Theodoros Stamos

Ο διεθνής Θ. Στάμος και η εθνική αμνησία 

Φωτό: Το πρωθυπουργικό γραφείο στου Μαξίμου. Δεξιά πίνακας του Θεόδωρου Στάμου από τη δωρεά του στην Εθνική Πινακοθήκη το 1975. Με την πτώση της χούντας.

Περίμενα μέχρι σήμερα, αφού πρώτα χτύπησα πολλές επίσημες και ανεπίσημες πόρτες, να θυμηθεί και να τιμήσει η Πολιτεία τα εκατό χρόνια από την γέννηση του μεγαλύτερου Έλληνα ζωγράφου του ΧΧ αι. Του Λευκαδίτη Θεοδώρου Στάμου. Του ισάξιου του Pollock, του Rothko, του Clifford Still. 

Πόσο μάλλον που το Hellenic Diaspora Foundation προσέφερε σε οποιοδήποτε μουσείο ή ίδρυμα ενδιαφερόταν,  τα 160 έργα της συλλογής του για να οργανωθεί μια ανάλογη, του γεγονότος, έκθεση. Περίμενα όμως μάταια. Ουδείς, επίσημος ή ημιεπίσημος, ενδιαφέρθηκε. Η μόνη εκδήλωση που έγινε τελικά, ήταν εκείνη την οποία φιλοξένησε ο Δήμος Λευκάδας τον περασμένο Σεπτέμβριο με την συμβολική έκθεση των 40 πινάκων από την σειρά Leukada Series  και τον δίγλωσσο κατάλογο. Εκδήλωση που χρηματοδότησε αποκλειστικά ο συλλέκτης και μελετητής του Theodoros Stamos, Βασίλης Καλογηράτος. 

Με τη νέα χρονιά και με στόχο να ολοκληρωθεί το ωριαίο ντοκιμαντέρ "Theodoros Stamos, the Great Metaphysical"  παραγωγής της Greek Diaspora Foundation αναχωρούμε με τον Καλογηράτο και τον σκηνοθέτη Γιάννη Κατωμερή στις 15 Ιανουαρίου 2023 για τις ΗΠΑ για εργασία και επαφές. Ελπίζοντας ότι εκεί θα επιτύχουμε την μεγάλη έκθεση που θα επαναφέρει τον μεγάλο Έλληνα δημιουργό στην κορυφαία θέση που δικαιούται... Όσο για την ελληνική πολιτεία...

Γράφει πολύ επιτυχημένα ο Yannis Papaconstantinou : 

Πριν 100 χρόνια, σαν σήμερα 31 Δεκεμβρίου, γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη ο Ελληνοαμερικανός εικαστικός καλλιτέχνης Θόδωρος Στάμος [Theodoros Stamos] (1922-1997), ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Είναι αναγνωρίσιμος και καταξιωμένος στις ΗΠΑ, αλλά στην Ελλάδα εξακολουθεί να μην είναι ιδιαίτερα γνωστός σε μεγάλο μέρος του κοινού.

 

Ο Θόδωρος Στάμος ήταν το τέταρτο από τα έξι παιδιά μιας οικογένειας μεταναστών. Ο πατέρας του καταγόταν από τη Λευκάδα και η μητέρα του από τη Σπάρτη. Το 1936, παράλληλα με τις γυμνασιακές του σπουδές, παρακολούθησε νυχτερινά μαθήματα σχεδίου στη Σχολή Αμερικανών Καλλιτεχνών της Νέας Υόρκης. Εκεί γνώρισε και τον μέντορά του, τον άνθρωπο που τον καθόρισε. Πρόκειται για τον εξπρεσιονιστή Τζόζεφ Σόλμαν, που έστρεψε το ενδιαφέρον του εφήβου Στάμου στη μοντέρνα ευρωπαϊκή και αμερικανική ζωγραφική. Για να εξοικονομήσει τα προς το ζην εργάστηκε ως τυπογράφος, στιλβωτής, ανθοπώλης, πωλητής βιβλίων, πλασιέ, κορνιζοποιός. Και ζωγράφιζε με πάθος.

