Ξενάγηση στο Μουσείο Βορρέ - Παιανία

Την Κυριακή 26 Οκτωβρίου στη 1 το μεσημέρι ο Μάνος Στεφανίδης θα ξεναγήσει όσους βούλονται στην έκθεση ΙΣΤΟΡΙΑ - ΕΙΡΩΝΕΙΑ και την εικαστική παρέμβαση του Άγγελου Παπαδημητρίου ΟΙ ΣΥΓΧΩΡΕΜΕΝΟΙ.

Ακολουθεί μικρό απόσπασμα από το κείμενο του καταλόγου:

 

[...] Σε σύγκριση με το σήμερα πάντως, εκείνη η περίοδος ήταν έμφορτη γεγονότων και δραστηριοτήτων καθώς για πρώτη φορά η έννοια του συλλέκτη αποσπάται από την οικονομική ολιγαρχία και τη μεγαλοαστική τάξη και απλώνεται σε μεσαία στρώματα είτε ως μόδα είτε ως τύψεις για το, χειροπιαστό, έλλειμμα παιδείας. Οι νέοι συλλέκτες ακολουθούν την φετιχιστική ανάγκη και της τέχνης και της (περι)συλλογής της. Η οικονομική ευφορία των ημερών – τα δύσκολα θα έρθουν αργότερα – θα διευκολύνει αυτό το φαινόμενο προς ανακούφιση ενός μεγάλου αριθμού καλλιτεχνών οι οποίοι βλέπουν το προϊόν τους και να εκτιμάται και να τιμάται από αρκετά έως πολύ ακριβά. Σε βαθμό ώστε το γούστο του αγοραστή να αποτελεί συχνά κριτήριο για τις αισθητικές επιλογές του δημιουργού. Ούτως ή άλλως η λέξη "γούστο" είναι η πιο επικίνδυνη και η πιο υπερεκτιμημένη στο χώρο της τέχνης και της αισθητικής. Εν τέλει γούστο είναι η συνήθεια που δημιουργήθηκε από την επανάλειψη στην πιο εξεζητημένη της εκδοχή. Με άλλα λόγια "δείξε μου το συλλέκτη να σου πω τι είδους καλλιτέχνης είσαι". Όσοι καλλιτέχνες πιστεύουν ότι μπορούν να κάνουν άλλα έργα για την Ιστορία και άλλα για το κοινό απαντώνται οικτρά. Αυτή η δίβουλη σκέψη πάντα τιμωρείται. Η ειρωνεία της Ιστορίας καιροφυλακτεί.

Σε αυτό το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο τοποθετείται η δράση του Μουσείου Βορρέ. Το πλούσιο υλικό των συλλογών, που συγκεντρώθηκε όχι από θεσμική υποχρέωση αλλά από προσωπικό μεράκι, μας δίνει τη δυνατότητα σήμερα να ερμηνεύσουμε, μέσα απ’ αυτό, μιαν ολόκληρη εποχή και μια συγκεκριμένη κοινωνία. Κυρίως γιατί οι συλλογές με τον πλουραλισμό και τη συστηματική αποδελτίωση των εκθέσεων, των εικαστικών παρεμβάσεων κλπ. που τις χαρακτηρίζει, αποτελούν grosso modo τον καθρέπτη του καιρού τους αλλά και του σήμερα. [...]

Facebook Vorres Museum

Μουσείο Βορρέ

Υποκρισία ή ρεαλισμός; Το ΕΚΠΑ σήμερα

Ο κύριος Φορτσάκης, λένε, είναι δεξιός. Προσωπικά ουδόλως μ´ ενδιαφέρει αλλά ούτε με αφορά. Αντιθέτως με αφορά η προσπάθεια που καταβάλλει ο νέος πρύτανης για να συμμαζέψει ένα πανεπιστήμιο που κλυδωνίζεται, οπισθοβατεί ή βουλιάζει στον ανορθολογισμό και την τυραννία των μειοψηφιών. Που προσπαθεί να επιτύχει εκεί που "αριστεροί" προκάτοχοί του απέτυχαν παταγωδώς βυθίζοντας το πανεπιστήμιο στα σκουπίδια και την ανυποληψία. Προσωπικά δεν ψήφισα τον κ. Φορτσάκη ενώ αντιθέτως είχα ψηφίσει τον κ. Πελεγρίνη ο οποίος ξεκίνησε πολύ θετικά, απέκλεισε την αχανή Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου από τις συμμορίες και τα βαποράκια που την λυμαίνονταν αλλά αργότερα περιέπεσε σε ... καλλιτεχνική ραστώνη. Σήμερα ο κύριος Φ. διεκδικεί το αυτονόητο, δηλαδή την αυτοτέλεια του ΕΚΠΑ, την απρόσκοπτη λειτουργία όλων των υπηρεσιών του, την ασφάλεια όλων των εργαζομένων του. Επιχειρεί να επιβάλλει στοιχειώδη σεβασμό στην ιεραρχία και τις αποφάσεις των οργάνων διοίκησης του πανεπιστημίου παρεμποδίζοντας τον κάθε κομματικό κηφήνα ή τραμπούκο να διακόπτει τις συνεδρίες αυτών των οργάνων και να προπηλακίζει τα μέλη τους. Κάτι που παλαιότεροι "προοδευτικοί" πρυτάνεις το ανέχονταν επιτρέποντας ακόμη και τον προσωπικό τους εξευτελισμό. Ο νέος πρύτανης προωθεί τον έλεγχο εισόδου μόνο στο κεντρικό κτίριο του ΕΚΠΑ, τα Προπύλαια, όπου στεγάζονται οι υπηρεσίες της πρυτανείας, φιλοξενούνται τα διεθνή συνέδρια ή λαμβάνουν χώρα οι επίσημες τελετές του ιδρύματος. Υπενθυμίζω ότι τα Προπύλαια έχουν πλειστάκις καταληφθεί από φοιτητές με αιτήματα όπως ... "Να φύγουνε οι Αμερικανοί από το Ιράκ", από συνδικαλιστές εργαζομένους που αντιδρούσαν για την κάρτα ωραρίου ή που είχαν προσληφθεί ως ακαδημαϊκοί ερευνητές με απολυτήριο λυκείου! Κυρίως όμως τα Προπύλαια καταλαμβάνουν κάθε τρεις και λίγο αντιεξουσιαστές, η επανάσταση των οποίων αρχίζει από το φούμο στο άγαλμα του Ρήγα Φεραίου ή τα γκράφιτι στο κομψό οικοδόμημα των Χάνσεν. Πρόκειται για τους ίδιους -ποιος το έχει ξεχάσει;- που έστειλαν δυο φορές τον προπροηγούμενο πρύτανη κ. Κίττα στην εντατική. Άρα η περιφρούρηση του κτιρίου είναι αναγκαίο κακό εφόσον εμείς οι ίδιοι ως ακαδημαϊκή κοινότητα έχουμε αποτύχει να το κάνουμε. 

