Ιστορίες ειπωμένες με εικόνες

Τελευταία μέρα στην Φλωρεντία ... Τελευταίες εικόνες από την  δωδέκατη Biennale of Firenze, art and design. Μ' έναν ζεστό ήλιο να φωτίζει την πόλη και με τις μυριάδες των τουριστών να γεμίζουν ασφυκτικά κάθε της δρόμο ή λεωφόρο. Σε βαθμό ώστε να σε πιάνει δυσφορία καθώς δεν υπάρχει μία στιγμή απομόνωσης εμπρός σ' ένα έργο ή μία αγαπημένη εικόνα. Η ατμόσφαιρα, η μόνωση, η προσωπική σχέση με την ιστορία που ζωντανεύει εμπρός σου, γίνεται παρανάλωμα της μαζικότητας. Του πλήθους που συνέχεια θορυβεί ανέμελο. Δημιουργώντας ασφυξία. 

Εδώ, στο μοναστήρι του San Marco, δίπλα στην Αcademia του Michaelangelo, το κλίμα είναι σαφώς διαφορετικό, οι επισκέπτες λιγότεροι και άκρως διακριτικοί, η ατμόσφαιρα σχεδόν κατανυκτική. Η μονή, δίπλα στην μπαρόκ πρόσοψη της ομώνυμης εκκλησίας, μοιάζει ασήμαντη, είναι όμως πραγματικά τεράστια καθώς καταλαμβάνει ένα ολόκληρο, οικοδομικό τετράγωνο και εντός της υπάρχουν οι φανεροί και οι κρυφοί της κήποι, οι εκθεσιακοί χώροι, οι τράπεζες του μοναστηριού, τα κελιά στον πάνω όροφο, τα παρεκκλήσια. Και βέβαια υπάρχουν οι ζωγραφιές του Beato Fra Angelico, του μαγικού ζωγράφου του Quattrocento οι οποίες γεμίζουν ακόμα και τις στοές της εισόδου και κοσμούν το κελί του κάθε μοναχού. Αλλά και τους προθαλάμους που οδηγούν στα περισσότερα από σαράντα κελιά.

 Η ίδια, πανάρχαια ιστορία του χριστιανικού μύθου ειπωμένη ξανά και ξανά αλλά με τόσο μεγάλη ποικιλία και τέτοια ευρηματικότητα που πραγματικά ξαφνιάζει. Ένας Ευαγγελισμός, η Σταύρωση του Χριστού, ο Άγιος Δομίνικος να θρηνεί στη ρίζα του Σταυρού, το Χαίρε των Μυροφόρων. Γνωστά πράγματα όμως αποδοσμένα με μία μοναδική αθωότητα, χρωματική καθαρότητα και βαθύ, ανθρωπιστικό πνεύμα. Ο Θεός πάσχει με αξιοπρέπεια, ο άνθρωπος αποδέχεται το θείο πάθος με οδύνη, ταπεινότητα αλλά και αίσθηση του κάλλους που κρύβεται μέσα στη θλίψη. 

Στο San Marco ανακαλύπτω πόσο ο μεγάλος ζωγράφος ήταν ο Beato Fra Angelico παρά την παραπειστική απλοϊκότητα ή την υστερογοτθική του εμμονή στην διακοσμητικότητα. Χρώμα, σχέδιο, σύνθεση, αίσθηση του χώρου, δωρική έκφραση του δράματος, τονικές διαβαθμίσεις, συνδυασμός του υψηλού με το χαριτωμένο και το παιδικό, λυρικότητα και βαθιά ποιητική διάθεση. Έξοχη αφήγηση που παρασέρνει. Αισιοδοξία πως εν τέλει ο ουρανός μπορεί και να μάς περιμένει! 

Στον αντίποδα του ο Fra Bartolomeo, εκφραστής της ώριμης Αναγέννησης και του πρώιμου μανιερισμού, ήδη πολύ κοντά στο πνεύμα του Savonarola, του μοναχού που ασκήτευσε σε αυτόν εδώ το χώρο και που εν τέλει συνελήφθη στην Βιβλιοθήκη της μονής το 1493 για να οδηγηθεί κι αυτός με τη σειρά του στην πυρά. Ο οποίος βέβαια μέχρι σήμερα τιμάται εδώ για το ασυμβίβαστο πνεύμα του και τον αυστηρό μοραλισμό του. Σκέφτομαι πως ανάμεσα στον Fra Angelico και τον Fra Bartolomeo υπάρχει η ίδια διαφορά που εντοπίζουμε στην αρχαϊκή τέχνη και τον λεγόμενο αυστηρό ρυθμό της γλυπτικής. Στη μία περίπτωση υπάρχει η αθωότητα και η κατάφαση προς τον κόσμο, στην άλλη υπάρχει ο σκεπτικισμός και η αίσθηση των ατελειών ή και του δράματος κόσμου αυτού.

