πραγματικά μαγεμένος από αυτήν. Obsessed κυριολεκτικά, σύμφωνα με τους βιογράφους του! Η Έφη πάντως, φιλάσθενη και επιρρεπής στις καταχρήσεις, πέθανε νεότατη από anorexia nervosa το 1882. Ας σημειωθεί ότι ο Μιλλαί μπορεί να παντρεύτηκε μεν την Έφη το 1855 αλλά ο έρωτας του για την αδελφή της Σόφη ήταν σταθερός όλα τα χρόνια της συνύπαρξης τους όσο και η προστασία του όταν η ίδια άρχισε να καταρρέει. Μην ξεχνάτε ότι τα παραισθησιογόνα και το αλκοόλ ήταν κοινός τόπος στον κόσμο των βικτωριανών εστέτ. Η Sophie - ή και Sophy - Gray απετέλεσε, κατά τα άλλα, το πρότυπο της κοριτσίστικης, εύθραυστης ομορφιάς που στοίχειωνε τα ρομαντικά όνειρα των Προραφαηλιτών. Ποιητικό της πάρισο στην ελληνική ποίηση μπορούμε να πούμε πως είναι οι χλωμές και πελιδνές αγαπημένες του Αχιλλέα Παράσχου ή του Ιωάννη Καρασούτα.
Επιστρέφοντας πάλι στην μοιραία Elisabeth Siddal με την ποιητική ομορφιά που πέθανε το 1862 αναφέρω ένα περιστατικό που κινείται στα όρια πραγματικότητας και μύθου: Είναι χαρακτηριστικό και της ιδιαίτερης εκείνης γυναίκας αλλά και ολόκληρης της εποχής το γεγονός ότι στον τάφο της ο απελπισμένος σύζυγος Ροσσέττι έριξε τα χειρόγραφα με τα ερωτικά ποιήματα που της είχε, κατά καιρούς, αφιερώσει. Για να περιμαζέψει πάντως λίγους μήνες αργότερα πραγματοποιώντας μιαν, ήκιστα ρομαντική, εκταφή και να τα εκδώσει. Ας μην ξεχνάμε ότι ο αναμφισβήτητος σταρ των Προραφαηλιτών είναι επίσης κι ο πιο γνωστός, στην εποχή του, ποιητής. Κάτι δηλαδή σαν τον δικό μας Νίκο Εγγονόπουλο.
Μετά από τον θάνατο, ίσως από κατάχρηση λαβδάνου, της Ελίζαμπεθ (Μπέτυ) ο Ροσσέττι θα πάρει στο σπίτι του ως οικονόμο αρχικά ένα μοντέλο του από το 1856, την Φάνυ Κόμφορθ, την οποία θα εναλλάσσει ερωτικά ως τον θάνατο του με την Jane Morris, μοντέλο του αλλά και συγχρόνως (!) σύζυγο του φίλου του, ντιζάϊνερ, εκδότη, επιχειρηματία και ζωγράφου William Morris. Μύλος!
Ο πιο διάσημος προραφαηλίτης της δεύτερης γενιάς πάλι, ο Edouard Coley Burne -Jones (1833 - 1898) παντρεύτηκε μεν την Georgiana Mac Donald το 1860 αλλά από το 1866 ως το 1868 έζησε μια παθιασμένη σχέση με την μεγαλοαστή Ελληνίδα καλλονή Maria Cassavetti, - σύζυγο του Κωνσταντινουπολίτη γιατρού Zambaco(s) ως το 1866 - κόρη της Euphrosyne Cassavetti και ξαδέλφη της Maria Euphrosyne Spartali - Stillman αλλά και της Αγλαΐας Κορωνιού.
Πρόκειται για τις Τρεις Χάριτες του Λονδίνου για τις οποίες έχουμε ήδη ξαναμιλήσει. Η Κασσαβέτη υπήρξε το μοντέλο για τον κύκλο των τεσσάρων πινάκων με θέμα τον Πυγμαλίωνα και την Γαλάτεια από το 1868 ως το 1870 σε πρώτη φάση και από το 1870 ως το 1879, όταν δηλαδή είχε χωρίσει από τον Burne Jones. Είναι ενδεικτικό ότι στο μυαλό του ζωγράφου το αγαπημένο πλάσμα σιγά σιγά μεταμορφώνεται σε Ερινύα.