Ο νέος πρύτανης επιχειρεί να εφαρμόζει το νόμο και τις συλλογικές αποφάσεις. Ποιος διαφωνεί με αυτό; Εκτός κι αν προτιμάμε μια δημοκρατία à la carte. Είναι αλήθεια πως ούτε και σε μένα αρέσουν οι σεκιουριτάδες στην είσοδο. Ενοχλούν τα αριστερά μου ανακλαστικά. Ίσως έπρεπε να επαναπροσληφθούν οι παλιότεροι φύλακες με ριζικά διαφορετική όμως νοοτροπία επειδή ασκούσαν, οι περισσότεροι, πλημμελώς τα καθήκοντα τους. Βλέποντας λ.χ. καθ´ έξιν τηλεόραση στα φυλάκια (sic). Κάνω λοιπόν έκκληση προς την ηγεσία της Αριστεράς να μην στέρξει σε μεθόδους και συνθήματα του παρελθόντος και να αφήσει τον "δεξιό" γάτο να πιάσει τα ποντίκια όπως θα έλεγε ο Ντεγκ Ξιαοπίγκ. Να ξεβρωμίσει δηλαδή το ΕΚΠΑ και κυριολεκτικά και μεταφορικά. Εκτός κι αν ισχύουν ξανά τα πιστοποιητικά των πολιτικών φρονημάτων. 

ΥΓ. Επί δυο συνεχόμενες Τετάρτες, η γενική συνέλευση των φοιτητών της Φιλοσοφικής  αποτελούμενη από 300 περίπου άτομα από ένα σύνολο χιλιάδων φοιτητών αποφάσισε κατάληψη μιας μέρας. Δηλαδή απώλεια των μαθημάτων και γενικό μπάχαλο σε ένα έτος που μόλις αρχίζει και ενώ ακόμη είναι ανοιχτές οι πληγές της περσινής χρονιάς. Αυτό το φέις κοντρόλ στην είσοδο από διάφορους "δημοκράτες" νεανίες και την απαγόρευση σε ένα ακαδημαϊκό δάσκαλο να πάει στο γραφείο του, ποιος θα το καταγγείλει; Μπορεί το άσυλο των ιδεών και της πνευματικής διαπάλης να ισχύει πάντα μονομερώς; Τον φασισμό εκεί έξω μπορώ να το αναγνωρίσω και να τον αντιμετωπίσω. Τι θα γίνει όμως με τον μικρό φασίστα που πολλοί κρύβουμε μέσα μας;   

Το ψηφιδωτό της Περσεφόνης και του Πλούτωνα στην Αμφίπολη

Είναι γνωστό ότι δεν σώθηκε η μεγάλη ζωγραφική της κλασικής εποχής και ότι την γνωρίζουμε έμμεσα από τα ρωμαϊκά αντίγραφά της στην Πομπηία και αλλού. Το ψηφιδωτό της Αμφίπολης αποτελεί πρωτότυπη ανάπλαση ενός γνωστού στην αρχαιότητα μορφοπλαστικού θέματος και παράλληλα ένα μοναδικό εικαστικό επίτευγμα και λόγω μεγέθους και λόγω αισθητικής ποιότητας. Κερδίσαμε ένα συνταρακτικό έργο - προπομπό του κουατροτσέντο. Όσο και να είναι σημαντικό το ψηφιδωτό του Γνώσιου στην Πέλλα με την σκηνή του κυνηγιού, η πολυχρωματική ζωγραφική της Αμφίπολης υπερβαίνει κάθε προηγούμενο: δυναμική αντίστιξη θερμών και ψυχρών χρωμάτων, φωτοσκίαση στα πρόσωπα ώστε να αποδοθεί ο όγκος, υψηλός συμβολισμός του σκότους με τα μπλε και του φωτός με τα πορτοκαλιά, χρήση συμπληρωματικών χρωμάτων, απαράμιλλη αίσθηση του μομέντουμ με τα άλογα που ορμάνε εμπρός και τους τροχούς που κινούνται προοπτικά προς τον θεατή. Η στιγμή της αρπαγής αποκρυσταλλώνεται στην αιωνιότητα. Κατ´ ουσίαν το θέμα αυτό συμβολίζει την αρχετυπική πάλη ανάμεσα το άρρεν και το θήλυ, την πρόσκαιρη επιβολή του ανδρικού ίμερου και την τελική δικαίωση της γυναίκας. Η Περσεφόνη σταθερά θα επιστρέφει από το χαρώνειο ταξίδι της. Γι αυτο κι είναι τόσο δημοφιλής η σκηνή στη τέχνη του μπαρόκ (Ρούμπενς, Ρέμπραντ, Μπερνίνι, Λετρουά, κλπ...). Το ανάλογο στην χριστιανική εικονογραφία είναι η εις Άδου κάθοδος του Χριστού, ο θάνατος και η ανάσταση. Η παρηγοριά μέσα από τη μεταφυσική, το μυστικό των Ελευσινίων μυστηρίων. Οι θεοί, βλέπετε, μπορούν να μπαινοβγαίνουν στο κάτω κόσμο κατά βούληση ενώ οι θνητοί π.χ. ο Ορφέας και η Ευρυδίκη, υποτάσσονται σε μια διαφορετική μοίρα. 

ΥΓ. 1 Είναι προφανής ο διάλογος της Αμφίπολης με τον κιβωτιόσχημο τάφο της Περσεφόνης στη Βεργίνα, η μεταφορά από τον "ιμπρεσιονισμό" του φρέσκο στον "πουιντιγισμό" του μωσαϊκού. Αλλά και οι σχεδιαστικές νόρμες των ζωγράφων Νικόμαχου και Φιλόξενου. Το κεφάλι του Ερμή έχει ανάλογο πλάσιμο με τον "αναγεννησιακό" πολεμιστή του τύμβου των Λευκαδίων. Η ζωγραφική του Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα ξεκινάει από την κλασική Ελλάδα. Η ζωγραφική της Αμφίπολης κείται σε ένα συμβολικό μεταίχμιο. Και γι αυτό είναι τόσο σημαντική. 