Κοιτάζω τα κελιά. Τα προνομιούχα έχουν ένα μικρό παράθυρο που βλέπει στον κλειστό, εσωτερικό κήπο. Μόνο αυτό! Τα άλλα που βρίσκονται από μέσα, δημιουργούν με την στενότητα και τους τυφλούς τοίχους, ένα έντονο, κλειστοφοβικό συναίσθημα. Φυλακές και μοναστήρια μοιάζουν πάρα πολύ εν τέλει. Μοιράζονται θα έλεγε κανείς την ίδια απελπισία. Αλλά και την ίδια υπόγεια εξουσία! Ο Σαβοναρόλα από εδώ, από το κελί του διοικούσε ολόκληρη τη Φλωρεντία διώχνοντας τους Μεδίκους όπως συχνά από ένα κελί οι μαφίες των φυλακών κατευθύνουν τον υπόκοσμο της Αθήνας.

 Όμως εν προκειμένω συμβαίνει ένα θαύμα. Σε κάθε στενόχωρο δωμάτιο, υπάρχει μία μεγάλη τοιχογραφία με φως και χρώμα. Υπάρχει ένας Χριστός που πάσχει αλλά και που υπόσχεται Ανάσταση. Ο κάθε μοναχός πρέπει να εμψυχωνόταν πάρα πολύ από την τέχνη και όταν άφηνε το κελί του θα πρέπει να αισθανόταν ψήγματα ευτυχίας...

 Συμβολικά διαβάζω τη ζωή όλων μας αποτυπωμένη σε αυτά τα κελιά του San Marco. Ολοι ζούμε σ' ένα κελί συμβολικό κι έχουμε την τέχνη να μάς παρηγορεί. Βγαίνουμε κάποιες ώρες για να πάρουμε λίγο φως και αέρα σ' έναν κήπο μυστικό που άλλοι τον λένε έρωτα, άλλοι τον λένε φιλία ή αγάπη - σίγουρα σχετίζεται με την ανθρώπινη συναναστροφή - και αυτά τα λεπτά της ευτυχίας - του περιπάτου των φυλακισμένων στο προαύλιο τους - είναι ό τι μάς απομένει στο τέλος.

Στις φωτογραφίες τα εξαιρετικό φρέσκα με το Cenacolo  του Domenico Ghirlandaio από την Τράπεζα της Μονής.  Καταπληκτικές οι λεπτομέρειες των προσώπων με τις τόσο ενδεικτικές εκφράσεις των Αποστόλων αλλά και η εν γένει χαρούμενη, φλωρεντινή διάθεση που κυριαρχεί στο κατά τα άλλα δραματικό δείπνο (λόγου χάρη οι λεπτομέρειες αντικειμένων ή η νεκρή φύση πάνω στο τραπέζι που φτιάχνει με φωτεινές, μεγάλες πινελιές ο Ghirlandaio).

Ο Fra Angelico αντίστοιχα με τον δικό του μυστικό δείπνο επιμένει σε μία πιο εσωτερική, συναισθηματική ατμόσφαιρα καθώς ο Χριστός μοιράζει την όστια στους μαθητές Του. Εδώ το πνευματικό στοιχείο απομειώνει την όποια κοσμικότητα.

 Τέλος, προσέξτε το κοντράστο ανάμεσα στην νωπογραφία του διαδρόμου και στην ζωγραφική μέσα στο κελί. Εξωτερικά μια ένθρονη Παναγία εν δόξη δορυφορούμενη από Αγίους και εσωτερικά ο Χριστός και τα σύμβολα του Πάθους στον περίκλειστο χώρο του μικρού δωματίου. Αντιθέσεις επί αντιθέσεων, θερμά και ψυχρά να συγκρούονται και να συμφιλιώνονται δημιουργώντας ένα αποτέλεσμα συγκλονιστικό. Επειδή πάντα στη ζωγραφική αυτό που μετράει δεν είναι τι λες αλλά πώς το λες.