Συνολικές προβολές σελίδας

Τετάρτη 20 Δεκεμβρίου 2023

Για τη Σημαία μας

Σημαίες, σημασίες και ασήμαντοι Σημαίες, σημασίες και ασήμαντοι 

Τί κρίμα να δίνεται δημοσιότητα σ' ένα έργο τέχνης ή μια έκθεση μόνο μετά από κάποιο, θεωρούμενο, σκάνδαλο! Όπως εν προκειμένω στην σύνθεση της εικαστικής δημιουργού και περφόμερ Γεωργίας Λαλέ. Γνωρίζω την Λαλέ και τιμώ τη δουλειά της ενώ παράλληλα πιστεύω ότι αληθινός σκοπός του καλλιτέχνη δεν είναι να διακοσμεί τον κόσμο αλλά να τον αναλύει, να τον εξηγεί κι όσο μπορεί, να τον αλλάζει. 
Σεβόμενος, τέλος, τις ευαισθησίες όλων των συμπατριωτών μου υπενθυμίζω πως ΔΕΝ πρόκειται για την ελληνική σημαία αλλά για ένα φεμινιστικό σχόλιο με ΘΈΜΑ την σημαία και αναφορά στη σύγχρονη, ελληνική κοινωνία πράγμα που είναι εντελώς διαφορετικό.
 Άρα δεν υπάρχει παραποίηση ή προσβολή συμβόλου. Δεν υπάρχει πρόθεση βεβήλωσης, τουναντίον. Οι μικροαστοί μπερδεύουν την εικόνα με την πραγματικότητα και αυτό που μοιάζει με αυτό που είναι. Η Γεωργία Λαλέ με τρυφερό και αισθηματικό τρόπο ανάγει τη δική της σημαία σε σύμβολο της γυναικείας οδύνης. Στο κάτω κάτω αυτή η πατρίδα ανήκει σε όλους. Και ιδιαίτερα στους πιο κατατρεγμένους, στους πιο αδύναμους. Και η Λαλέ κεντάει σεντόνια κακοποιημένων γυναικών σε ροζ - το παραδοσιακά "γυναικείο" χρώμα - για να οπτικοποιήσει έτσι την μοίρα των θήλεων σ' έναν κόσμο που φτιάχτηκε από άντρες για άντρες. Θυμίζω, επίσης, ανάλογα έργα που αποθεώθηκαν, όπως λ.χ την "Ελληνική Σημαία" του Παύλου από χαρτί μασικοτέ και πλέξιγκλας (sic) που φτιάχτηκε μόλις η πατρίδα μας μπήκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ούτε αυτό το έργο ΉΤΑΝ η ελληνική σημαία. Αναφερόταν απλώς σ' αυτή. Θυμίζω την ξεσκισμένη "Ελληνική Σημαία" του Βλάση Κανιάρη πάνω από την γερμανική στο ΕΜΣΤ, έργο που σχολιάζει τις σχέσεις Γερμανίας - Ελλάδας και αναφέρεται στους Έλληνες γκασταρμπάϊτερ και τη φιλοξενία των τευτόνων φίλων μας.
 Περιμένω, άρα, οι διευθύνσεις ΕΜΣΤ και Εθνικής Πινακοθήκης να πάρουν θέση σχετικά και να αντιδράσουν. Αν δεν μιλήσουν τώρα, έστω και συμφωνώντας με την κυβέρνηση, τότε, πότε; Ποιός, διάβολε, είναι ο ρόλος τους, ο ρόλος μας, ως διανοουμένων αν δεν παίρνουμε θέση σε θέματα που αφορούν στην ιστορία της τέχνης και την κριτική; Επειδή είναι κρίμα να σπιλώνεται έτσι προβοκατόρικα μια εικαστική πρωτοβουλία του Προξενείου στην Νέα Υόρκη. Το οποίο εν προκειμένω λειτουργεί και ως εκθεσιακός χώρος. Και βέβαια σ' έναν εκθεσιακό χώρο δεν αποκαθηλώνονται έργα. Κι είναι κρίμα που η δημοκρατία μας λογοκρίνει και δαιμονοποιεί έργα της σύγχρονης τέχνης σαν να είναι χούντα. Και μάλιστα μετά από παρέμβαση - καταγγελία "ευαίσθητων" ακροδεξιών ή "καλαίσθητων" παραθρησκευτικών  οργανώσεων. Δεν φτάνει που οι πολιτικοί μας δεν χρησιμοποιούν την σύγχρονη τέχνη ως εθνικό επιχείρημα για τον τόπο, την απαξιώνουν κιόλας.

ΥΓ. Και επειδή ο υπουργός Εξωτερικών που είναι και καθηγητής πανεπιστημίου δήλωσε ότι αποκαθήλωσε το έργο επειδή ήταν σε δημόσιο κατάστημα, ιδού η (κουρελιασμένη) σημαία του Κανιάρη στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ). Πιο δημόσιο δεν γίνεται!

Τρίτη 19 Δεκεμβρίου 2023

Άνοιξη;

Πολιτιστική Άνοιξη μέσα στον Δεκέμβριο!

   
Να λοιπόν που συμβαίνουν και πράγματα υψηλού, αισθητικού επιπέδου σ' αυτή την μίζερη πόλη, σ' αυτές τις περίεργες γιορτές της αγκουσεμένης ευτυχίας και οφείλει κανείς να το υπογραμμίσει. 
Καταχάρηκα χτες, μετά από ευγενική πρόσκληση του απερχόμενου δημάρχου, την πρεμιέρα μιας ευρηματικότατης αναβίωσης των θρυλικών "Απάχηδων των Αθηνών" του Ν. Χατζηαποστόλου, του δικού μας Στράους και πατέρα της ελληνικής οπερέτας στο ιστορικό θέατρο Ολύμπια. Άψογη ορχήστρα, εκλεκτοί ερμηνευτές και χορωδία, φωτισμοί, σκηνικά υψηλού επιπέδου, καλαίσθητα κοστούμια και ένα επαγγελματικότατο σύνολο καθοδηγημένο  από τον παλιό μου φίλο Βασίλη Μαυρογεωργίου. Άψογος αρχιμουσικός με μπρίο βιεννέζικο ο Κορνήλιος Μιχαηλίδης. Τρεισήμισι χορταστικές ώρες παράστασης με τις αθάνατες μελωδίες που τις πρωτοακούσαμε από τις γιαγιάδες και τους παππούδες μας για να τις ξανατραγουδήσουμε κι εμείς σήμερα. Τα μεγάλα ατού της παράστασης είναι το πολυεργαλείο που λέγεται Άγγελος Παπαδημητρίου και βέβαια ή διαχρονική Ζωζώ Σαπουντζάκη που στα 90 και χρόνια της κατάφερε να λάμπει επί σκηνής και να δονεί ένα ολόκληρο θέατρο. Μη χάσετε λοιπόν αυτή την παράσταση! Στα πολύ θετικά είναι και το κομψό, ενημερωμένο πρόγραμμα της παράστασης σε επιμέλεια του Πολιτιστικού Οργανισμού του Δήμου Αθηναίων. Είχα δει και την προηγούμενη, διεθνή παραγωγή της "Σεμέλης" του Χαίντελ με τον διεθνή πια αρχιμουσικό Γιώργο Πέτρου. 
Οφείλω εδώ να πω ότι ο κ. Μπακογιάννης, στον οποίον έχω κατά καιρούς ασκήσει πολύ αυστηρή κριτική, αφήνει στον κ. Δούκα μια σημαντική πολιτιστική υποδομή έχοντας δίπλα του γνώστες του χώρου όπως η σύμβουλος Κατερίνα Κοσκινά , οι επικεφαλής της Δημοτικής Πινακοθήκης Χριστόφορος Μαρίνος και των Ολυμπίων Ολιβιέ Ντεκότ, ο Γιώργος Βλαστός κ.α. 
Πιένες και ουρές (!) γνώρισε χτες και το ΕΜΣΤ όπως δείχνει η φωτογραφία του φίλου μου, αρχιτέκτονα Γιώργου Τριανταφύλλου που είχε πάει στα εγκαίνια της έκθεσης "Τί θα συνέβαινε στον κόσμο αν κυβερνούσαν οι γυναίκες;" μαζί με πλήθος κόσμου. Η Κατερίνα Γρέγου διαθέτοντας άποψη, έχει καταφέρει να δημιουργήσει ένα σταθερό κοινό, αποτελούμενο κυρίως από νέους και μάλιστα από τον μικρόκοσμο της ΑΣΚΤ  ή των συναφών σχολών, όπως και να συνδυάσει τα έργα του μουσείου με ιδιωτικές συλλογές. Δεν είναι μικρή η συμβολή του αθόρυβου πλην ουσιαστικού προέδρου του ιδρύματος ζωγράφου Άγγελου Αντωνόπουλου.  Αναμφισβήτητα μεγάλη επιτυχία είναι η έκθεση, η αφιερωμένη στον Ιάννη Ξενάκη.
Τέλος, καινούργιος αέρας πνέει - επιτέλους - και στην Εθνική Πινακοθήκη, υπό την νέα της διεύθυνση, και απτό παράδειγμα αποτελεί η αναδρομική της σπουδαίας Ρένας Παπασπύρου, πρώτης γυναίκας καθηγήτριας στην Ανωτάτη, Σχολή Καλών Τεχνών.
 Έχω κατά καιρούς εκφράσει την διαφωνία μου για τον τρόπο με τον οποίο το Υπουργείο Πολιτισμού επιλέγει τους επικεφαλής των κρατικών μας μουσείων, δηλαδή φαβοριτικά και χωρίς ανοιχτές διαδικασίες η προκήρυξη θέσεων, αυτό όμως δεν με εμποδίζει να γράψω θετικά όταν διαπιστώνω πως κάτι θετικό συμβαίνει.
Χωρίς λοιπόν διάθεση γκρίνιας διαπιστώνω εδώ μία μικρή σύγχυση αρμοδιοτήτων ανάμεσα στα δύο κορυφαία μουσεία της νεοελληνικής τέχνης. Μου φαίνεται δηλαδή πώς η έκθεση της Ρένας Παπασπύρου ταιριάζει περισσότερο στο ΕΜΣΤ,
 - όπως εξάλλου συμβαίνει με την Λήδα Παπακωνσταντίνου -  και λιγότερο στην Εθνική Πινακοθήκη η οποία θα έπρεπε να επικεντρωθεί στους παλιότερους καλλιτέχνες και τις ιστορικές περιπτώσεις. Λόγου χάρη εκκρεμούν  δραματικά  αναδρομικές των μεγάλων αγνώστων Βασιλείου Χατζή, Θεόφραστου Τριανταφυλλίδη ή Διαμαντή Διαμαντόπουλου - οι νεότεροι δεν έχουν ακούσει καν τα ονόματα αυτά - αλλά και ομαδικές παρουσιάσεις όπως για παράδειγμα η Ομάς Τέχνη, ο Κεφαλληνός και το εργαστήρι του, η Σχολή της Θεσσαλονίκης, ο Ελληνικός Υπερρεαλισμός κ.λπ.

 Σημ. Τέλος κάνω έκκληση προς τις διευθύνσεις των μουσείων μας - κατά σύμπτωση 99% είναι γυναίκες - είτε αυτά είναι κρατικά, είτε δημοτικά, είτε ιδιωτικά να ανοιχτούν τολμηρά σε νεότερες και νεότερους συναδέλφους, ιστορικούς τέχνης, επιμελητές ή μουσειολόγους και να επιτρέψουν και σε αυτούς να αναλάβουν πρωτοβουλίες, να προτείνουν ιδέες και να οργανώσουν εκθέσεις. (Όπως, ας πούμε, είναι απαράδεκτο ότι στο ΚΑΣ δεν μετέχουν ιστορικοί τέχνης, διακεκριμένοι συντηρητές ή μουσειολόγοι παρά μόνο η αυλή της Μενδώνη). Δεν επιτρέπεται τα μουσεία μας να αποτελούν κλειστά κυκλώματα προσωποπαγούς εξουσίας. Το ίδιο ισχύει και για το Βυζαντινό Μουσείο και την διευθύντρια του το οποίο πλέον δείχνει συστηματικά εκθέσεις σύγχρονης τέχνης. Αναμένουμε.


Τρίτη 5 Δεκεμβρίου 2023

Μισή Τζοκόντα, μίσος ολόκληρο


Μήπως είμαστε ανυπόληπτοι πολιτιστικά;

Η Ελλάδα μόνο μέσω του δυναμικού, πολιτιστικού της παρόντος μπορεί να υπερασπιστεί την αρχαία κληρονομιά της και να πρωταγωνιστήσει στη διεθνή συγκυρία. Είναι αναξιοπρεπές και το κυριότερο, είναι λάθος, να εμφανιζόμαστε σαν οι φτωχοί συγγενείς που διεκδικούν την περιουσία του μακαρίτη. Αυτή η στάση αυξάνει την γνωστή αλαζονεία των Βρετανών και τους επιτρέπει να μας κάνουν ψυχρά ντους όπως αυτό που έγινε προχθές στον Έλληνα πρωθυπουργό.  Κάποιος θα έπρεπε να τον έχει προφυλάξει. Και από το Υπουργείο Πολιτισμού και από το Υπουργείο Εξωτερικών και από την πρεσβεία. Σε χθεσινό δημοσίευμα τους πάντως οι Times, σε αντίθεση με τον Guardian, συνέχισαν την επίθεση φιλίας προς την Ελλάδα υποστηρίζοντας για μία ακόμα φορά το αίτημα της επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Αθήνα και διαφωνώντας με την συνεχιζόμενη επίσημη, βρετανική άρνηση. Εκφράζοντας έτσι την γενικότερη - προσωπικά δεν έχω πειστεί - μεταστροφή της αγγλικής, κοινής γνώμης αλλά και βρίσκοντας μίαν ακόμα ευκαιρία για να επιτεθούν στον όλο και πιο αδύναμο πρωθυπουργό του Ηνωμένου Βασιλείου από το Πετζάμπ, τον κ. Σούνακ. Παρ' όλη όμως τη διεθνή κινητικότητα και την ελληνική επιμονή πιστεύω πως και το Βρετανικό Μουσείο, ανεξάρτητος θεσμός αναμφισβήτητα που δύσκολα ποδηγετείται, αλλά και οι εκάστοτε κυβερνήσεις της άλλοτε Μεγάλης Βρετανίας δεν θα πάρουν ποτέ μιαν απόφαση τελεσίδικης επιστροφής, παρά την κλιμακούμενη, διεθνή πίεση - σύμφωνα με τα εγχώρια ΜΜΕ - εκτός και αν το νομικό πλαίσιο που πρέπει να διαμορφωθεί, είναι, κατά κάποιο τρόπο, υπέρ τους. Δηλαδή αναγνωρίζει το δικαίωμα κτήσης - που θα πει a priori πολιτιστικής υπεροχής - και δεν ανοίγει τον ασκό του Αιόλου επιτρέποντας έτσι και σε άλλες χώρες να διεκδικήσουν τους δικούς τους μοναδικούς θησαυρούς. Θησαυρούς τους οποίους η η αποικιοκρατική "φιλοκαλία" των Βρετανών έχει υφαρπάξει από όλο τον πλανήτη. Αυτό που, τέλος, ξέρουν πολύ καλά οι φίλοι και σύμμαχοι μας αλλά που συνήθως αγνοεί η ελληνική, πολιτική τάξη, είναι ότι τα  μουσεία αρθρώνουν κυρίως πολιτικό λόγο και αποτελούν πρωτίστως πολιτικά επιχειρήματα (ως προς το κύρος και τη δύναμη ενός έθνους) και λιγότερο πολιτιστικά και καλλιτεχνικά. Με άλλα λόγια και στο Λούβρο, και στο Μουσείο της Περγάμου του Βερολίνου, η Γλυπτοθήκη του Μονάχου αλλά και στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης η συσσώρευση έργων τέχνης από τόσο διαφορετικούς πολιτισμούς υποστηρίζει κυρίως το συγκεκαλυμμένο ή προφανές imperium των χωρών που στήνουν τέτοια αχανή μουσεία και επιχειρηματολογεί ως προς το δικαίωμα τους για παγκόσμια κυριαρχία. 
Άρα, όπως σωστά υποστηρίζουν οι Times, μόνο ως  χρησιδάνειο και υπό πολλές προϋποθέσεις ή ανταλλάγματα θα μπορούσαν οι Βρετανοί να επιστρέψουν τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Φοβάμαι, εν προκειμένω, πως η πολιτική που ακολουθεί η Ελλάδα εδώ και μισόν αιώνα δεν είναι η ενδεδειγμένη με τα Υπουργεία Πολιτισμού και Εξωτερικών να ποντάρουν περισσότερο σε συναισθηματικά και λιγότερο σε πολιτικά επιχειρήματα. Ας σημειωθεί εδώ ότι ο πρώτος που έθεσε θέμα επιστροφής των κλοπιμαίων του Έλγιν, ήταν ο βασιλιάς Όθων. Τέλος εντυπωσιακό το επιχείρημα του κ. Μητσοτάκη ως προς την κομμένη Μόνα Λίζα με μια όμως διαφορά:
 Έστω και μισός ο πίνακας του Λούβρου, περιέχει το σύνολο των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που τον καθορίζουν και τον κάνουν απολύτως ξεχωριστό. Έστω και ένα μόνο τμήμα του περιέχει πλήρως και την ιδιαίτερη γραφή και τις καινοτομίες και την ιδιοφυή αισθητική του Leonardo da Vinci. Το ίδιο συμβαίνει αν ακούσουμε ένα μόνο μέρος, το largo ή το adagio από μία συμφωνία του Μπετόβεν. Μπορούμε από το μέρος να προσεγγίσουμε το όλον. Διαθέτουμε την απαραίτητη και αναγκαία, αισθητική πληροφορία. Όμως στον αρχαίο ναό και ιδιαίτερα στον Παρθενώνα η γλυπτική αρματωσιά του δεν αποτελεί εξωτερικό διάκοσμο αλλά οργανικό συστατικό της δομής του. "Οντολογικό" και αναπόσπαστο στοιχείο της υλικής και της αισθητικής του ολοκλήρωσης. Ο Χάιντεγκερ έχει γράψει σχετικά ένα πολύ διεισδυτικό κείμενο. Έτσι δεν έχει το Λονδίνο τον μισό Παρθενώνα και η Αθήνα τον υπόλοιπο. Δεν πρόκειται δηλαδή για κάτι που - κατάντησε να - είναι ατελές. Στην ουσία δεν έχουν τίποτε και οι δύο αφού εδώ το μέρος επ' ουδενί υποκαθιστά το όλον. Αυτό που διαθέτουν κυρίως το Λονδίνο αλλά μοιραία και η Αθήνα είναι ένα πολυδιαφημισμένο, τουριστικό προϊόν. Συγκεκριμένα: Στο Λονδίνο βρίσκονται οι 56 από τις 97 πλάκες από τη Ζωφόρο και στην Αθήνα οι 40. Επίσης 64 μετόπες εκεί και 48 εδώ. Για να μην αναφέρω τα αετώματα και την άθλια παρουσίαση τους. Αλλά και τον θλιβερό τρόπο που καλύπτει το Βρετανικό Μουσείο τα κενά των γλυπτών:  "Marbles still in Athens".
Είναι ευρύτερα γνωστό πως η περίφημη "Συναυλία των Αγγέλων" του Greco στην Εθνική Πινακοθήκη που αγόρασε ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο Μεσοπολέμο δια του τότε διευθυντή Ζαχαρία Παπαντωνίου, είναι το επάνω, κομμένο (!) μέρος μιας ευρύτερης σύνθεσης, ενός "Ευαγγελισμού" και το μεγαλύτερο, το κάτω τμήμα, βρίσκεται στη Μαδρίτη. Εν προκειμένω, το τεμαχισμένο έργο μπορεί να λειτουργεί αυτοτελώς και ως προς τα δύο του τμήματα. Για αυτό εξάλλου εκτίθεται το ένα εδώ και το άλλο εκεί χωρίς ιδιαίτερο πρόβλημα, ενώ κατά καιρούς τα έχουν ενώσει για τις ανάγκες κάποιας περιοδικής έκθεσης. Για τον Παρθενώνα όμως κατάσταση είναι εντελώς διαφορετική. Τα τμήματα που αφαίρεσε ο Έλγιν, δεν έκοψαν απλώς τον ναό στη μέση, δεν τον ακρωτηρίασαν, τον ακύρωσαν πλήρως ως αισθητική μονάδα. Και έκτοτε τον διατηρεί έτσι ακυρωμένο ένα ακατανόητο μίσος, ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας προς ό τι ο Παρθενώνας αντιπροσωπεύει. Γιατί περί αυτού πρόκειται. Κι αυτό είναι ένα διαρκές έγκλημα που βαρύνει ολόκληρο τον δυτικό πολιτισμό. 

ΥΓ. Αλλαγή παραδείγματος: Πρόσφατα, το Hellenic Diaspora Foundation δια του Προέδρου του κ. Βασίλη Καλογηράτου επαναπάτρισε εξ ιδίων πόρων περί τα 20 ιστορικά έργα του μεγαλύτερου καλλιτέχνη της Ελληνικής Διασποράς και ενός εκ των κορυφαίων του 20ου αιώνα διεθνώς, του Θεόδωρου Στάμου (1922 -1997), ισάξιου του Rothko και του Pollock. Κι όμως, αυτό το μείζον, πολιτιστικό γεγονός πέρασε παγερά αδιάφορο από την επίσημη, ελληνική Πολιτεία. Δεν είναι κρίμα; Δεν θα ήταν ένα ακόμη επιχείρημα για τον πρωθυπουργό; Κι άλλη χτυπητή ένδειξη της πολιτιστικής μας ανεπάρκειας. Ο Στάμος δώρισε στην Εθνική Πινακοθήκη, μετά την πτώση της Χούντας, 45 έργα των καλύτερων περιόδων του με το αίτημα να εκτίθενται μόνιμα. Έτσι και συνέβη τότε αλλά δεν συμβαίνει πλέον σήμερα. Θα ήταν άρα υπερβολή αν κάποιος μας χαρακτήριζε πολιτιστικά ανυπόληπτους;

Κυριακή 12 Νοεμβρίου 2023

Τρεις θάνατοι και κάποιοι γυμνοί γλουτοί



Να ντύσουμε τους γυμνούς, θα μπορούσε να λέγεται αυτό το κείμενο κυρίως γιατί αναφέρεται στους εξής τρεις, πολύ κρίσιμους για την ιστορία της τέχνης, θανάτους: 
Πιο συγκεκριμένα, το 1564 πεθαίνει ο γίγαντας Μιχαήλ Άγγελος σχεδόν ενενήντα χρονών ενώ το 1565, έναν χρόνο μετά, πεθαίνει ο επίσης υπέργηρος πάτρονας του Πάπας Πίος Δ. Τον τελευταίο τον ξέρουμε από τα πολλά πορτρέτα του και ιδιαίτερα εκείνο του Τισιανού. Το 1566, τέλος, πεθαίνει ο πολύ νεότερος Daniele da Volterra, ζωγράφος και μαθητής του Michelangelo, ο επονομαζόμενος Braghettone. Που θα πει ο βρακωτής! Πώς δένουν όλα αυτά; Περιμένετε και θα δείτε...
Νομίζω ότι δεν υπήρξε στην ιστορία της τέχνης πιο ισχυρή αλλά και πιο αντιφατική προσωπικότητα από τον Μιχαήλ Άγγελο Μπουοναρότι. Εκείνον τον φλωρεντινό δημιουργό που συνέδεσε τους γοτθικούς εφιάλτες του μεσαιωνικού κόσμου με την πιο υψηλή αισθητική της Αναγέννησης, που αναβίωσε την αρχαιότητα με έναν εντελώς προσωπικό, δικό του τρόπο και που προανήγγειλε τις εξελίξεις της γλυπτικής ως τα κράσπεδα του 20ου αιώνα και τον Ροντέν. Που μπορεί να στέκεται ως γλύπτης δίπλα στον Φειδία και τον Πραξιτέλη χωρίς κανένα αίσθημα μειονεξίας. Αλλά και πλάι σε αρχιτέκτονες όπως ο Ικτίνος, ο Μπρουνελέσκι ή ο Μπορομίνι και ζωγράφους όπως ο Ραφαήλ, ο Γκόγια ή ο Σεζάν. Να μην ξεχάσω τα σονέτα του που συνηχούν μ' εκείνα του Σαίξπηρ. Τον άνθρωπο λοιπόν αυτόν τον σέβονταν, τον ζήλευαν αλλά και τον έτρεμαν για τους θυμούς ή την αδιαλλαξία του όλοι οι σύγχρονοι του. Από τους δούκες της Φλωρεντίας ως τους πάπες της Ρώμης. Οι ίδιοι, οι ομότεχνοι του επινόησαν μίαν ιδιαίτερη λέξη για να περιγράψουν την αίσθηση που ανέδιναν τα έργα του, ζωγραφικά και γλυπτικά, την περιώνυμη terribilità. 
Ο Michaelangelo, μόλις 33 ετών, αναλαμβάνει το τεράστιο έργο να ζωγραφίσει την οροφή το μονόχωρου ναού της Καπέλα Σιξτίνα, μέσα στο παπικό παλάτι του Βατικανού. Πρόκειται για μίαν ανώμαλη επιφάνεια περισσότερο από 200 τετραγωνικά μέτρα την οποία τιθασεύσει οργανώνοντας σε παράλληλες ζώνες αφηγηματικές, πολυπρόσωπες ενότητες, εμπνευσμένες από την Παλαιά Διαθήκη, (Γέννηση του κόσμου, δημιουργία του Αδάμ, Έξωση των πρωτοπλάστων, Κατακλυσμός κ.ο.κ. Αλλά και Προφήτες, Σίβυλλες, ignudi, δηλαδή πλάσματα που δορυφορούν τον Παλαιό των Ημερών κ.α για να πλαισιώνουν τις κεντρικές εικόνες). Εδώ δουλεύει σε πολύ δύσκολες συνθήκες επί τέσσερα χρόνια έχοντας μόνο έναν βοηθό, σκαρφαλωμένος στις σκαλωσιές και υπηρετώντας το ακραία επιβλητικό και αποκαλυπτικό όραμα του. Πρόκειται για μία σύνθεση την οποία μιμήθηκε αριστοτεχνικά ο Ραφαήλ και που θα εμπνεύσει όλους τους επιγόνους, τους λεγόμενους μανιεριστές. Από τον Ποντόρμο στον Ρόσο Φιορεντίνο και από τον Αντρέα Ντελ Σάρτο στον Παρμιτζιανίνο. Το έργο αυτό απογείωσε τη φήμη του νεαρού δημιουργού, τον κατέστησε απαραίτητο στον παντοδύναμο, τότε Πάπα Ιούλιο Β από την οικογένεια Ντέλα Ρόβερε αλλά και σε όλους τους διαδόχους του, τον Λέοντα και τον Κλήμη από την οικογένεια των Μεδίκων ή τους Παύλους και τους Πίους από τις οικογένειες των Καράφα ή των Φαρνέζε. Ο Μικελάντζελο κατάφερε να υπηρετήσει, ή μάλλον το αντίστροφο, επέτυχε να τον υπηρετήσουν στην διάρκεια της πολυκύμαντης ζωής του, επτά πάπες!
Το 1534 ο καλλιτέχνης εγκαθίσταται οριστικά στη Ρώμη εγκαταλείποντας τη γενέτειρα του Φλωρεντία, την εποχή ακριβώς που επιστρέφουν μετά από εξορία οι πρώτοι του προστάτες, οι Μέδικοι. Στη Ρώμη αποδέχεται την παπική παραγγελία για να επιστρέψει στην Καπέλα Σιξτίνα και να αγιογραφήσει τον κεντρικό τοίχο της, αυτόν που βρίσκεται πίσω από την Αγία τράπεζα, αποδίδοντας εκεί το θέμα της Δευτέρας Παρουσίας. Δηλαδή, ενοποιώντας θεματικά το παρεκκλήσιο, να περάσει από την Παλαιά Διαθήκη στην Καινή Διαθήκη και τον θριαμβευτή Χριστό άλλα και στα φρικτά οράματα της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Αρχίζει λοιπόν να δουλεύει εντατικά απ' το 1536 και ολοκληρώνει το έργο το 1541. Αρκεί να πω ότι μόνο για να διαμορφώσει τον τοίχο και να τον καταστήσει κατάλληλο για μία τέτοια ζωγραφική - κλείνοντας ένα παράθυρο και διαγράφοντας παλαιότερες τοιχογραφίες - χρειάστηκε έναν ολόκληρο χρόνο! Πρόκειται για την πλέον πολυσύνθετη δημιουργία του: μία ανθρωπότητα που είναι έρμαιο των δυνάμεων του σύμπαντος και στροβιλίζεται σε έναν άπειρο χώρο γύρω από τη κυρίαρχη μορφή του Χριστού - Δία ή Χριστού, Απόλλωνα! Η σύνθεση αναπαριστά το εσχατολογικό δράμα του ανθρώπινου γένους αλλά και το ατομικό δράμα του καλλιτέχνη του ίδιου μία και ζωγράφισε τον εαυτό του απαξιωτικά δίνοντας τη μορφή του στο δέρμα που κρατάει στα χέρια του ο Απόστολος Βαρθολομαίος. Ήταν τόσο συνταρακτική η εντύπωση που προκάλεσε η Δευτέρα Παρουσία στο κοινό ώστε κατά τη στιγμή των αποκαλυπτηρίων, στις 31 Οκτωβρίου 1541, ο ίδιος ο Πάπας Παύλος Γ, Φαρνέζε, γονυκλινής ικέτευσε "Κύριε μη μνησθής των αμαρτιών μου κατά την ημέρα της κρίσεως Σου". Το έργο παρουσιάζει σε μία εκθαμβωτική - μπαρόκ δίνη περισσότερες από 300 μορφές που στροβιλίζονται για να συναντήσουν την αναπόφευκτη μοίρα τους. Οι μπεάτοι τον παράδεισο, οι νταμνάτοι την κόλαση. Οι επτά άγγελοι της Αποκαλύψεως φυσάνε τις μοιραίες, τις τρομερές τους σάλπιγγες. Η αγωνία του Μιχαήλ Αγγέλου για την επερχόμενη Θεία Δίκη ταιριάζει απόλυτα με το πνεύμα της εποχής. Η παπική πολιτική μέσω της μεγαλοφυΐας του τρομερού Τοσκανού κραδαίνει μιαν απειλή προειδοποιώντας: Ο μόνος δρόμος της σωτηρίας είναι η Καθολική Εκκλησία. Ήδη η αντιμεταρρύθμιση μέσα από το έργο αυτό έχει ξεκινήσει. Ο Πάπας Παύλος Γ που ήταν νόθος γιός του δούκα Πιέρ Λουίτζι Φαρνέζε ο οποίος δολοφονήθηκε το 1547 από τον Κάρολο Ε, τόσο εντυπωσιάστηκε από τον Μπουοναρότι ώστε τού παράγγειλε δύο ακόμη ζωγραφικές συνθέσεις για το προσωπικό του παρεκκλήσιο, την Cappella Paolina τις οποίες και φιλοτέχνησε από το 1542 ως το 1550. Πρόκειται για την Μεταστροφή του Παύλου και την Σταύρωση του Πέτρου. Τί σύμπτωση, τα ίδια θέματα, μετά από μισόν αιώνα, θα ζωγραφίσει συνταρακτικά, ένας άλλος Μικελάντζελο, ο μεγάλος τυχοδιώκτης του μπαρόκ, ο Καραβάτζιο στο παρεκκλήσι Cerasi της Σάντα Μαρία Ντελ Πόπολο. 
Όμως τα πράγματα δεν είναι ποτέ ιδανικά όταν μία μεγαλοφυής δημιουργία κατεβαίνει να συναντήσει την κοινωνία των ανθρώπων και τις σκοπιμότητες τους. Από την πρώτη κιόλας παρουσίαση του έργου διάφοροι σεμνότυφοι ή επαγγελματίες πουριτανοί εξέφραζαν σιωπηρά στην αρχή και με ένταση αργότερα τον αποτροπιασμό τους για τα γυμνά σώματα τα οποία στροβιλίζονται στον ουρανό της Δευτέρας Παρουσίας. Μόνο που βέβαια κανείς δεν εν τολμούσε να διαμαρτυρηθεί ανοιχτά στον τρομερό γέροντα. Ούτε ο πάπας ο ίδιος. Έπρεπε να πεθάνει πρώτα ο Μιχαήλ Άγγελος και μόνο τότε ο Πάπας Πίος Δ τόλμησε, εφαρμόζοντας και τις αποφάσεις της συνόδου στο Τρέντο, ν' αναζητήσει τρόπους ώστε η υπερβατική ζωγραφιά που έλαμπε δίπλα στα ιδιαίτερα του διαμερίσματα να καταστεί πιο κόσμια. Η λύση λεγόταν Danielle Volterra, μαθητής του Μιχαήλ Αγγέλου, ο οποίος και ανέλαβε να ευπρεπίσει τα προκλητικά γυμνά, δηλαδή να τους φορέσει αδοιοθύλακες. Να ζωγραφίσει, μ' άλλα λόγια, βρακάκια πάνω στα επίμαχα γυμνά τών υπερφυσικών μορφών της σύνθεσης. Επειδή ο Μικελάντζελο ακολουθούσε τα αρχαία πρότυπα και κλασικότροπες φιγούρες του ήταν γυμνές επειδή έτσι θα τις έφτιαχναν ο Φειδίας ή ο Απελλής. Κι ενώ στήνονται πάλι σκαλωσιές για τις... διορθώσεις, ο Πάπας επείγεται να πεθάνει την επόμενη χρονιά, το 1565, και έτσι δεν προλαβαίνει να δει τα αποτελέσματα της... πλαστικής επέμβασης. Όμως η μοίρα είναι αμείλικτη. Την επόμενη χρονιά, το 1566 πεθαίνει και ο Volterra χωρίς να έχει ολοκληρώσει - ευτυχώς - τις επιζωγραφίσεις του. Έτσι, το έργο παραμένει από τότε έως σήμερα ανέγγιχτο από άλλο, βέβηλο χέρι. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν αργότερα ο Greco από τη Βενετία που ήταν εγκατεστημένος σχεδόν τέσσερα χρόνια, επισκέπτεται τη Ρώμη,  τού ζητούν να αναλάβει αυτός την αποκατάσταση των προκλητικών εικόνων. Ήταν το σωτήριον έτος 1570 και στον θρόνο του Αγίου Πέτρου είχε ανέβει ο Πάπας Πίος ο Ε. Δηλαδή να ντύσουμε τους γυμνούς, ή καλύτερα να ντύσουμε τους νεκρούς. Τους τωρινούς και τους μέλλοντες. Ο Δομήνικος προς τιμήν του αρνήθηκε, πρότεινε όμως εξίσου υπερφίαλα στον ποντίφικα:  γκρεμίστε αυτόν τον τοίχο κι εγώ θα σας τον φτιάξω καλύτερο! Ο διάδοχος του Πίου Ε ήταν ο Γρηγόριος ΙΓ που ανέβηκε στον θρόνο το 1572. Επρόκειτο για έναν φωτισμένο διανοούμενο  ο οποίος δεν είχε χρόνο να ασχολείται με βρακάκια και πάνες! Ας σημειωθεί ότι ήταν αυτός που εκσυγχρόνισε  το Ιουλιανό ημερολόγιο και έκτοτε φέρει το όνομα του: Γρηγοριανό! 

Είναι ο ντουνιάς ανακριτής
και ψάχνει να δικάσει
κι όσοι παράνομα αγαπούν,
σαν νυχτοπούλια τριγυρνούν,
 σ' αυτήν εδώ τη πλάση.

Να ντύσουμε τους γυμνούς, θα μπορούσε να λέγεται αυτό το κείμενο κυρίως γιατί αναφέρεται σε εξής τρεις, πολύ κρίσιμους για την ιστορία της τέχνης, θανάτους: 
Πιο συγκεκριμένα, το 1564 πεθαίνει ο γίγαντας Μιχαήλ Άγγελος σχεδόν ενενήντα χρονών και το 1565 πεθαίνει ο επίσης υπέργηρος πάτρονας του Πάπας Πίος Δ. Τον τελευταίο τον ξέρουμε από τα πολλά πορτρέτα του και ιδιαίτερα εκείνο του Τισιανού. Το 1566, τέλος, πεθαίνει ο πολύ νεότερος Daniele da Volterra, ζωγράφος και μαθητής του Michelangelo, ο επονομαζόμενος Braghettone. Που θα πει ο βρακωτής! Πώς δένουν όλα αυτά; Περιμένετε και θα δείτε...
Νομίζω ότι δεν υπήρξε στην ιστορία της τέχνης πιο ισχυρή αλλά και πιο αντιφατική προσωπικότητα από τον Μιχαήλ Άγγελο Μπουοναρότι. Εκείνον τον φλωρεντινό δημιουργό που συνέδεσε τους γοτθικούς εφιάλτες του μεσαιωνικού κόσμου με την πιο υψηλή αισθητική της Αναγέννησης, που αναβίωσε την αρχαιότητα με έναν εντελώς προσωπικό, δικό του τρόπο και που προανήγγειλε τις εξελίξεις της γλυπτικής ως τα κράσπεδα του 20ου αιώνα και τον Ροντέν. Που μπορεί να στέκεται ως γλύπτης δίπλα στον Φειδία και τον Πραξιτέλη χωρίς κανένα αίσθημα μειονεξίας. Αλλά και πλάι σε αρχιτέκτονες όπως ο Ικτίνος, ο Μπρουνελέσκι ή ο Μπορομίνι και ζωγράφους όπως ο Ραφαήλ, ο Γκόγια ή ο Σεζάν. Να μην ξεχάσω τα σονέτα του που συνηχούν μ' εκείνα του Σαίξπηρ. Τον άνθρωπο λοιπόν αυτόν τον σέβονταν, τον ζήλευαν αλλά και τον έτρεμαν για τους θυμούς ή την αδιαλλαξία του όλοι οι σύγχρονοι του. Από τους δούκες της Φλωρεντίας ως τους πάπες της Ρώμης. Οι ίδιοι, οι ομότεχνοι του επινόησαν μίαν ιδιαίτερη λέξη για να περιγράψουν την αίσθηση που ανέδιναν τα έργα του, ζωγραφικά και γλυπτικά, την περιώνυμη terribilità. 
Ο Michaelangelo, μόλις 33 ετών, αναλαμβάνει το τεράστιο έργο να ζωγραφίσει την οροφή το μονόχωρου ναού της Καπέλα Σιξτίνα, μέσα στο παπικό παλάτι του Βατικανού. Πρόκειται για μίαν ανώμαλη επιφάνεια περισσότερο από 200 τετραγωνικά μέτρα την οποία τιθασεύσει οργανώνοντας σε παράλληλες ζώνες αφηγηματικές, πολυπρόσωπες ενότητες, εμπνευσμένες από την Παλαιά Διαθήκη, (Γέννηση του κόσμου, δημιουργία του Αδάμ, Έξωση των πρωτοπλάστων, Κατακλυσμός κ.ο.κ. Αλλά και Προφήτες, Σίβυλλες, ignudi, δηλαδή πλάσματα που δορυφορούν τον Παλαιό των Ημερών κ.α για να πλαισιώνουν τις κεντρικές εικόνες). Εδώ δουλεύει σε πολύ δύσκολες συνθήκες επί τέσσερα χρόνια έχοντας μόνο έναν βοηθό, σκαρφαλωμένος στις σκαλωσιές και υπηρετώντας το ακραία επιβλητικό και αποκαλυπτικό όραμα του. Πρόκειται για μία σύνθεση την οποία μιμήθηκε αριστοτεχνικά ο Ραφαήλ και που θα εμπνεύσει όλους τους επιγόνους, τους λεγόμενους μανιεριστές. Από τον Ποντόρμο στον Ρόσο Φιορεντίνο και από τον Αντρέα Ντελ Σάρτο στον Παρμιτζιανίνο. Το έργο αυτό απογείωσε τη φήμη του νεαρού δημιουργού, τον κατέστησε απαραίτητο στον παντοδύναμο, τότε Πάπα Ιούλιο Β από την οικογένεια Ντέλα Ρόβερε αλλά και σε όλους τους διαδόχους του, τον Λέοντα και τον Κλήμη από την οικογένεια των Μεδίκων ή τους Παύλους και τους Πίους από τις οικογένειες των Καράφα ή των Φαρνέζε. Ο Μικελάντζελο κατάφερε να υπηρετήσει, ή μάλλον το αντίστροφο, επέτυχε να τον υπηρετήσουν στην διάρκεια της πολυκύμαντης ζωής του, επτά πάπες!
Το 1534 ο καλλιτέχνης εγκαθίσταται οριστικά στη Ρώμη εγκαταλείποντας τη γενέτειρα του Φλωρεντία, την εποχή ακριβώς που επιστρέφουν μετά από εξορία οι πρώτοι του προστάτες, οι Μέδικοι. Στη Ρώμη αποδέχεται την παπική παραγγελία για να επιστρέψει στην Καπέλα Σιξτίνα και να αγιογραφήσει τον κεντρικό τοίχο της, αυτόν που βρίσκεται πίσω από την Αγία τράπεζα, αποδίδοντας εκεί το θέμα της Δευτέρας Παρουσίας. Δηλαδή, ενοποιώντας θεματικά το παρεκκλήσιο, να περάσει από την Παλαιά Διαθήκη στην Καινή Διαθήκη και τον θριαμβευτή Χριστό άλλα και στα φρικτά οράματα της Αποκάλυψης του Ιωάννη. Αρχίζει λοιπόν να δουλεύει εντατικά απ' το 1536 και ολοκληρώνει το έργο το 1541. Αρκεί να πω ότι μόνο για να διαμορφώσει τον τοίχο και να τον καταστήσει κατάλληλο για μία τέτοια ζωγραφική - κλείνοντας ένα παράθυρο και διαγράφοντας παλαιότερες τοιχογραφίες - χρειάστηκε έναν ολόκληρο χρόνο! Πρόκειται για την πλέον πολυσύνθετη δημιουργία του: μία ανθρωπότητα που είναι έρμαιο των δυνάμεων του σύμπαντος και στροβιλίζεται σε έναν άπειρο χώρο γύρω από τη κυρίαρχη μορφή του Χριστού - Δία ή Χριστού, Απόλλωνα! Η σύνθεση αναπαριστά το εσχατολογικό δράμα του ανθρώπινου γένους αλλά και το ατομικό δράμα του καλλιτέχνη του ίδιου μία και ζωγράφισε τον εαυτό του απαξιωτικά δίνοντας τη μορφή του στο δέρμα που κρατάει στα χέρια του ο Απόστολος Βαρθολομαίος. Ήταν τόσο συνταρακτική η εντύπωση που προκάλεσε η Δευτέρα Παρουσία στο κοινό ώστε κατά τη στιγμή των αποκαλυπτηρίων, στις 31 Οκτωβρίου 1541, ο ίδιος ο Πάπας Παύλος Γ, Φαρνέζε, γονυκλινής ικέτευσε "Κύριε μη μνησθής των αμαρτιών μου κατά την ημέρα της κρίσεως Σου". Το έργο παρουσιάζει σε μία εκθαμβωτική - μπαρόκ δίνη περισσότερες από 300 μορφές που στροβιλίζονται για να συναντήσουν την αναπόφευκτη μοίρα τους. Οι μπεάτοι τον παράδεισο, οι νταμνάτοι την κόλαση. Οι επτά άγγελοι της Αποκαλύψεως φυσάνε τις μοιραίες, τις τρομερές τους σάλπιγγες. Η αγωνία του Μιχαήλ Αγγέλου για την επερχόμενη Θεία Δίκη ταιριάζει απόλυτα με το πνεύμα της εποχής. Η παπική πολιτική μέσω της μεγαλοφυΐας του τρομερού Τοσκανού κραδαίνει μιαν απειλή προειδοποιώντας: Ο μόνος δρόμος της σωτηρίας είναι η Καθολική Εκκλησία. Ήδη η αντιμεταρρύθμιση μέσα από το έργο αυτό έχει ξεκινήσει. Ο Πάπας Παύλος Γ που ήταν νόθος γιός του δούκα Πιέρ Λουίτζι Φαρνέζε ο οποίος δολοφονήθηκε το 1547 από τον Κάρολο Ε, τόσο εντυπωσιάστηκε από τον Μπουοναρότι ώστε τού παράγγειλε δύο ακόμη ζωγραφικές συνθέσεις για το προσωπικό του παρεκκλήσιο, την Cappella Paolina τις οποίες και φιλοτέχνησε από το 1542 ως το 1550. Πρόκειται για την Μεταστροφή του Παύλου και την Σταύρωση του Πέτρου. Τί σύμπτωση, τα ίδια θέματα, μετά από μισόν αιώνα, θα ζωγραφίσει συνταρακτικά, ένας άλλος Μικελάντζελο, ο μεγάλος τυχοδιώκτης του μπαρόκ, ο Καραβάτζιο στο παρεκκλήσι Cerasi της Σάντα Μαρία Ντελ Πόπολο. 
Όμως τα πράγματα δεν είναι ποτέ ιδανικά όταν μία μεγαλοφυής δημιουργία κατεβαίνει να συναντήσει την κοινωνία των ανθρώπων και τις σκοπιμότητες τους. Από την πρώτη κιόλας παρουσίαση του έργου διάφοροι σεμνότυφοι ή επαγγελματίες πουριτανοί εξέφραζαν σιωπηρά στην αρχή και με ένταση αργότερα τον αποτροπιασμό τους για τα γυμνά σώματα τα οποία στροβιλίζονται στον ουρανό της Δευτέρας Παρουσίας. Μόνο που βέβαια κανείς δεν εν τολμούσε να διαμαρτυρηθεί ανοιχτά στον τρομερό γέροντα. Ούτε ο πάπας ο ίδιος. Έπρεπε να πεθάνει πρώτα ο Μιχαήλ Άγγελος και μόνο τότε ο Πάπας Πίος Δ τόλμησε, εφαρμόζοντας και τις αποφάσεις της συνόδου στο Τρέντο, ν' αναζητήσει τρόπους ώστε η υπερβατική ζωγραφιά που έλαμπε δίπλα στα ιδιαίτερα του διαμερίσματα να καταστεί πιο κόσμια. Η λύση λεγόταν Danielle Volterra, μαθητής του Μιχαήλ Αγγέλου, ο οποίος και ανέλαβε να ευπρεπίσει τα προκλητικά γυμνά, δηλαδή να τους φορέσει αδοιοθύλακες. Να ζωγραφίσει, μ' άλλα λόγια, βρακάκια πάνω στα επίμαχα γυμνά τών υπερφυσικών μορφών της σύνθεσης. Επειδή ο Μικελάντζελο ακολουθούσε τα αρχαία πρότυπα και κλασικότροπες φιγούρες του ήταν γυμνές επειδή έτσι θα τις έφτιαχναν ο Φειδίας ή ο Απελλής. Κι ενώ στήνονται πάλι σκαλωσιές για τις... διορθώσεις, ο Πάπας επείγεται να πεθάνει την επόμενη χρονιά, το 1565, και έτσι δεν προλαβαίνει να δει τα αποτελέσματα της... πλαστικής επέμβασης. Όμως η μοίρα είναι αμείλικτη. Την επόμενη χρονιά, το 1566 πεθαίνει και ο Volterra χωρίς να έχει ολοκληρώσει - ευτυχώς - τις επιζωγραφίσεις του. Έτσι, το έργο παραμένει από τότε έως σήμερα ανέγγιχτο από άλλο, βέβηλο χέρι. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν αργότερα ο Greco από τη Βενετία που ήταν εγκατεστημένος σχεδόν τέσσερα χρόνια, επισκέπτεται τη Ρώμη,  τού ζητούν να αναλάβει αυτός την αποκατάσταση των προκλητικών εικόνων. Ήταν το σωτήριον έτος 1570 και στον θρόνο του Αγίου Πέτρου είχε ανέβει ο Πάπας Πίος ο Ε. Δηλαδή να ντύσουμε τους γυμνούς, ή καλύτερα να ντύσουμε τους νεκρούς. Τους τωρινούς και τους μέλλοντες. Ο Δομήνικος προς τιμήν του αρνήθηκε, πρότεινε όμως εξίσου υπερφίαλα στον ποντίφικα:  γκρεμίστε αυτόν τον τοίχο κι εγώ θα σας τον φτιάξω καλύτερο! Ο διάδοχος του Πίου Ε ήταν ο Γρηγόριος ΙΓ που ανέβηκε στον θρόνο το 1572. Επρόκειτο για έναν φωτισμένο διανοούμενο  ο οποίος δεν είχε χρόνο να ασχολείται με βρακάκια και πάνες! Ας σημειωθεί ότι ήταν αυτός που εκσυγχρόνισε  το Ιουλιανό ημερολόγιο και έκτοτε φέρει το όνομα του: Γρηγοριανό! 