ΥΓ. 2 Επιστημονική γνώση χωρίς μια στάλα ενόρασης καταντά ξερή γραφειοκρατία. Ωραία με την ανάλυση, πότε θα προχωρήσουμε στην σύνθεση;

ΥΓ. 3 Άλλοι σκάβουν και βρίσκουν πετρέλαιο. Η ευλογία και η κατάρα αυτού του τόπου είναι ότι όπου κι αν σκάψουμε, εξορύσσουμε ομορφιά... Και το κάλλος είναι πάντα επικίνδυνο.

Άννα Καφέτση - l'Etat c'est moi

(φωτο Χ. Καμπουρίδη)

Η κα Καφέτση είναι τυπικό δείγμα του ελληνικού κρατισμού. Έχει διοριστεί χωρίς διαγωνισμό ή αξιοκρατικές διαδικασίες, θεωρεί τον εαυτό της αναντικατάστατο, έχει στοιχίσει υπερβολικά πολλά στο ελληνικό δημόσιο, υποστηρίζεται εδώ και 25 χρόνια από ένα κόμμα και ένα πολιτικό (τον Βενιζέλο), έχει συνδέσει ως επίσημη πραγματογνώμων το όνομά της με μια σκοτεινή ιστορία (το ιλιγγιώδες ποσό εξαγοράς της αποδεκατισμένης Συλλογή Κωστάκη). Είναι  ιδεοληπτική ως προς τις επιλογές της και ισχυρογνώμων χωρίς να έχει γράψει ποτέ τίποτε συγκεκριμένο ή ουσιαστικό εκτός τυπικών προλόγων, δεν έχει 1(έναν!) συνεργάτη πλην μερικών φοβισμένων υπαλλήλων, έχει τσακωθεί με όλους όσους συνεργάστηκαν κατά καιρούς έχουν συνεργαστεί μαζί της -αρχής γενομένης από τον πρώην φίλο της Σωτήρη Σόρογκα-, δουλεύει χωρίς ενοχλητικές καλλιτεχνικές επιτροπές ή λοιπούς συμβούλους, κάνει γενικώς ό, τι γουστάρει σνομπάροντας τους πάντες επειδή ως γαλλομαθής πιστεύει πως l'Etat c'est elle! Απαραβίαστη σαν ιερή αγελάδα ή σαν τη συνάδελφό της κα Λαμπράκη, είναι ψυχρή σαν τις Σφίγγες της Αμφίπολης και έτοιμη να τσιμπήσει όποιον αμφισβητήσει το μοντέρνο πλην άδειο της βασίλειο ή τις sui generis αγορές της. Τέλος, εκπροσωπεί ιδανικά εκείνο το, ευτυχώς μειοψηφικό, καλλιτεχνικό κατεστημένο που ταυτίζει τον σνομπισμό με την αβάν-γκαρντ. 

Προσωπικό στοίχημα: θα επιβιώσει και απ´ αυτό το πόλεμο επειδή το δικό της "κράτος" είναι πιο ισχυρό από το τρέχον ελλαδικό κράτος.

Προσωπική ευχή: να ισχύσουν η νομιμότητα και η αξιοκρατία και στο ΕΜΣΤ και στα λοιπά κρατικά μουσεία. Δηλαδή οι διευθυντές να επιλέγονται με ανοιχτές διαδικασίες και να μην διορίζει ο εκάστοτε υπουργός το εκάστοτε άλογό του.

ΥΓ Αντιπαθεί τόσο τη κριτική η ελιτίστρια κα Κ ώστε  κάποτε έστειλε εξώδικο στο Αντί του Χρίστου Παπουτσάκη για κάποιο εμπεριστατωμένο σχόλιο του περιοδικού. Είπαμε: το κράτος δεν ανέχεται αμφισβητήσεις. 

ΥΓ 2 Δεν θα συγχωρήσω ποτέ στην Καφέτση ότι άφησε τον εξαιρετικό όσο και σεμνό καλλιτέχνη Βαλέριο Καλούτση στο προθάλαμό της χωρίς να τον δεχτεί ποτέ. Ο Καλούτσης ήθελε να δωρίσει στο ΕΜΣΤ λίστα ιστορικών έργων του την οποία είχα εκπονήσει από κοινού με την Έπη Πρωτονοταρίου. Ένα χρόνο μετά, ο 87 χρόνων Βαλέριος πέθανε πικραμένος. 

Ιστορία - Ειρωνεία

Εγκαίνια: Δευτέρα 20/10, 8.00μμ

Μουσείο Βορρέ, Παιανία 

 

[...] Σε καιρούς ολιγόψυχους, ειρωνεία είναι ο τρόπος με τον οποίο η Ιστορία καταγράφει τα έργα και τις ημέρες μας. Το ζήτημα, εν τέλει, είναι εάν αξίζει να ασχοληθεί κανείς, εν μέσω παγκοσμιοποίησης, με την τέχνη που παράγεται σήμερα στον τόπο αυτό και για λόγους άλλους πέραν των πατριωτικών. Αν είμαστε παρακολούθημα μιας "κεντρικής" αφήγησης ή απλώς η προσομοίωσή της, το simulacre του Baudrillard που υφίσταται για εσωτερική κατανάλωση και μόνο. Έχουμε, δηλαδή, το δικαίωμα ή, έστω, την πολυτέλεια να πούμε πως δεν μας ενδιαφέρει η Ελληνική τέχνη και οι δημιουργοί της, όπως δήλωσε πρόσφατα συλλέκτης και οικονομικός μεγαλοπαράγοντας της χώρας;

Αν, λοιπόν, αξίζει, πρέπει να πάρουμε τα πράγματα από αρκετά παλιά. Το να φτιάξεις μια επιβλητική συλλογή, με εντελώς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και το να στήσεις ένα μουσείο, στα "προϊστορικά" εκείνα χρόνια του ’60, και του ’70 -ακόμη περισσότερο σε ένα χωριό της Αττικής-, συνιστούν όχι μόνο τρέλα αλλά και το απόλυτο absurdum στον χώρο της τέχνης. Αμφότερα τα ατοπήματα αυτά τα διέπραξε ένας τρελός του καιρού του, ο Ίων Βορρές (1924), ιδρυτής του ομώνυμου μουσείου στην Παιανίας το τμήμα σύγχρονης τέχνης του οποίου εγκαινιάστηκε επίσημα το 1983. Οι συλλογές όμως άρχισαν τουλάχιστον είκοσι χρόνια νωρίτερα. Επί τριάντα περίπου χρόνια ο Βορρές σάρωνε κάθε εικαστική έκθεση που ανέβαινε στην Αθήνα, δημιουργώντας ένα πολυεπίπεδο puzzle εικόνων, προσώπων και έργων που ακριβοδίκαια αποτύπωσαν μιαν ολόκληρη εποχή. 

 

 

Η αναδυόμενη μεταπολιτευτική ευμάρεια δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να γιγαντωθεί η εικαστική αγορά, να ιδρυθούν νέες γκαλερί, να εκκολαφθούν νέες συλλογές, να πολλαπλασιαστούν τόσο οι καλλιτέχνες όσο και η καλλιτεχνική παραγωγή τους, να αναπτυχθεί και εδώ αυτό που ήταν γνωστό στο εξωτερικό ως "χρηματιστήριο της τέχνης". Να αντιληφθεί, τέλος, η πολιτική ηγεσία πως και η τέχνη απαιτεί την πολιτική της (ή, μάλλον, και την μικροπολιτική της). Αυτά κυρίως για τις δεκαετίες του ’80 έως το ’90. Όμως το Μουσείο Βορρέ σχεδιασμένο απο το μοντερνιστή αρχιτέκτονα Μιχάλη Φωτιάδη αναπτύχθηκε σε μια εποχή πιο αρχαϊκή αποτελώντας το πρώτο πείραμα σύγχρονης τέχνης, οργανωμένο από ιδιώτη και μάλιστα εκτός κέντρου σε έναν περιαστικό χώρο, εξόχως γραφικό αλλά και δύσκολα προσπελάσιμο (κάτι τέτοιο βέβαια είναι σύνηθες και στην Ευρώπη και στην Αμερική. Αναφέρω πρόχειρα τα Ιδρύματα Beyeler και Gianadda στην Ελβετία, το Kroller – Muller στην Ολλανδία ή το Prada και το Castello Rivoli στην Ιταλία). Η ίδρυση του Μουσείου Βορρέ ακολούθησε την εξής διαλεκτική: πρώτα η λαογραφική συλλογή και ο ανάλογος "ιστορικός" χώρος με τα παλιά κτίσματα και στη συνέχεια η σύγχρονη συλλογή και η νέα πτέρυγα που θα τη στέγαζε (ζωγραφική, γλυπτική, χαρακτική). Σε μεταγενέστερη φάση εγκαινιάστηκε η τεράστια αίθουσα "Αλέξανδρος Βορρές", σχεδιασμένη απο το αρχιτέκτονα καθηγητή Φραγκίσκο Γουλιέλμο.

Το Μουσείο Βορρέ λειτούργησε σχεδόν ταυτόχρονα με την ολοκλήρωση και την πλήρη λειτουργία της Εθνικής Πινακοθήκης, την οποία "σιωπηρά" συμπλήρωνε και διαγκωνιζόταν ως προς τα πλέον πρόσφατα εκθέματα. Φερ’ ειπείν τα μόνιμα εκθέματα της ΕΠΜΑΣ σταματούσαν στους Εγγονόπουλο, Κοντόπουλο, Τσαρούχη, Σπυρόπουλο, Μόραλη, Τέτση, Σκλάβο, Καπράλο ενώ οι συλλογή του Βορρέ αντίθετα άρχιζε από τους Εγγονόπουλο, Κοντόπουλο, Τσαρούχη, Σπυρόπουλο, Μόραλη, Τέτση, Σκλάβο, Καπράλο, κλπ.

Επιπλέον, αμφότερα τα ιδρύματα διέθεταν επιβλητικούς κήπους που εκτός από εκθέματα φιλοξενούσαν και εντυπωσιακά πάρτυ, τα οποία λάμπρυναν η παρουσία της τότε πολιτικής ηγεσίας (Κωνσταντίνος Καραμανλής, Ανδρέας Παπανδρέου, Φρανσουά Μιτεράν, Πιερ-Έλιοτ Τρυντώ, Ζακ Λανγκ, Μελίνα Μερκούρη, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, κ.ο.κ.). Θυμάμαι χαρακτηριστικά τις εκδηλώσεις για την "Αθήνα – Πολιτιστική Πρωτεύουσα" το 1985 με την παρουσίαση των "Αστών του Καλαί", καθώς και την παρουσία στον κήπο της ΕΠΜΑΣ του Έλληνα πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου και του Γάλλου προέδρου Φρανσουά Μιτεράν.

Ανάλογα events οργανώνονταν και στους κήπους του Μουσείου Βορρέ ενώ τα εκάστοτε εγκαίνια αποτελούσαν μείζον καλλιτεχνικό και κοσμικό γεγονός. Το κοινό έβλεπε πίνακες του Φασιανού, του Μυταρά, του Καρά ή του Σόρογκα να κρέμονται στους θεσμοθετημένους χώρους και επιδίωκε να συμμετάσχει και ιδιωτικά σε αυτή τη συμβολική τελετή. Τόσο απλά.

Ειδικότερα στο Μουσείο Βορρέ, παρά την εντυπωσιακή παρουσία της γλυπτικής, αποθεώνεται η εικόνα και η αφηγηματική της φαντασμαγορία. Αποθεώνεται δηλαδή η ζωγραφική. Ο θεατής καλείται να θαυμάσει την virtuosité εκπροσώπων του υπερρεαλισμού ή του μαγικού ρεαλισμού όπως ο Δέρπαπας, ο Πανταλέων ή ο Γκίνης, ή να χαρεί την γεωμετρική ηρεμία των συνθέσεων της Όπυς Ζούνη, της Καίτης Αντύπα, του Χαΐνη ή του Τσαμαρντινού. Βασικό κριτήριο για τη συγκρότηση των συλλογών ήταν ο πλουραλισμός και η ανεξιθρησκεία. Ίσχυε κι εδώ ό, τι ίσχυε γενικότερα στην μεταπολεμική τέχνη μας, έστω κι αν δύσκολα το παραδεχόμαστε. Το μεταμοντέρνο εισέβαλε παντού πλησίστιο πρωτού ο τόπος γνωρίσει την ανατρεπτική εμπειρία του μοντέρνου. Ή, αν προτιμάτε, ένας ψευδομοντερνισμός όριζε τα πράγματα πλην ευάριθμων εξαιρέσεων που όμως δεν συγκροτούσαν κανόνα. Υπό τη έννοια αυτή, το Μουσείο Βορρέ υπήρξε πρωτοποριακό στον συντηρητισμό του. Ή στην μεταμοντέρνα του διάθεση. [...]

Δάκρυ στην άκρη

Ένα κείμενο πάλι επίκαιρο και λόγω του έτους "Ελ Γκρέκο"

...Φοβάμαι τους ανθρώπους που σου κλείναν την πόρτα μην τυχόν και τους δώσεις κουπόνια και τώρα τους βλέπεις στο Πολυτεχνείο να καταθέτουν γαρίφαλα και να δακρύζουν...

Μανόλης Αναγνωστάκης

Αυτό είναι το ένα πρόβλημα στην τέχνη: το δάκρυ και μάλιστα το εύκολο. Η συγκίνηση που παράγεται σε δόσεις και πωλείται τοις μετρητοίς. Κι ας είναι (η τέχνη) σταγόνα παυσίπονη στον ωκεανό της λύπης, κατά την εύστοχη διατύπωση της Δημουλά. Αλλο, βέβαια, σταγόνα που εκταμιεύτηκε από σύντηξη τόνων ευγενών μετάλλων κι άλλο δάκρυ που κύλησε στον εύκολο δρόμο· προς τα κάτω. Το αληθινό, όμως, δάκρυ πορεύεται πάντα επάνω. Ο άλλος κίνδυνος είναι το κυρίαρχο δήθεν. Η μικροαστική ανία· που ποζάρει σαν ευαισθησία και ο νεοπλουτικός σνομπισμός που υποκρίνεται avant-garde.

Αυτό αποξενώνει το ευρύτερο κοινό. Ο κομπασμός του εγώ που αλληθωρίζει στα τζάμια και δεν βλέπει τα κρύσταλλα. Πρόσωπα που πίστεψαν ότι το παιχνίδι αρχίζει αποκλειστικά από αυτούς και θα τελειώσει οψέποτε οι ίδιοι το βαρεθούν!

Η άγνοια ιστορίας με τρελαίνει. Με ρωτάτε συχνά για το Destroy Athens. Απαντώ σύντομα: Μπορεί μια αυτοαποκαλούμενη Biennale να εξαντλείται στους τρέχοντες καλλιτέχνες μιας συγκεκριμένης γκαλερί και στη θεωρητική ομπρέλα ενός κριτικού - δημοσιογράφου που δεν έχει οργανώσει ποτέ μια έκθεση στη ζωή του; Μπορεί το κυρίαρχο Σύστημα -ο ΔΟΛ, ο Δάκης, η Deutsche Bank και τα 1.500.000 ευρώ χορηγία- να παραγάγουν εκείνη την ανατροπή που θα αμφισβητήσει το Σύστημα;

Είναι δυνατόν ν' αγνοούνται καλλιτέχνες, λίγα, μόλις, χρόνια μεγαλύτεροι από την νυν φουρνιά, όπως η Παλάσκα, ο Σπάρταλης, ο Ντοκατζής, ο Χαραλαμπίδης, η Κυριαζή, η Παπαφιλίππου; Αναφέρω ονόματα στην τύχη και παραλείπω αντίστοιχες περιπτώσεις του εξωτερικού. Μπορεί να εξαντλείται η σύγχρονη τέχνη αποκλειστικά στην εμπαθή Σιαγρή; Να μην οργανώνεται συμβολικά η αναδρομική κάποιου πρωτοπόρου, της ημεδαπής ή της αλλοδαπής, ως κρίσιμη ιστορική αναφορά; Αυτό το ξεκρέμαστο «εδώ και τώρα εμείς, και τίποτε άλλο» είναι ενοχλητικά επαρχιώτικο και επαρχιώτικα αντεπαναστατικό. Θα μου πείτε και το κράτος φτιάχνει Biennale με τους υπαλλήλους του κυρίου Γενικού στη Θεσσαλονίκη. Εκείνη μάλιστα στοίχισε 1.850.000 ευρώ! Αν μάλιστα μιλήσουμε για τις ιδέες αμφοτέρων...

Η αποθέωση του προφανούς. Τότε, γιατί τόση φασαρία; Επειδή το Σύστημα χρειάζεται «γεγονότα». Κατά τ' άλλα, το γιαπί του Ζενέτου περιμένει να γίνει μουσείο όπως και οι γιαλαντζί Biennale μας περιμένουν το κοινό, που όμως δεν έρχεται. Κρίμα τα μπερεκέτια! Θλιβερή διαπίστωση: Δεν έχουμε διαμορφώσει, ακόμη, κοινό για τα εικαστικά. Οι χίλιοι άνθρωποι που ανακυκλώνονται ανάμεσα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη έχουν περισσότερο καλή διάθεση παρά ουσιαστική γνώση. Επ' αυτού ας κάνει ο καθένας μας την αυτοκριτική του.

Αλλο σύμπτωμα καλλιτεχνοπατριωτικού γεγονότος: Τρίτη έκθεση του Γκρέκο, στην Αθήνα μέσα σε λίγα χρόνια. Γιατί είναι τόσο δημοφιλής ο δαιμόνιος Κρητικός το αντιλαμβάνεστε όλοι. Επειδή διατύπωσε μορφές που διαπέρασαν την εποχή του ώς σήμερα; Επειδή, μήπως, αποτελεί το αινιγματικό μετέωρο ανάμεσα στον ορθολογισμό και τη μυστικιστική εμπειρία; Επειδή είναι ο ανατροπέας των καλλολογικών συμβάσεων της Αναγέννησης;

