Το κρασί του Vermeer ή Παιχνίδια με τις εικόνες

Δείτε προσεκτικά τον ανωτέρω πίνακα. Πρόκειται για το “Wine Glass”, στα ελληνικά θα το λέγαμε “Το Κρασοπότηρο”, του Johannes Vermeer. Φιλοτεχνήθηκε γύρω στο 1660 και βρίσκεται στη Gemäldegalerie του Βερολίνου. Ερώτηση: Τι είδους κρασί πίνει, τι χρώματος το καθιστό κορίτσι με το άδειο ποτήρι στα χείλη και τον ιππότη όρθιο δίπλα του; Είναι τόσο ιδιοφυής η σκηνοθεσία του Vermeer ώστε να υποβάλλεται η αίσθηση του κόκκινου χρώματος, έστω κι αν το ποτήρι είναι άδειο. Λόγω του υπαινικτικού αισθησιασμού που κρύβει η σκηνή της αποπλάνησης (séduction), ο θεατής δεν βλέπει κόκκινο, φαντάζεται κόκκινο. Και αυτή η αίσθηση είναι πολύ πιο ισχυρή από όποια οπτική εμπειρία. Κι ας μη ξεχνάμε πως σύμφωνα με την συνήθεια της εποχής, ο Vermeer, εν προκειμένω, ηθικολογεί. Το τελευταίο πράγμα πάντως που βλέπουμε σε έναν πίνακα είναι αυτό που ο πίνακας εικονίζει. Το προφανές είναι απλώς το όχημα που θα μας οδηγήσει σε όσα ο πίνακας υπονοεί. Από εκεί και μετά κυριαρχεί το μυστήριο...

Ισχύουν παρόμοια και στο “Déjeuner sur l'herbe” του Manet. Υπάρχουν στη σύνθεση μια γυμνή γυναίκα, δίπλα της δύο ντυμένοι καθιστοί άντρες και στο βάθος μια ακόμη γυναίκα, αυτή τη φορά ντυμένη. Η σκηνή είναι απόλυτα ήρεμη, ενταγμένη στην ησυχία του φυσικού περιβάλλοντος. Δεν ξεγελάστηκαν όμως οι φανατικοί των παιχνιδιών της εικόνας απ' αυτήν την απατηλή αδράνεια. Εκείνοι ξέρουν καλά πως το γυμνό δεν τοποθετείται ποτέ τυχαία. Με άλλα λόγια πως μπορεί να μην εξεικονίζεται μεν η ερωτική πράξη αλλά υπονοείται. Ακόμη καλύτερα! Έτσι εξηγείται γιατί ο πίνακας αυτός έκανε έξαλλους τους θρησκόληπτους και πουριτανούς της εποχής. Όχι γι’ αυτό που έβλεπαν αλλά γι’ αυτό που φαντάζονταν. Βούτυρο στο ψωμί των απωθημένων και των ενοχών τους. Επειδή εκεί, στη φαντασία παραμονεύουν σταθερά και η κόλαση και ο παράδεισος μας.

Όμοια και στη “Fountain” του Duchamp του 1917, το πιο ανατρεπτικό έργο του 20^ου αιώνα. Αυτό που βλέπει ο θεατής δεν είναι ένα έργο τέχνης αλλά η αφορμή για να στοχαστεί πάνω στο έργο τέχνης. Κατ' ουσίαν το συγκεκριμένο objet trouvé του εικονοκλάστη προβοκάτορα αποτελεί μια ντανταϊστική χειρονομία που λειτουργεί με βάση έναν ισχυρό κανόνα του Μοντερνισμού: τη συνεκδοχή και τη μετωνυμία. Δηλαδή την ιδέα που δημιουργείται συνειρμικά μετά τη θέαση μιας εικόνας. Μετά το οπτικό ερέθισμα, το έργο τέχνης εκβράζεται στο μυαλό μας όπως ο Ιωνάς από την κοιλιά του κήτους. Ο ανδρικός ουρητήρας που έστησε ως γλυπτό ο Duchamp, εκτός από το κοινότοπο της σημασίας του (Arthur Danto), φέρει την ισχυρή συνεκδοχή της χρήσης του: τη πράξη της ούρησης και ένα πέος γυμνωμένο. Αυτό έβλεπαν ολοζώντανα και γλαφυρά με τα μάτια του μυαλού τους οι φιλότεχνοι του Μεσοπολέμου και συνακόλουθα έβγαιναν από τα ρούχα τους (ιδιαίτερα οι φιλότεχνες). Ποιος δεν βλέπει, με άλλα λόγια, πόσο χυδαίο είναι ένα έργο που θέλει να λέγεται έργο τέχνης αλλά υπαινίσσεται μια μπανάλ (τουλάχιστον) λειτουργία, εκείνη της διούρησης;

Έτσι, όταν δεκαετίες αργότερα ο Βλάσης Κανιάρης, με το “Ουρητήριο της Ιστορίας” στήνει φιγούρες που υποκρίνονται πως ουρούν εμπρός σε ένα τοίχο γεμάτο επιγραφές και κομματικά συνθήματα (1973-4), δεν είναι δύσκολο να αναγνώσει κανείς τον έμμεσο, πολιτικοποιημένο, τελικά εθνοκεντρικό, διάλογο του με τον κοσμοπολίτη, Γάλλο χιουμορίστα. Τώρα, πως αντιδρά το κοινό σε ανάλογα οπτικά παιχνίδια; Κάνει και τώρα ότι ανέκαθεν έκανε… Διαπορεί.

Ο Daniel Spoerri, συνεχιστής του Ντυσάν, δημιουργεί πίνακες με αποφάγια τραπεζιών, με μισοάδεια πιάτα, ποτήρια ή τασάκια φίσκα στ’αποτσίγαρα. Νέος ρεαλισμός (Nouveau Réalisme), ζωντανές φέτες ζωής όπου το βιωματικό και το συγκινησιακό υπερβαίνουν το αισθητικό – ποιος το χρειάζεται, τελικά, αν είναι συναισθηματικά εντάξει; - για να μιλήσουν για επαφές, φαγοπότια, συζητήσεις, συγκρούσεις,, χωρισμούς γύρω από το τραπέζι, πάνω από μια πιατέλα και μερικά μαχαιροπίρουνα. Επίσης το άδειο πιάτο μπορεί συνεκδοχικά να οδηγήσει στην απώλεια, την έλλειψη, τη πείνα . Δηλαδή να υπαινιχθεί ένα κοινωνικό πρόβλημα και να ευαισθητοποιήσει ευρύτερα το κοινό. Στον πίνακα του Vermeer με τον ιππότη, το κορίτσι και το άδειο κρυστάλλινο ποτήρι, το κόκκινο κρασί δεν δηλώνεται πουθενά. Υποβάλλεται με το κόκκινο φόρεμα και τη ατμόσφαιρα της αποπλάνησης που παραδοσιακά (;) -ή μήπως αταβιστικά;- τη χρωματίζει το υποσυνείδητό μας κόκκινη. Αλίμονο αν βλέπαμε στα έργα τέχνης μόνο το προφανές, αυτό δηλαδή που εικονίζουν. Θα χάναμε όλη τη μαγεία και όλο το μυστήριο που το παιχνίδι της δημιουργίας εξ ορισμού προϋποθέτει.

Κι ας μη ξεχνάμε το δίδαγμα της Σχολής της Κωνσταντίας: το έργο τέχνης αναζητεί σταθερά τον αναγνώστη του. Κατά τον Lacan πάλι, οι κρυμμένοι χυμοί, η jouissance του έργου τέχνης, δεν είναι τίποτε άλλο από εκείνη την επώδυνη ευχαρίστηση η οποία συνήθως προέρχεται από τη συνάντηση με το αποτρόπαιο...

Είναι ένα “ουρητήριο”, πολιτική;

Από τη στήλη “εν-στάσεις” της Ε, 24/11/2007

Σκόρπιες σκέψεις αφού στην ουσία δεν μπορεί να συγκροτηθεί συνεπής λόγος για τα πράγματα. Σκόρπιες λέξεις που ερωτοτροπούν με το βάρος του νοήματός τους χωρίς να το ερωτεύονται. Σκόρπιες εικόνες που καταντούν πορνογραφία αφού δεν υπερασπίζονται τις ερμηνείες τους, αλλά εξαντλούνται στην επιφάνεια μιας λαγνείας που όντας οπτική δεν ολοκληρώνεται. Κατ' ουσίαν βέβαια δεν υπάρχει πορνογραφία όσο κι αν φωνασκούν οι προτεστάντες της επιθυμίας και οι φοβικοί της ηδονής. Που γι' αυτόν και μόνον τον λόγο την εξισώνουν με το αξιοθρήνητο προσομοίωμα γυμνού στήθους σε εξώφυλλο life style περιοδικών εκδιδόμενων από επαγγελματίες, αλλά όχι έκδοτους, της επιθυμίας. Και βέβαια υπάρχει ο πορνογραφικός τρόπος με τον οποίο μια ολόκληρη κοινωνία διαχειρίζεται την επιθυμία της. Τέλος...

Μεταμοντέρνο πάλι, αφού καλά και σώνει πρέπει να το ορίσουμε μήπως και νομιμοποιηθεί ο αδύναμος εαυτός μας που επιλέγει να ζει μέσα σ' αυτό, είναι η συμφωνία κυρίων πως το δράμα της Ιστορίας περατώθηκε αντικαθιστάμενο από ένα πάρτι μεταμφιεσμένων, στο οποίο πάντως μετέχουν υποχρεωτικά ιστορικές προσωπικότητες υποδυόμενες όμως ρόλους άλλων. Διαβάστε Σαχτούρη και Εγγονόπουλο για να καταλάβετε... Εφόσον Μοντερνισμός είναι περισσότερο στάση ζωής κι επιλογή παρά ιστορική περίοδος για να 'ρθουν οι γραφιάδες των πανεπιστημίων και οι οργανικοί διανοούμενοι του καθεστώτος και να νεκροτομήσουν το πτώμα φορώντας τα γυαλιά τους. Τι κρίμα πάντως αυτό που λέω να μην τα κατανοεί η τρέχουσα Αριστερά ταυτιζόμενη προς τούτο με την τρέχουσα κυβέρνηση και παρέχοντας άλλοθι στους ποικίλους αλχημιτζήδες και κασίδηδες που μαθαίνουν εξουσία στο άδειο μας κεφάλι. Πώς το βροντοφώναξε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στην Πνύκα; «Ηλθαν μερικοί και ηθέλησαν να γίνουν μπαρμπέρηδες εις του κασίδη το κεφάλι. Μας πονούσε το μπαρμπέρισμά τους. Μα τι να κάμομε; Είχαμε και αυτουνών την ανάγκη. Από τότε ήρχισεν η διχόνοια και εχάθη η πρώτη προθυμία και ομόνοια.» Ατιμο πράγμα η ανάγκη στρατηγέ μου όπως θα συμφωνούσε και ο Τζιάνι Βάτιμο (σχήμα λόγου αφιερωμένο εις Αριστηνόν).