Η Μαρία Κασσαβέτη - Ζαμπάκου (1843-1914) έζησε μετά το 1880 στο Παρίσι ως μαθήτρια του Alphonse Legres και του August Rodin. Του τελευταίου και ως ερωμένη κι όταν πλέον εθεωρείτο αναγνωρισμένη γλύπτρια. Μού θυμίζει την περίπτωση της επίσης Ελληνίδας γλύπτριας Σεβαστού, νεαρής μαθήτριας και έπειτα συζύγου του Antoine Bourdelle.
Όσο για την Σπαρτάλη (1844 - 1927), αυτή υπήρξε διακεκριμένη ζωγράφος, πρωτοπόρος της προραφαηλιτικής αισθητικής στις Ηνωμένες Πολιτείες μαζί με τον Αμερικανό σύζυγο της ενώ έγραψε και κριτικές(!) στουςTimes. Επίσης υπήρξε μοντέλο του Madox Ford Brown, της πρωτοπόρου φωτογράφου Julia Margaret Cameron, του Rossetti - πώς αλλιώς! - και του John Spencer Stanhope.
Η πανύψηλη Σπάρταλη μαζί με τον σύζυγο της William J. Stillman υπήρξαν τα μοντέλα του Rossetti για τον πίνακα "Δάντης και Βεατρίκη". Το ζευγάρι έζησε στην Φλωρεντία και τη Ρώμη από το 1878 ως το 1883, πριν την αποδημία τους στις ΗΠΑ. Εκεί μάλλον συνάντησαν τον ομόδοξο τους ζωγράφο Xaverio Altamura, μοιραίο σύζυγο της ημέτερης Ελένης Μπούκουρα. Πόσα πράγματα στο περιθώριο της ιστορίας συνθέτουν εντέλει την ουσία και της ιστορίας και της τέχνης.
Τελευταία και πιο χαρακτηριστική περίπτωση των γυναικών της αδελφότητας είναι η μοιραία, όπως ήδη έχουμε πει, Fanny Cornforth, μοντέλο, ερωμένη και, κατά περίσταση, πόρνη πολυτελείας. Οι πηγές την αναφέρουν ως woman of easy virtue, απαίδευτη αλλά ακαταμάχητη! Αυτή δεν ήταν μεν καλλιτέχνις, ενέπνευσε όμως και πρωταγωνίστησε σε μερικά από τα ωραιότερα έργα της εποχής, συναγωνιζόμενη επί ίσοις όροις με την τόσο γήινη, αισθησιακή ομορφιά της, την άλλη "θεά" που ήδη παρουσιάσαμε. Την ατμοσφαιρική και αέρινη Sophy Gray.
H Fanny Cornforth είναι η "Blue Bower",1865, και βέβαια η "Bocca Baciata",1859, αμφότεροι τίτλοι πινάκων του εφ' όρου ζωής άτακτου και ερωτύλου Rossetti που της είχε τεράστια αδυναμία. Το συγκεκριμένο έργο είναι η πρώτος πίνακας μεγάλων διαστάσεων, του σχεδόν αυτοδίδακτου ζωγράφου, μετά το γνωστό πλην πρωτόλειο έργο του Ecce Anquila Domini, του1850, και οπτικοποιεί μοναδικά το περίφημο απόσπασμα "...Bocca baciata non perda ventura, anzi rinova come fa la lunα..." από το "Δεκαήμερο", Decameron, του Boccaccio. Δηλαδή πρόχειρα: Το φιλημένο στόμα δεν χάνει την δροσιά του αλλά αυτή ξαναγεννιέται (ανανεώνεται) σαν το φεγγάρι...
