Μια γέννηση με δυσοίωνο μήνυμα

Εγώ δεν βλέπω τα πράγματα· τα οραματίζομαι

Ν. Καρούζος

Ο El Greco, αυτός ο πεισματάρης Κρητικός, αυτός ο ακαταπόνητος ευρωπαίος ζωγράφος, συνιστά, ακόμη και σήμερα, τριακόσια πενήντα χρόνια από τον θάνατό του, ένα μείζον εικαστικό παράδοξο. Είναι ο δημιουργός που προβαίνει συνεχώς σε ρήξεις και σε βιασμούς της κρατούσας αισθητικής. Ετσι, αποκόβεται από τη μεταβυζαντινή εικονογραφική παράδοση αλλά και από τη βενετσιάνικη κομψότητα ή τον αναγεννησιακό νατουραλισμό. Η ζωγραφική του, οραματική και ακραία, ανήκει στο μέλλον.

Ο ασυμβίβαστος, ο ριζοσπαστικός, ο ακραίος χαρακτήρας της την καθιστά ακατανόητη για τους συγχρόνους του Greco. Μετά τον θάνατό του το 1514 ο δημιουργός λησμονιέται. Οι νεότερες εποχές θα τον ανακαλύψουν σταδιακά και θα δουν σ' αυτόν ό,τι τις βολεύει περισσότερο: έτσι ο ρομαντισμός του 19ου αι. θα προτείνει έναν αλλοπαρμένο, παράφορο σχεδόν παράφρονα Greco.

Κοσμοπολίτης και ασυμβίβαστος

Οι εξπρεσιονιστές θα επιμείνουν στο πυρετώδες της γραφής του και στην παραμόρφωση των σωμάτων, οι σουρεαλιστές πάλι θα εγκύψουν στο παράδοξο ξάφνιασμα των συνθέσεών του. Φερ' ειπείν υπάρχουν αρκετοί πίνακές του στους οποίους συν-υπάρχουν το φως και το σκοτάδι, η μέρα και η νύχτα. Για παράδειγμα, στο έργο «Ο Αγιος Ιωσήφ και ο μικρός Χριστός» 1597-99, Μουσείο της Σάντα Κρουθ στο Τολέδο, η κεντρική μορφή, ο Ιωσήφ, τοποθετείται με τέτοιο τρόπο ώστε τα πόδια του ν' αγγίζουν τη γη και το κεφάλι του τον ουρανό (κοινός τόπος για τον Greco αυτή η λύση, όπως επίσης και η χρησιμοποίηση στενόμακρων επιφανειών). Στο βάθος εικονίζεται η πόλη του Τολέδο μες το σκοτάδι, ενώ απάνω ο ουρανός καταυγάζεται από φως. Εδώ ο ζωγράφος, επηρεασμένος από κείμενα εκκλησιαστικών πατέρων ή νεοπλατωνικών φιλοσόφων, ταυτίζει το σκότος με τη γη και την αμαρτία και το φως με τον ουρανό και την αιωνιότητα. Επίσης προλαβαίνει εντυπωσιακά τον γνωστό πίνακα του Ρενέ Μαγκρίτ «Η αυτοκρατορία των φώτων» (1954), στον οποίο εικονίζεται ένα σπίτι σε βραδινό περιβάλλον και ο ουρανός λάμπει από ηλιακό φως.

Ο Greco, λοιπόν, υπήρξε σουρεαλιστής πριν τον Σουρεαλισμό; Οχι. Ο Greco αμφισβητεί συνειδητά τη ζωγραφική του προφανούς και την τέχνη που μιμείται δοξαστικά την πραγματικότητα.

Ο ίδιος παραμένει σ' όλη του τη ζωή ακόλουθος του μυστικισμού της Ανατολής και υπηρετεί μιαν έκφραση που στρέφει μάλλον προς το «καθ' ομοίωσιν» και όχι προς το «κατ' εικόνα». Ο κοσμοπολίτης και ασυμβίβαστος Δομήνικος αντιμετωπίζει κριτικά το εύκολο, το μελοδραματικό κάλλος της Αναγέννησης και ερευνά για μιαν ομορφιά που δεν εξαντλείται στην επιφάνεια και που ανακαλύπτει στην παραμόρφωση και στην υπερβολή την αλήθεια. Ο τρομερός παππούς Δομήνικος, προς τον οποίο αναφέρεται με σεβασμό και δέος ο Νίκος Καζαντζάκης, ξέρει και ν' αγαπά και να μισεί. Κυρίως ξέρει πως η ζωγραφική είναι μια φιλοσοφία σιγώσα και η τρομακτική απεικόνιση του αόρατου κι όχι μια απλή διακοσμητική ή συγκινησιακή διαδικασία. Ο παππούς Δομήνικος σιχαίνεται τα μέτρια. Ο Καζαντζάκης ζητά από τον Greco μια συμβουλή. Εκείνος του απαντά: «Φτάσε όπου μπορείς». Κι όταν ο συγγραφέας επανέρχεται ζητώντας του κάτι πιο αψύ, πιο κρητικό, εκείνος λέει «φτάσε όπου δεν μπορείς!»

Να, τέλος, ένα παράδειγμα της αδιατάρακτης σχέσης του με το Βυζάντιο: ο πίνακας «Η Αγία Οικογένεια με την Αγία Αννα και τον μικρό Ιωάννη τον Πρόδρομο» (Μουσείο της Σάντα Κρουθ, 1585). Εξωτερικά έχουμε μιαν ειδυλλιακή σκηνή που παραπέμπει στη γέννηση, τη μητρότητα, τον δεσμό της οικογένειας κ.λπ. Κοιτάξτε, όμως, πιο προσεκτικά. Ολη η εικόνα αποπνέει μελαγχολία. Γιατί; Ο μικρός Ιωάννης μάς κοιτά και μας προτρέπει σε σιωπή. Γιατί; Η Αγία Αννα τυλίγει με σεβασμό το βρέφος σ' ένα σεντόνι λευκό.

Η χειρονομία της εκφράζει δέος. Γιατί; (εικ. 1). Κατά βάθος η σύνθεση αποτελεί μιαν προεικόνιση του Θείου Πάθους. Ο Χριστός, από τη στιγμή της γέννησης, η οποία δεν ήταν απλώς ένα κοσμικό γεγονός, έχει συνείδηση της αποστολής του. Δηλαδή της θυσίας, του θανάτου και βέβαια της Ανάστασής του.

Ο κοιμισμένος μικρός Ιησούς στο σεντόνι προδιαγράφει την Pieta, δηλαδή τη στιγμή που η Παναγία θα κρατήσει το άψυχο σώμα του Υιού της σπαράζοντας πάνω σε «σινδόνην λευκήν». Να γιατί προστάζει «σιωπή» ο Ιωάννης. Επειδή εμπρός μας έχουμε μιαν εικόνα πένθους. Λεπτομέρεια: το κεφάλι του Ιωσήφ έχει αλλάξει και ίσως ν' αποτελεί αυτοπροσωπογραφία του ίδιου του Γκρέκο. Προσέξτε ότι αναλογικά είναι μικρότερο. Πάντως, η παρουσία του ζωγράφου μέσα, στη σύνθεση μοιάζει με προσευχή. Επιπλέον, καθώς μας κοιτάει φαίνεται σαν να θέλει να συνενώσει τον ιδανικό χώρο του πίνακα με τον φυσικό χώρο του θεατή.

Η παράδοση γίνεται μαγεία

Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Ο Γκρέκο ξέρει και ακολουθεί τη βυζαντινή παράδοση, ό,τι κι αν ισχυρίζονται οι σοφολογιώτατοι. Στις βυζαντινές «Γεννήσεις» ήδη από πάρα πολύ παλιά ο Χριστός τοποθετείται σ' ένα κενοτάφιο σε μια μαρμάρινη σαρκοφάγο (!) Δείτε εδώ σ' αυτήν τη «Γέννηση» του 16ου αι. από το βυζαντινό μοναστήρι της Πάτμου (εικ. 2). Η Παναγία είναι έξω από το Σπήλαιο, σοβαρή, κλεισμένη στον εαυτό της γιατί ξέρει το επερχόμενο δράμα και ο Χριστός έχει τοποθετηθεί στον, αναπόφευκτο, τάφο Του. Ηδη δηλαδή ο κύκλος περιέχει όλα τα στοιχεία του μέλλοντος του Χριστού από την πρώτη στιγμή της Γέννησής Του. Το Δόγμα απεικονίζεται με ακρίβεια.

Το δράμα προοικονομείται. Ο Γκρέκο γνωρίζει σε βάθος αυτήν την παράδοση και την αξιοποιεί με τον δικό του μαγικό τρόπο...

7 - 23/12/2007