Οχι! Επειδή είναι... δικός μας. Θυμάμαι το σποτ με την Ειρήνη Παπά στην τελευταία έκθεση της Πινακοθήκης: «Είσαι δικός μας... και θα ξανάρθεις!». Το 'πε και το 'κανε ο δικός μας! Στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και με τη φροντίδα του μετρ του είδους, καθηγητή κ. Χατζηνικολάου. Ο οποίος έκανε άψογη δουλειά. Μόνο που η έκθεση αναφέρεται περισσότερο στο περιβάλλον του Γκρέκο, το εργαστήριο, τους μαθητές, τον ατάλαντο γιο του και λιγότερο στον ίδιο. Τα αυτόγραφα έργα είναι ελάχιστα. Μικρό το κακό. Οι «φιλότεχνοι» έρχονται καρα-αποφασισμένοι να θαυμάσουν και τα παίρνουν όλα σβάρνα. Και τα πρωτότυπα και τις ρεπλίκες. Μόνο που το χονδροειδές Espolio της Βουδαπέστης έχει τόση σχέση με τον μαγικό πίνακα του Πράδο όση ο νόστιμος πρωταγωνιστής του Σμαραγδή με τον εκρηκτικό Δομήνικο. Οι επίσημοι, βέβαια, φωτογραφίζονται εμπρός του τρισευτυχισμένοι. Το φαίνεσθαι πάνω απ' όλα. Το «είναι» δεν είναι για μας. Λεπτομέρεια: Ο Γκρέκο ήταν φαλακρός. Αναγκαίο κακό: Στην Ελλάδα επίσης σε κάθε υπόθεση Θεοτοκόπουλου θα εμπλακεί ένας Vangelis ή ένας Λάκης. Στην καλύτερη περίπτωση και οι δύο. Στον τόπο που το μελό θεωρείται πρωτοπορία και συγχέονται τ' αυθεντικά, τα πλαστά και τα επίπλαστα οι ιστορικοτεχνικές λεπτομέρειες δεν έχουν και μεγάλη σημασία. Destroy History, ρε! Φινάλε: Στο φιλμ τα έργα του Γκρέκο όπως διάβασα φιλοτέχνησε ο νεαρός ζωγράφος Σάββας Γεωργιάδης. Στον Χρυσόστομο Χανίων εκτίθενται τα αντίγραφα του Θεοτοκόπουλου που φιλοτέχνησε ο Ανδρέας Γεωργιάδης, ο Kens πριν από μισόν αιώνα και βάλε. Στις πραγματικές τους διαστάσεις και με υψηλή ζωγραφική πιστότητα. Απάντηση σ' αυτή την, σχεδόν μεταφυσική, συζήτηση ανάμεσα στο γνήσιο και στο μη. Στην ψευδή συνείδηση και στα είδωλα που υψώνει σε εποχές μετάβασης.

Πάντως, ο Θόδωρος Πάντος, ζωγράφος εκτός του κυρίαρχου συστήματος, γι' αυτό και δεν έγινε ποτέ καθηγητής της ΑΣΚΤ, από τη δεκαετία του '80 υποστήριζε πως η «Συναυλία των Αγγέλων» της Εθνικής Πινακοθήκης είναι κακή ζωγραφική και άρα δεν είναι Γκρέκο. Σήμερα η έρευνα ντροπαλά παραδέχεται πως είναι... ελάχιστα Γκρέκο. Και περισσότερο ο ατάλαντος υιός.

ΥΓ.1: Η τελευταία δουλειά της Αποστολίας Παπαδαμάκη. Ειλικρίνεια, αποκάλυψη και ποιητική ένταση. Ιδέες δουλεμένες με αληθινά σώματα και αληθινότερα αισθήματα. Πρόκληση στο δήθεν. Θα επανέλθω. Επειδή συμβαίνουν πράγματα στην Ελλάδα.

ΥΓ.2: Αγαπητή Κωνσταντίνα, ασφαλώς η «Αληθής Ιστορία» είναι του Λουκιανού κι όχι του Αρριανού. Δικό μου lapsus calami. Ευχαριστώ.

ΥΓ.3: Ποιος βεβήλωσε με μαύρο φούμο την Κοιμωμένη; Ποιος «προοδευτικός» θέλει να ξεχάσουμε, τι;

Ελευθεροτυπία  7 - 04/11/2007

Γυναίκες και γάτες

Ειρήνη Κανά

Γυναίκες πονόψυχες για γάτες. Γυναίκες σαν γάτες, που μεγάλωσαν και βάρυναν, ίδιες μαδημένες γάτες, φροντίζουν γάτες αδέσποτες, αφήνοντας φαγητό και νερό στις γωνίες, κουδουνίζοντας ντενεκεδάκια με στερεά τροφή ν’ ακούσουν οι γάτες και να έρθουν. Γυναίκες έρημες, που ξεχειλίζουν από έγνοια και τρυφερότητα για τα υπόλοιπα έρημα πλάσματα. Τι πιο φυσικό; Σαν να φροντίζουν έναν άλλον εαυτό να μην κακοπάθει, να μην πεινάσει, να μην κυνηγηθεί άλλο πια, να μην λησμονηθεί περισσότερο. Αυτές οι γυναίκες βρίσκουν στις γάτες ό, τι δεν τους έδωσαν οι άλλοι άνθρωποι. Δείτε τις πως κουκουβίζουν, κυρτώνουν τη ράχη τους, κουνάνε φιλικά τα χέρια τους, φιλικά και απελπισμένα. Ίδιες γάτες, που μετά από τόσες κλωτσιές και ξεφωνητά, σα να βρήκαν ανέλπιστα ένα χάδι και λίγα ψαροκόκαλα.

Οι γάτες κατά βάθος φοβούνται και είναι επιφυλακτικές. Το ίδιο και οι γυναίκες που ξέρουν πόσο αλλοπρόσαλλα όντα είναι οι άνθρωποι, πόσο άπονα, οι άνδρες ιδίως. Ακούστε τις γυναίκες που μιλάνε στις γάτες, ακούστε και τις απαντήσεις των τελευταίων. «Νιαουρίσματα», θα πείτε ειρωνικά, ένθεν και κακείθεν. Ξεχνώντας πόσες αλήθειες μπορούν να ειπωθούν με ένα νιαούρισμα ή με ένα βλέμμα. Κυρίως με μια σιωπή. Φθάνοντας στην υπερβολή, μήπως και πω κάτι σωστό, τολμώ να υποστηρίξω πως αν μπορεί να διατυπωθεί κάποια αλήθεια, αυτό θα γίνει αποκλειστικά και μόνο μέσα από στη γλώσσα των γάτων, με νιαουρίσματα και υπαινιγμούς. Γι’ αυτό μην οικτίρετε, ούτε να κοιτάτε συγκαταβατικά αυτές τις σαραβαλιασμένες γυναίκες με τις σακούλες στα χέρια και την αγωνία στο μάτι. Αντιθέτως...