Το κείμενο ερωτικό και προκλητικό στα όρια της πορνογραφίας - ως αντίδραση στον εγκλεισμό και τον φόβο του Μαύρου Θανάτου - αναφέρεται σε μια μοιραία γυναίκα και άκρως ποθητή - τι άλλο; - την Alatiel, κόρη του σουλτάνου της Βαβυλώνας που την θέλουν οι πάντες, την βιάζουν εξακολουθητικά ιππότες και λοιποί συγγενείς αλλά αυτή επανακτά με μαγικό τρόπο την παρθενία της παραμένοντας ταυτόγχρονα και Αγία και πόρνη (δες τα ανάλογα κείμενα, αντιπανικοβάλ 14 και 11) και εν τέλει παντρεύεται τον υπεσχημένο της πρίγκιπα. Η ανωτέρω φράση είναι γραμμένη στο πρωτότυπο στην πίσω πλευρά του πίνακα, δείγμα και της παιδείας του Ροσσέττι αλλά και των φιλολογικών εμμονών όλων των Προραφαηλιτών (καμμία δηλαδή σχέση με την πλειονότητα των σημερινών ζωγράφων).
Το μισάνοιχτο, υγρό στόμα, το φιλήδονο βλέμμα, τα πυκνά, κόκκινα μαλλιά, σύμβολο της ακόρεστης λαγνείας του μοντέλου, δηλαδή της Φάννυ, υπηρετούν, με τον καλύτερο τρόπο, τις πιο μύχιες προθέσεις του ζωγράφου. Επιπλέον έρχονται σήμερα οι gender studies, Gr. Pollock και οι λοιπές, για να ταυτίσουν τα σαρκώδη χείλη με τα ανάλογα του αιδοίου και το πολλά υποσχόμενο βλέμμα με την ανδρική βούληση και εξουσία. Δηλαδή ο Rossetti δεν ζωγραφίζει τόσο το, δεδομένα χαλαρών ηθών, μοντέλο, όσο τη δική του, απόλυτα προσωπική, πρόθεση και επιθυμία. Και μάλιστα με όλους τους δυνατούς, σεξουαλικούς υπαινιγμούς που τού προμηθεύει αφ'ενός η εποχή του και αφ'ετέρου η καθόλου ιστορία της τέχνης. Μήλα, κοσμήματα, κι λουλούδια και λοιπά parafernalia. Επαναλαμβάνω: Πορνογραφία μήπως; Για να υπενθυμίσω ότι η λέξη pornography μπήκε μόλις το 1857 στο λεξικό της Οξφόρδης με την έννοια της δημόσιας υγιεινής (public hygiene). Έτσι έχουν τα πράγματα για άνδρες και γυναίκες της βικτωριανής περιόδου σε βαθμό που ο ποιητής Charles Swinburne κρίνοντας τον πίνακα Bocca baciata αποφαίνεται πως είναι... more stunning than can decently be expressed. Δηλαδή "πολύ πιο ερεθιστικός απ' ό, τι η ευπρέπεια θα μπορούσε να εκφράσει"!
Πάντως, από εκείνη ακόμα την εποχή ο πίνακας Bocca baciata και το πρώτο πορτρέτο της Sophie Gray, 1861,που έφτιαξε ο Rossetti, συναγωνίζονταν το ένα το άλλο σε δημοτικότητα σε βαθμό ώστε ο Millais να διεκδικεί τα έργα για τον εαυτό του και βάζοντας τον φίλο του George Price Boyce να τα αγοράσει για το λογαριασμό του! Στην πρόσφατη έκθεση της National Gallery του Λονδίνου, το 2013, επιτέλους τα δύο έργα στήθηκαν δίπλα-δίπλα ώστε έτσι ενωμένα να γεφυρώνουν πάθη, εποχές και ανθρώπινες αδυναμίες.