Αχ και πώς να εξηγήσεις στην Εξουσία την αστραφτερή ζωντάνια του «Ουρητηρίου» του Ντυσάν, το οποίο 90 χρόνια τώρα απ' την εμφάνισή του εξακολουθεί να μπερδεύει τους πάντες: Τώρα είναι αυτό το πράγμα, The Fountain (1917), ή δεν είναι έργο τέχνης; Οποτε το δείχνω στους μαθητές μου, πέφτει η ίδια αμηχανία. Ισως γι' αυτό δεν έχουμε κατανοήσει ακόμη το «φαινόμενο Ζωνιανά» αλλά και τα χιλιάδες Ζωνιανά που σαν ανεξάρτητα κρατίδια ζουν και ευημερούν εντός του κρατιδίου της Ελλάδος. Πάντως το «Ουρητήριο», για να μην ξεχνιόμαστε, είναι έργο τέχνης, το οποίο όμως δεν παραδίδει τα όπλα! (Εξ ου και η αναφορά μου στα Ζωνιανά, η οποία πιθανώς να εξένισε ορισμένους ορθολογιστάς).

Πώς το είπε ο Ιρλανδός βάρδος; Να αποτυγχάνουμε όσο μπορούμε καλύτερα! Η τραγωδία μας πάλι έγκειται στο ότι αποτυγχάνουμε ως κοινωνία επιλέγοντας τα χειρότερα και τους χειρότερους. Επειτα, η κρίση μας σχετίζεται απόλυτα με την κρίση αληθείας, την οποία συνεχώς αναβάλλουμε. Ετσι, φέρ' ειπείν, μαθαίνουμε τώρα έντρομοι(!) και κατάπληκτοι νοικοκυραίοι (τς, τς, τς, τς!) ότι η Αστυνομία κάνει πλάτες στους παραγωγούς φούντας καθ' άπασαν την επικράτειαν και ότι δημιουργείται θέμα μόνον όταν οι «προστάτες» αυξάνουν τη μίζα στους «πελάτες». Οπότε και οι τελευταίοι δεν παραδίδουν τα όπλα σαν το «Ουρητήριο» του Ντυσάν! Απλόν; Απλούστατον!

Είδατε πρόσφατα στην «Ε» πώς ανδρείοι Λιμενικοί ξυλοφόρτωσαν τους εισβολείς του πατρίου εδάφους, σε μορφή θαλασσοπνιγμένων μεταναστών από το Κουρδιστάν ή το Μπαγκλαντές; Ή, πώς ο άλλος ηρωικός Λιμενικός συμπλήρωνε τον γλίσχρο μισθό του εκτελώντας συμβόλαια θανάτου εναντίον «επιχειρηματιών» της νύχτας (σχετλιασμός αφιερωμένος εις Νάσον Βαγενάν); Με όπλο μάλιστα που του προμήθευσε ανδρείος άνδρας της Αστυνομίας μας, ο οποίος εργάζεται και ως μπράβος νονών [όταν δεν διακινεί λευκή σάρκα από το πρώην σιδηρούν Παραπέταγμα; (από το Ξεπέταγμα)]. Καταλάβατε πεταλιδόμυαλοι; Χρησιμοποιώ εδώ τη βαρύτερη βρισιά που εκστομίζουν στον βυθό Μπικίνι ο Μπομπ Σφουγγαράκης, ο Καλαμάρης Πλοκάμιας και Πάτρικ Αστερίας, προς τιμήν των κ.κ. Βουλγαράκη και Καμμένου που προΐσταντο -κατά το ήμισυ- παλαιά του υπουργείου δημοσίας τάξεως και τώρα πιλοτάρουν το αντίστοιχο νησιωτικής πολιτικής και ανδρείων Λιμενικών.

Καλή ψαριά!

ΥΓ 1: Εδώ πληρώνονται όλα! Μάκης, Χατζησαρίπολος, Τρύπας και σία προνομιακοί και αποκλειστικοί πλέον συνομιληταί Αδώνιδος και Λιακοπούλου. Και εις ανώτερα! Και εις το Α του Κενταύρου. Κι ακόμη παραπέρα...

ΥΓ 2: Γαμώ την AGB σας που θα 'λεγε και ο, βωμολόχος, Καραϊσκάκης.