Θα έρθουν κι απόψε οι φίλες τους; Αγωνιούν, και δικαίως. Επιβίωσαν για μιαν ακόμα μέρα σ’ αυτή την αβίωτη πόλη ή μήπως τις εξολόθρευσε κάποιος υστερικός οδηγός ή η ευσυνείδητη φόλα του γείτονα; Ξέρετε αυτουνού που βρίζει και τις γυναίκες και τις γάτες κι όλο μιλάει για τη βρώμα από τα αποφάγια ή για τα καμμένα λουλούδια από τις ακαθαρσίες τους. Επειδή μπορεί για αυτές, τις τελευταίες των τρυφερών σε έναν σκληρό κόσμο, να είναι οι γάτες ο απόλυτος φίλος αλλά και για εκείνους, τους καταχθόνιους γείτονες, παραμένουν οι γάτες ο μέγιστος εχθρός. Για όλα φταίνε οι γάτες. Για τις μιζέριες της ζωής τους, για όσα δεν κατάφεραν, για την μισοσκότεινη αυλή και τον άθλιο ακάλυπτο που κατέληξαν όταν παραδέχτηκαν ηττημένοι πώς δεν υπάρχει άλλο μέρος στον κόσμο που να τους υποφέρει. Καμία άλλη στέγη που να τους αντέχει...

Σιωπή όμως τώρα. Προσέξτε πως πλησιάζουν οι γάτες με χορευτικά βήματα και υψωμένες ουρές σε χαιρετισμό προς τις φιλενάδες τους, τις ταΐστρες. Έρχονται με διακριτικότητα και ρίχνονται στο φαγητό με χάρη ισορροπώντας θαυμάσια ανάμεσα στη πείνα και στους καλούς τρόπους. Προς στιγμήν η άχαρη γωνιά λάμπει από ευτυχία, γίνεται γωνιά του παραδείσου. Οι ταΐστρες ξετρελαμένες από υπερβάλλουσα στοργή σαν μανάδες που υποδέχονται τον γιο τους από το μέτωπο, τους μιλάνε, τις κανακεύουν, τους απευθύνονται με χίλια ονόματα, τους λένε ιστορίες. Εκείνες τις ιστορίες, που θα ήθελαν να έχουν ζήσει αλλά δεν άντεξαν και που δεν τις έχουν πει σε κανέναν άλλο ποτέ. Οι γάτες ακούνε, ακούνε σοφές και αμίλητες, τρίβονται λίγο στα πόδια των σωτήρων τους, εκτελούν με υπολογισμένο αυθορμητισμό κάποια παιχνιδάκια ευαρέσκειας κι ύστερα αναχωρούν μία-μία για το σκοτεινό τους μέλλον. Χάνονται έτσι πίσω από κάγκελα κήπων ή αποχωρούν κοιτώντας ολόγυρα κι οπισθοβατώντας προς την στροφή του δρόμου. Μερικές από αυτές θα πουν κάπου αλλού τις ιστορίες που άκουσαν σαν για να ξεφορτωθούν το βάρος της ευθύνης, κάποιες άλλες θα τις γράψουν ή θα τις επενδύσουν με μουσικές, με εξαίσια νιαουρίσματα έρωτα. Οι πιο χαρισματικές όμως θα τις χορέψουν! Πρόκειται για εκείνους τους χορούς που εκτελούν οι γάτες όταν κυνηγιούνται αναμεταξύ τους, όταν σκαρφαλώνουν κάθετα σε στύλους ή δέντρα και όταν κουτρουβαλιάζονται ενθουσιασμένες στο χορτάρι. Αυτές οι χορογραφίες δεν είναι τίποτε άλλο παρά μεταφορές από τις αφηγήσεις των πονόψυχων, τρελαμένων γυναικών που τις αφήσαμε πριν λίγο μισοϊκανοποιημένες και μισοαπογοητευμένες επειδή τελείωσαν τόσο γρήγορα την αποστολή τους στην άκρη του δρόμου. Όμως οι ιστορίες τους, μπλεγμένες με άλλες ιστορίες και με άλλες κι ακόμη άλλες απ΄ όλες τις ενσυνείδητες χορεύτριες γάτες της γης, ξεδιπλώνονται τώρα σε ένα κρεσέντο κινήσεων και άρα εισβάλλουν παντού, γράφουν σκιές σε τοίχους ή μάντρες ή σπίτια ξεχασμένα στην έξοχη ή εργατικές πολυκατοικίες, ή σε εκείνο το διώροφο στη γειτονιά μου στα Ταμπούρια που το είχαν κάνει στέκι άπασες οι γάτες, οι γάτοι και τα γατάκια της περιοχής κι οι απόγονοί τους επίσης. Ξεδιπλώνονται κάθε τόσο χορευτικές οι σκιές τους λέγοντας ιστορίες. Είναι αυτές που ακούτε τις νύχτες του χειμώνα ή στις Πανσελήνους του Αυγούστου όταν στους φεγγαρόφωτους κήπους κάνουν έρωτα οι γάτες. Τις ιστορίες, δηλαδή, εκείνων των γυναικών που συνήθως οι άντρες περιφρονούν ή απαξιώνουν επειδή έχουν ήδη μιαν ηλικία. Δεν είναι πια επιθυμητές, βλέπετε, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έχουν πάψει και να υπάρχουν. Εκτός κι αν είναι μόνο η επιθυμία της νεότητας αυτό που συνδαυλίζει τις σχέσεις των ανθρώπων. Ή, επειδή τις έχει μισοτρελάνει η τρέλα εκείνης της ζωής που δεν προχωράει, ούτε βγαίνει σ' ένα ξέφωτο. Τις ιστορίες που είπαν με πόνο ψυχής και με ανείπωτη θέρμη ένα βράδυ στις αδέσποτες γάτες της γωνιάς και που, πιστέψτε με, από όλες τις ιστορίες του κόσμου, έχουν το περισσότερο, το πιο ουσιαστικό ενδιαφέρον.

Την επόμενη φορά λοιπόν που θα συναντήσετε στο γύρισμα του δρόμου μια απ' αυτές τις πονετικές ταΐστρες, μην αποστρέψετε το βλέμμα αλλά δώστε τους εκείνο το χάδι που τόσα χρόνια τους χρωστάτε.