Τελευταία και ίσως πιο ενδιαφέρουσα μούσα των Προραφαηλιτών είναι αναμφισβήτητα η Jane Morris σύζυγος του πολυδιάστατου William Morris. Ένα κορίτσι ταπεινής καταγωγής και απολύτως απαίδευτο που οι ζωγράφοι Rossetti και Burne Jones συνάντησαν τυχαία το 1857 στο περίφημο Drury Lane Theatre της Οξφόρδης και της ζήτησαν να τους ποζάρει. Έκτοτε η ζωή της αλλάζει δραματικά. Η Jane γνωρίζει μέσω των νέων της φίλων και τον William Morris και τού ποζάρει για τον πίνακα του Queen Guinevere. Ο Morris την ερωτεύεται τρελά, η αιώνια σχέση κυνηγού - θηράματος, ζωγράφου - μοντέλου, την αρραβωνιάζεται και τελικά την παντρεύεται. Η Jane, κυρία Morris πλέον θα βοηθήσει ενεργά τον άντρα της στις καλλιτεχνικές του επιχειρήσεις, δηλαδή το περίφημο κίνημα Arts and Crafts που επηρέασε καθοριστικά την Art Nouveau δηλαδή τον συνδυασμό τυποποιημένης παραγωγής και αισθητικού προϊόντος, - βιβλίο, έπιπλο, εργόχειρο, εσωτερική διακόσμηση, design - μέσω της εταιρείας που έχει ιδρύσει. Θα εγκατασταθεί, θα διακοσμήσει και θα εμψυχώσει το περίφημο Κόκκινο Σπίτι του Κεντ, θα γίνει παθιασμένη βιβλιοφάγος, θα μάθει γαλλικά, ιταλικά και μουσική και θα εξελιχθεί όπως σημειώνει ο βιογράφος της σε accomplished pianist! Παράλληλα ο θαυμασμός της προς τον Ροσσέττι θα εξελιχθεί σε έρωτα (αμοιβαίο) και θα τού ποζάρει αδιαμαρτύρητα ως τον θάνατο του, το 1882. (τον Πυγμαλίωνα της, τον σύζυγο της Γουίλιαμ Μόρρις, δεν φαίνεται να τον ερωτεύτηκε ποτέ).
Και μια και αναφέρθηκε ο Πυγμαλίων... Η Jane Morris υπήρξε το πρότυπο για το ομότιτλο θεατρικό έργο του George Bernard Shaw, το 1914 αλλά και για την ταινία My fair lady του 1964. Δηλαδή της μεταμόρφωσης ενός λαϊκού, άξεστου κοριτσιού σ' ένα προικισμένο και ακτινοβόλο πλάσμα. Μεταξύ μας, το όνειρο κάθε αρσενικού να πλάσει μόνος του την αγαπημένη γυναίκα από την αρχή αλλά και το σύνδρομο του "πατέρα" που υποβόσκει, κατά κανόνα, στις ερωτικές σχέσεις μεγαλύτερων με μικρότερες.
Η Μόρρις, μετά τον θάνατο του Ροσσέττι και του Μόρρις (1896) αξιώθηκε έναν ακόμη μεγάλο έρωτα. Συνδέθηκε με έναν πολιτικό ακτιβιστή και ποιητή της εποχής επί μία περίπου δεκαετία. Υπήρξε, κατά κοινή ομολογία, άψογη μητέρα για τις δύο τις κόρες. Πέθανε το 1914 σε ηλικία 72 ετών. Her keen intelligence allowed her to recreate herself!
Βιβλιογραφία
Alyce Mahon, Eroticism and Art, Oxford History of Art, 2005.
Edward Lucie Smith, Symbolist Art, Thames and Hudson, 1972.
R.V.Johnson, Αισθητισμός, Η γλώσσα της Κριτικής, μτφρ. Ελένη Μοσχονά, εκδ. Ερμής, 1969.
Robin Spencer, The Aesthetic Movement, Theory and Practice, Picture back, 1972.
John Nicoll, The Pre-Raphaelites, Picture back, 1970.
Φωτογραφίες 1. Bocca baciata.
2. Jane Morriς σε πίνακα του συζύγου της.
3. Η Morris με την μικρή της κόρη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου