Η ελληνική τέχνη στην εποχή της κρίσης

Λίγες σκέψεις με αφορμή τη σημερινή συζήτηση στρογγυλής τραπέζης στην Αrt Αthina.

Μιλώντας για κρίση στη πατρίδα μας συνήθως ομφαλοσκοπούμε θεωρώντας τον εαυτό μας το κέντρο του κόσμου. Η κρίση όμως ενδημεί σε όλο τον πλανήτη. Πολύ πρόσφατα η Tagespiegel μιλούσε για τη Μεσόγειο αποκαλώντας την Totes Meer δηλαδή νεκρή θάλασσα. Για τις εκατόμβες των απελπισμένων που προσπαθούν να την διαπλεύσουν. Συρία, Λιβύη, Υποσαχάρια Αφρική, Ιράκ εκεί να δείτε φρίκη. Πέρυσι ο καλλιτέχνης Στέργιος Στάμος στο περίπτερο της ’’Μέδουσας’’ στην Αrt Αthina είχε μια εγκατάσταση με την Ευρώπη ασθενή και γύρω τους θαλασσοπνιγμένους διεκδικητές της. Για όλους αυτούς που δεν θα υπάρξει ούτε ένας τάφος ούτε καν μια αναφορά του ονόματος τους, τουλάχιστον υπάρχει ένα έργο. Είναι όμως μικρή μειοψηφία αυτή που εμπνέεται σχετικά. Η πλειοψηφία του εικαστικού κόσμου περί άλλα τυρβάζει. Ας είναι αυτό το έργο ένα μνημείο σαν εκείνο που εντέλει αξιώθηκε ο Ελπήνορας, ο αφελής σύντροφος του Οδυσσέα. Ένα κουπί στην άμμο.

   Ο Οkwui Εnwezor από την φετινή Μπιενάλε της  Βενετίας, βρίσκει το θάρρος να μιλήσει όχι για έναν, τον κυρίαρχο κόσμο της τέχνης, άλλα για πολλούς art worlds, όπως επίσης και για την Untergang des Abendlands! Μπήκαμε ήδη μετά την παρακμή της Δύσης σ έναν postwesterlich πολιτισμό όπου οι παρίες μπορούν όχι απλώς να διεκδικήσουν δικαιώματα άλλα να πρωταγωνιστήσουν. Η κρίση στην Ελλάδα έχει αναμφισβήτητα και παιδαγωγικό χαρακτήρα. Μετά από μια περίοδο ιδεολογικής νιρβάνας πρέπει να ξανατοποθετήσουμε τον εαυτό μας στον κόσμο. Να επανακαθορίσουμε αξίες, προτεραιότητες, ανάγκες, ακόμα και αισθητικές απόψεις. Η τέχνη δεν μπορεί να είναι διακοσμητική, διεκπεραιωτική μιας καταναλωτικής επιθυμίας, το άλλοθι ή το συγχωροχάρτι όσων πλούτισαν αισχροκερδώντας σε βάρος του συνόλου και χρησιμοποιούν την τέχνη με όρους αγοράς ή μάρκετινγκ. Το έργο τέχνης αξίζει πολύ περισσότερο από την χρηματιστηριακή του τιμή και επίσης το αφομοιώνουν καλύτερα οι κυνόδοντες παρά οι τραπεζίτες (!).

  Και ο ρόλος του καλλιτέχνη; Είναι ο διασκεδαστής της εξουσίας; Είναι ο νάρκισσος που αυτοθαυμάζεται στον καθρέφτη του ή ο πληγωμένος flâneur  που γλείφει τις πληγές του; Ποιος είναι τελικά ο ουσιαστικός του ρόλος; Μπορεί να γίνει πάλι ταγός σαν τον Kανιάρη, τον Κεσσανλή, τον Κουνέλλη, την Χρύσα; Καλλιτέχνες οι οποίοι με τα έργα τους όχι μόνο ερμήνευσαν την εποχή τους αλλά και μας έμαθαν πως  μπορούσαμε να αλλάξουμε αυτή την εποχή. Ο Κουνέλλης επιμένει σε συμβολικές εικόνες που αντανακλούν την πολιτική ιστορία την Δύσης, ενώ ο Κανιάρης καταγγέλλει τον κυρίαρχο λαϊκισμό που διέβρωσε την αξιοπρέπεια της χώρας ήδη από την δεκαετία του ´80 διαβλέποντας προφητικά ότι επρόκειτο να εμπλακεί σε αυτόν όλο το πολιτικό φάσμα. 

  Αρκούν όμως οι διαπιστώσεις οι οποίες μαζοχιστικά κάνουν την πληγή να πονάει περισσότερο. Τώρα μετράει το μέλλον.  Η Ελλάδα οφείλει να ανοίξει προς τον κόσμο και προς τον εαυτό της, να βαθύνει και να ξαναβρεί τον κοσμοπολιτικό της χαρακτήρα να πάψει την νοσηρή ομφαλοσκοπία. Τέλος, η πολιτεία μπορεί να κάνει πράγματα και χωρίς λεφτά , να ανοίξει ας πούμε τα δεκάδες αρχαιογνωστικά μουσεία σε όλη την επικράτεια και στη σύγχρονη τέχνη διεκδικώντας ένα αλλό κοινό. Είναι μια ιδέα που την υποστηρίζω περισσότερο από είκοσι χρόνια και ευτυχώς γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτή. Το πιο θλιβερό επακόλουθο της κρίσης της αγοράς είναι κατά τη γνώμη μου τα χιλιάδες έργα νέων κυρίως δημιουργών που στοιβάζονται στα σκοτεινά εργαστήρια χωρίς κοινό και χωρίς καμία ελπίδα να εκτεθούν κάποτε. Αυτό είναι μια ήττα που βαρύνει όλους μας. 

Ας έρθω τώρα στον ιδιωτικό παράγοντα: πριν τον δαιμονοποιήσουμε ας τον αξιοποιήσουμε ορθολογικά. Και τα λέει αυτά κάποιος ο οποίος έχει ασκήσει αυστηρή κριτική π.χ. στον ΔΟΛ την εποχή που ουσιαστικά κυβερνούσε το ΥΠΠΟ. Λίγα μέτρα έξω από την Art Athina υψώνεται η νέα όπερα και η νέα εθνική βιβλιοθήκη μια συγκλονιστική χορηγία που θα αλλάξει τον πολιτιστικό χάρτη της χώρας. Το ίδρυμα Νιάρχου λειτουργεί υποδειγματικά προσφέροντας στον τόπο με υψηλές αξιοκρατικές διαδικασίες χωρίς να παρεμβαίνει στου θεσμούς που η πολιτεία ελέγχει, χωρίς να ποδηγετεί ή να καπελώνει. Και να σκεφτεί κανείς ότι ο βουλευτής Ψαριανός πριν ακόμα προσχωρήσει στο Ποτάμι ή τη ΔΗΜΑΡ ζητούσε από την Βουλή των Ελλήνων να μην εγκρίνει τη χορηγία της νέας όπερας (sic). Έχουν βέβαια προϋπάρξει με θετική προσφορα το Ιδρύμα Ωνάση, το ΔΕΣΤΕ, πιο πρόσφατα το ΝΕΟΝ, κλπ. ´Ολοι αυτοί οι ιδιωτικοί φορείς λειτουργούν θετικά όταν δρουν παράλληλα και όχι ανταγωνιστικά προς την πολιτεία, όταν ανοίγουν εκείνους  τους δρόμους που εξ ορισμού δεν μπορεί να περπατήσει η κρατική γραφειοκρατία. Θα κλείσω με το ΕΜΣΤ.

Τι είδους μουσείο θέλουμε;  Ποια ελληνική και διεθνή τέχνη επιθυμούμε να καταστήσουμε οικεία στο ευρύτερο κοινό; Ποια ζωντανή παράδοση θα αξιοποιήσουμε; Ποιον εγχώριο μοντερνισμό θα προβάλλουμε; Πόσο θα αναδείξουμε την ελληνική περίπτωση μέσα στο ευρύτερο  ευρωπαϊκό συμφραζόμενο; Ιδού το κρίσιμο ερώτημα και όχι τα προσωπικά παιχνίδια εξουσίας ή τα ιδιωτικά γούστα που υποδύονται τις δημόσιες αρετές. Δεν θα συγχωρήσω πότε την Άννα Καφέτση που δεν δέχτηκε τον γέροντα Βαλέριο Καλούτση όταν την επισκέφτηκε στο γραφείο της μετά από πρόταση την Έπης Πρωτονοτάριου για να δωρίσει στο ΕΜΣΤ τη περίφημη αβανγκαρντίστικη σειρά Naturmatic του ´60. Λεπτομέρεια: ούτε το μουσείο Μπενάκη έκανε δεκτή τη προσφορά. Προτού όμως απορρίψουμε πράγματα, ας μάθουμε πρώτα γι’ αυτά και ας τα αγαπήσουμε. Όσο και όπως μπορούμε. Κατά τ’ άλλα ό, τι είναι να γίνει, θα γίνει. Έως τότε όμως ας γίνουν όλα τ’ άλλα...

ΥΓ. 1 στη τέχνη της κρίσης, ο μεγάλος αιφνιδιασμός γίνεται από τα γκράφιτι. Αυτή την έκρηξη αναρχικών εικόνων που τη συναντάει κανείς σε όλη την Έλλαδα. Που λειτουργεί εκτός επίσημων θεσμών και είναι σαν να λέει "είμαι κι εγώ εδώ, προσέξτε με." ´Ωσπου ήρθε η στιγμή που τα ελληνικά γκράφιτι απασχολούν τον διεθνή τύπο. Προσωπικά επιχειρώ να οργανώσω μια έκθεση ελληνικής σύγχρονης τέχνης μέσα στα μόνιμα εκθέματα του περίφημου Altes Museum, το κορυφαίο έργο του Schinkel στο Βερολίνο. Πρόκειται για έναν διάλογο ανάμεσα στην κλασική τέχνη, το νεοκλασικισμό και τις ρομαντικές ιδεολογικές αναφορές της νεότερης Ελλάδας με την Γερμανία του 19ου αιώνα. Προσωρινός τίτλος: Ηχώ και Νάρκισσος. Είναι μια ιδέα που την βλέπει θετικά καταρχήν και η γερμανική πλευρά.

Υ.Γ 2 Ο Στάινμπεκ τελειώνει "Τα σταφύλια της οργής" με τη φράση «ό,τι ζει είναι άγιο». Εγώ θα έλεγα ό,τι νιώθει κανείς, ό,τι αισθάνεται που τον κάνει να γίνεται αλλιώτικος, λίγο καλύτερος, δηλαδή πιο ανθρώπινος αυτό είναι το άγιο. Αυτό είναι το ιδεατό σκήνωμα που προσκυνώ, εννοώ το συναίσθημα που σε απογειώνει, ο έρωτας, με όλο του το κόστος. Ούτως ή άλλως η ευτυχία είναι πάντα στιγμιαία αλλά αξίζει τόσο τον κόπο...

5/6/15