 

Ώσπου σε ηλικία 21 ετών γνώρισε τον επόμενο καθοριστικό άνθρωπο της ζωής του, την Μπέτυ Πάρσονς. Έτσι, το 1943, υπό την αιγίδα της Μπέτυ Πάρσονς, πραγματοποίησε την πρώτη του έκθεση στην γκαλερί «Γουέικφιλντ» της Νέας Υόρκης, εκεί που κυριαρχούσαν οι Γάλλοι υπερρεαλιστές. Το 1946 οργάνωσε ατομική έκθεση στην γκαλερί της Μπέτυ Πάρσονς και γνώρισε τους Μαρκ Ρόθκο, Κουρτ Ζέλιγκμαν, Πέγκυ Γκούγκενχάιμ και Μαρκ Τόμπι. Την ίδια χρονιά, έργο του («Sounds in the rock») αγοράστηκε για πρώτη φορά από Μουσείο και συγκεκριμένα το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MοMA). Ήταν μόνο η αρχή, αφού έργα του αγοράζουν επίσης το Μουσείο Αμερικανικής Τέχνης Whitney, το Μetropolitan Museum κ.ά. Kαι φυσικά οι κορυφαίοι συλλέκτες της εποχής (Έντουαρντ Ρουτ, Ντάνκαν Φίλιπς κ.ά.) σπεύδουν να αποκτήσουν έργα του.

 

Το 1948 ταξίδεψε με τον ποιητή Ρόμπερτ Πράις στη Γαλλία, την Ιταλία και την Ελλάδα. Μέσω του τεχνοκριτικού Κριστιάν Ζερβού γνωρίστηκε με τους Μπρανκούζι, Τζακομέτι, Πικάσο κ.ά. Την ίδια χρονιά πήρε μέρος στην 24η Μπιενάλε της Βενετίας. Από τις αρχές της δεκαετίας του ΄50 άρχισε να διδάσκει σε κολέγια και πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών. Η τέχνη του άρχισε να αναγνωρίζεται και οι ατομικές του εκθέσεις και οι βραβεύσεις του ανά τον κόσμο να πολλαπλασιάζονται. Υπήρξε ένας από τους νεότερους ζωγράφους της αυθεντικής ομάδας των αφηρημένων εξπρεσιονιστών ζωγράφων, τους αποκαλούμενους «Οξύθυμους» (Irascibles‎), που περιελάμβανε τους Τζάκσον Πόλοκ, Βίλεμ ντε Κούνινγκ και Μαρκ Ρόθκο.

 

Από το 1971 η σταδιοδρομία του επηρεάστηκε αρνητικά από την ανάμιξή του στην «Υπόθεση Ρόθκο». Τον Φεβρουάριο του 1970 ο φίλος του ζωγράφος Μαρκ Ρόθκο αυτοκτονεί και ο Στάμος διορίζεται συνδιαχειριστής της περιουσίας του. Τον επόμενο χρόνο, με πρωτοβουλία της Κέιτ Ρόθκο, αρχίζουν πολυετείς δικαστικοί αγώνες εναντίον του Στάμου και των λοιπών διαχειριστών της περιουσίας του πατέρα της. Κατηγορούνται για την απόφασή τους να πουλήσουν 100 έργα του μεγάλου καλλιτέχνη στην γκαλερί «Μάρλμπορο» σε μειωμένες τιμές. Ο Στάμος καταβάλλει τελικά ένα σεβαστό χρηματικό ποσό για να απεμπλακεί από την υπόθεση, αλλά η καριέρα του παίρνει την κατιούσα. Η εικόνα του έχει υποστεί ζημιά και χρειάστηκε να περάσουν πέντε χρόνια για να επιστρέψει στην εικαστική σκηνή της Νέας Υόρκης, με εκθέσεις που έκαναν τους κριτικούς να θέλουν να αποκαταστήσουν το κύρος του εικαστικού. Μεγάλες αναδρομικές εκθέσεις του έργου του οργανώθηκαν από την Corcoran Gallery της Ουάσιγκτον (1958) και την γκαλερί Knoedler της Ζυρίχης (1984).

 

Από το 1970 άρχισε να επισκέπτεται τακτικά την Ελλάδα και το 1972 έκτισε εργαστήριο στη Λευκάδα. Το 1975 δώρισε 45 έργα του στην Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας, που παρουσιάστηκαν στο κοινό το 1997 σε μεγάλη αναδρομική έκθεση του δημιουργού στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας. Ο Θόδωρος Στάμος πέθανε στις 2 Φεβρουαρίου 1997, στο Νοσοκομείο των Ιωαννίνων, ύστερα από μακρά ασθένεια κι ενταφιάστηκε στο χωριό Τσουκαλάδες της Λευκάδας, σύμφωνα με την επιθυμία του.

Φωτογραφίες: Από την μόνιμη έκθεση του Στάμου, ανάμεσα σε γλυπτά του Lekakis, του Takis, του Voulkos και του Ανδρέου, στους χώρους του Hellenic Diaspora Foundation στο Ρίο της Πάτρας.