Υ.Γ. Είναι οι γυναίκες που δεν τις ποθούν πια σαν πηγάδια που τα σφράγισαν κι έτσι αρκούνται πια να φαντάζονται κόκκινους έρωτες μέσα από τους οξύτονους αναστεναγμούς των γάτων. Γιατί κακά τα ψέματα, το αρσενικό προσεγγίζει το θηλυκό όπως ο γεωργός το χωράφι του. Στην πράξη του έρωτα συμποσούνται σπορά, καρποφορία και θερισμός. Το θήλυ υποδέχεται, αποδέχεται, απορροφά και ανταποδίδει ανθίζοντας. Το άρρεν σκορπά, μοιράζεται σε άπειρα εγώ μέσα από την έκρηξη και τις κορυφώσεις του εγώ του. Ο οργασμός γεμίζει τη γυναίκα και αδειάζει τον άντρα. Ρωτήστε όποιον γάτο ή όποια γάτα θέλετε…

Τσόκλης, η Τέχνη ως Μπούρδα

Το έχουμε ξαναπεί: Στον τόπο αυτό, ορισμένα ιστορικά μεγέθη δεν μπορούν να διαχειριστούν το βάρος του ονόματός τους. Παράδειγμα ο Κώστας Τσόκλης και οι πρόσφατες δηλώσεις του περί ... τυμβωρυχίας στην Αμφίπολη (sic)! Αυτολεξεί είπε: «Άραγε, πως θα αισθανόταν ο μέσος ΄Ελληνας αν έβλεπε να ανοίγει κάποιος τον τάφο της μητέρας του, να της αφαιρεί ένα κόσμημα ή ένα ... χρυσό δόντι, θα το δεχόταν;»

Τι είναι αυτό που τον έσπρωξε να διατυπώσει μια τόσο ουρανομήκη ανοησία; Μάλλον το μένος του εναντίον των αρχαιολόγων και η ζωτική του ανάγκη για λίγα λεπτά δημοσιότητας. Αντί ν' αφήσει το, όντως αξιόλογο, έργο του να μιλάει αντ' αυτού, ο ίδιος κατά καιρούς εξακοντίζει μύδρους προς πανελλήνιο είτε με θέμα την Παναγία της Τήνου – η οποία πάντως τον υποστηρίζει αγόγγυστα –, είτε προς τα θήλεα που προκαλούν τον βιαστή τους, είτε τώρα με τους ... ιερόσυλους του τύμβου Καστά. Ξεχνάει όμως ότι η αρχαιολογία έχει τη μαγική ικανότητα να δίνει στους νεκρούς μια δεύτερη ευκαιρία ζωής εμπλουτίζοντας την Ιστορία με ένα υλικό εφάμιλλο των γραπτών μνημείων που πάλλεται από ενέργεια στο φως του ήλιου. Σύμφωνα με τον Τσόκλη, δεν θα έπρεπε να έχουν ανασκαφεί οι τάφοι της Κοιλάδας των Βασιλέων, ο Θησαυρός του Ατρέως και οι ταφικοί περίβολοι των Μυκηνών, ενώ ο Δεξίλεως και η Ηγησώ του Κεραμεικού θα έπρεπε να έχουν μείνει στη λήθη.

Το Μνημείο της Αμφίπολης, μοναδικό και μυστηριώδες, είναι φυσικό να προκαλεί το παγκόσμιο ενδιαφέρον αλλά και να ιντριγκάρει τον κάθε πικραμένο ώστε να μετρήσει το πραγματικό του μέγεθος. Η αρχαιολογική σκαπάνη αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο αυτογνωσίας και, γιατί όχι, σε αυτούς τους μικρόψυχους καιρούς, για εθνική υπερηφάνεια. Οι Έλληνες αρχαιολόγοι πρωτοπορούν από πλευράς τεχνογνωσίας σε παγκόσμιο επίπεδο και διαπρέπουν εκεί που συχνά η επίσημη πολιτική ή υστερεί ή ελλείπει παντελώς. Είναι μάλιστα οι μόνοι δημόσιοι υπάλληλοι που, αν και κακοπληρωμένοι, δεν χρηματίζονται. Γιατί όμως τόσο μένος εναντίον τους από το σεβάσμιο καλλιτέχνη;

Επειδή του αποκαθήλωσαν τον τεράστιο μεταλλικό σταυρό που έστησε κατά την διάρκεια της εικαστικής του δράσης στον ενετικό μνημείο της Σπιναλόγκας. Και αντί να ενοχληθεί ο ... Ναζωραίος, χολώθηκε ο Τσόκλης! Θα ήταν πάντως πιο ενδιαφέρον να μας πει πόσο στοίχισε το show και ποιος κρατικός φορέας το πλήρωσε. Πρόκειται για το ίδιο κράτος που ο ίδιος συχνά μυκτηρίζει. Τι τα θέλετε, κάποιοι ξέρουν πολύ καλά ν' αξιοποιούν με το παραπάνω και νήσους και νησίδες.

ΥΓ. Κάποιοι άνθρωποι όσο μεγαλώνουν, αντί να γλυκαίνουν, γίνονται όλο και πιο επιθετικοί προς εκείνο το κόσμο που τους ανέδειξε και τους αγκάλιασε. Όσο για το χρυσό δόντι της Nεοελληνίδας μάνας, έχει και ο λαϊκισμός τα όριά του. Εξ όσων γνωρίζω οι τάφοι ανοίγονται μετά από 3 έτη και τα οστά οδηγούνται στο χωνευτήρι ή στο οστεοφυλάκιο. Προς requiem aeternam...

ΥΓ. 2 Πρόκειται για τους ίδιους ανθρώπους-ασυμβίβαστους καλλιτέχνες που παρά τις καταθέσεις εκατομμυρίων είναι πολύ πιθανό να μην έχουν κόψει μία (1) απόδειξη στη ζωή τους, ενώ, ρωτήστε τον Κώστα Γεωργουσόπουλο, έχουν πάρει σύνταξη απορίας από το ΥΠΠΟ. 

ΥΓ. 3 Το πρόβλημα για τον Τσόκλη είναι σταθερά και διαχρονικά ο Γιάννης Κουνέλλης. Όταν μιλάει ο πρώτος οι πάντες αδιαφορούν ή, έστω, εξοργίζονται. Όταν μιλάει ο δεύτερος γίνεται πάντα ένας μικρός σεισμός.   

ΥΓ.4 Αυτό είναι το μείζον πρόβλημα στην τέχνη: το δάκρυ, και μάλιστα το εύκολο. Η ειδικότητα του Τσόκλη. Και ο κατασκευασμένος θυμός προς μηντιακή κατανάλωση. Η συγκίνηση, με άλλα λόγια, που παράγεται σε δόσεις και πωλείται τοις μετρητοίς.

Άλλα κείμενα περί Αμφίπολης και Τσόκλη:
Οίκτος για τον Τσόκλη
Συρρικνωμένο μήλο
Κορίτσια ... ο Μεγαλέξανδρος
Τυπολογία μιας κίνησης
ΕΝΦΙΑ στην Αμφίπολη