Τετάρτη 1 Νοεμβρίου 2023

Όλα νάυλον!

Παντελής Ψαρράς, Ten years after

(Εγκαίνια αύριο, Πέμπτη στον Τεχνοχώρο)

"Η ικανότητα να χρησιμοποιώ σωστά τα μέσα μου λιγοστεύει όσο αυξάνεται ο αριθμός τους"
Ρομπέρ Μπρεσόν 

Να επιστρέψουμε στο κάλλος. Να χωρέσει μέσα μας η ομορφιά του κόσμου. Και μάλιστα όχι η προφανής αλλά η άδηλη. Να γυρίσουμε αφεύκτως στην ομορφιά που τόσο εύκολα χάσαμε, που τόσο κυνικά ξεπουλήσαμε, εξορίσαμε από τις ζωές μας. Και μάλιστα στη δύσκολη, την απαιτητική, την όχι αγοραία ομορφιά. Αν οφείλει να υπάρχει ένας και μόνο αδιαπραγμάτευτος στόχος σε μια τόσο "αναίσθητη" εποχή σαν τη δική μας, ας είναι αυτός: Η αναγωγή της αισθητικής σε ηθικό αξίωμα. Το κάλλος και η μεταφυσική του σε πολιτική στάση. Η επιστροφή στην ομορφιά με κάθε τίμημα. Μήπως και σωθεί ο παραπαίων κόσμος.
Σκέφτομαι πως, κατά κανόνα, εμείς οι κριτικοί και ιστορικοί τέχνης ψάχνουμε το καινούργιο στο μέλλον, στους πρωτοεμφανιζόμενους καλλιτέχνες και αυτό ακούγεται πολύ λογικό. Ιδίως επικοινωνιακά. Αντιλαμβάνεστε λοιπόν το ξάφνιασμα μου όταν βρήκα κάτι που αγνοούσα και όταν εντόπισα το νέο ψάχνοντας στο παρελθόν. Κάτι που αποτέλεσε ιδιαίτερη χαρά αλλά και μεγάλο μάθημα για μένα. Επειδή η χωρίς μέτρο  "μελλοντολαγνεία" και η με κάθε τρόπο "νεολατρεία" αποτελούν έναν εύκολο όσο και πονηρό τρόπο ώστε μία ολόκληρη κοινωνία να αποσείσει τις ευθύνες της τόσο προς τους νέους όσο και ως προς το μέλλον τους.
 Βρήκα, λοιπόν, το καινούργιο στο παρελθόν μελετώντας την περίπτωση του συνομήλικου μου ζωγράφου Μιχάλη Ψαρρά. Τί έκπληξη! Με τον Ψαρρά έχουμε συνυπάρξει στο μικρό καλλιτεχνικό milieu της Αθήνας επί σχεδόν 40 χρόνια, έχουμε συχνά διασταυρωθεί αλλά ποτέ δεν είχα την ευκαιρία να μελετήσω βαθύτερα το έργο του ή να τον γνωρίσω προσωπικά. Και αυτό γιατί ο Μιχάλης Ψαρράς έχει επιλέξει να ζει απομονωμένος, μακριά από δημόσιες σχέσεις ή ανούσιες επαφές και να πραγματοποιεί επιλεκτικές εμφανίσεις αραιά και που. Και εδώ αναφέρομαι στην ατομική του έκθεση στην γκαλερί "Κρεωνίδης", τη δεκαετία του '90, την πολύ πρόσφατη παρουσία του με τα πορτραίτα των προσφύγων στο Ίδρυμα Κακογιάννης και μερικές ακόμα που μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού. Παρά όμως τις μετρημένες δημόσιες εμφανίσεις του ο ίδιος δουλεύει φανατικά όσο και σιωπηλά εδώ και μισό αιώνα δημιουργώντας διάφορους, θεματικούς κύκλους ώστε να εντάξει τον εικαστικό του προβληματισμό. Το λέω εξαρχής για να μην δημιουργηθούν παρανοήσεις ή παρεξηγήσεις:
Ο ζωγράφος αυτός συμπορεύεται, ήδη από τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης και τα νεανικά έργα του, με τους κορυφαίους του ελληνικού εξπρεσιονισμού όπως είναι ο Μάκης Θεοφυλακτόπουλος, ο Σταύρος Ιωάννου, ο Νίκος Χουλιαράς, ο Λάκης Πατρασκίδης, ο Μηνάς, ο Μανώλης Πολυμέρης, ο Κυριάκος Μορταράκος, ο Γιάννης Τζερμιάς, ο Γιάννης Αδαμάκος, ή ο Πέτρος Κουφοβασίλης. Χρησιμοποιώ αυτά τα ονόματα για να δώσω ένα περίγραμμα αισθητικών μορφών που, παρά τις πολύ μεγάλες διαφορές τους, παραμένει κοινό από τα πρώτα ως τα τελευταία έργα αυτών των δημιουργών. Μία κοινή στάση απέναντι στο τέλμα που συχνά λαμπυρίζει παραπλανητικά όσο και ξεδιάντροπα. Δηλαδή στην αποτύπωση με εικαστικά μέσα του κοινωνικού χώρου και στην εμμονή στην ανθρώπινη φιγούρα ως υπαρξιακού δράματος και σωματοποιημένης ιστορίας. Πρόκειται για τη ζωγραφική εκείνη που χρησιμοποιώντας όλη την δυναμική αλλά και τη λαμπρότητα της γλώσσας της δεν εξαντλείται σε διακοσμητικά αποτελέσματα ή πυροτεχνηματικά εφέ.
Από την άλλη πλευρά, ο Παντελής Ψαρράς έχοντας από νωρίς κατακτήσει ένα προσωπικό ύφος διακρίνεται σταθερά για την εξαιρετική σχεδιαστική του ευχέρεια και την παρεπόμενη ικανότητα να ισορροπεί ανάμεσα στην άμεση, ρεαλιστική απεικόνιση - π.χ. τα close up πορτρέτα του - και την σχεδόν "αφηρημένη" οργάνωση της εικόνας όπως π.χ στα τοπία - φιγούρες, ή  οι νεκρές φύσεις του με τα πλαστικοποιημένα τρόφιμα. Αυτή η σχεδιαστική ευκαιρία τον βοηθάει να παράγει επίσης μία καρικατουρίστικη ζωγραφική άλλοτε σχολιάζοντας χιουμοριστικά κι άλλοτε οικτίροντας την ανθρώπινη συνθήκη. Τη φθορά των σωμάτων όχι μόνο μέσα από το ισοπεδωτικό πέρασμα του χρόνου αλλά κυρίως από τα ένδον πάθη και τις αδυναμίες τους. Την, συμβολική, ανημπόρια τους μπροστά στην ομορφιά. Στην τόσο ενδιαφέρουσα έκθεση του "Τεχνοχώρου" ο Ψαρράς παρουσιάζει έργα των τελευταίων χρόνων τα οποία κυρίως σφραγίζονται από την εμπειρία της οικονομικής κρίσης αφενός και της πανδημίας με το συνακόλουθο του εγκλεισμού, αφετέρου.  Ισοπεδωμένοι και εγκλωβισμένοι άνθρωποι που ασφυκτιούν χωρίς διέξοδο, σαν να έχουν τυλιχθεί σ' ένα τρομαχτικό σελοφάν, είτε πιεσμένοι από την οικονομική ένδεια, είτε τρομοκρατημένοι από το σκιάχτρο ενός θανάτου που βρίσκεται παντού. Άνθρωποι πακεταρισμένοι σαν έτοιμοι προς άμεση κατανάλωση! Ένα τέτοιο θέμα τόσο αβανταδόρικο χρειάζεται εξαιρετικά κομψή, διακριτική διαχείριση. 
Θυμάμαι σε μιαν άλλη εποχή, τη δεκαετία του '80 πως ο ζωγράφος Μηνάς Σεμερτζιάν χρησιμοποίησε το ίδιο θέμα των ανθρώπων που τυλίγονται σε ένα διάφανο περιτύλιγμα για να προστατευτούν (;) στην αίθουσα Τέχνης Αθηνών. Νομίζω πως εν προκειμένω η λιτότητα των μέσων είναι βασικό όπλο ώστε να επιτευχθεί η υποβολή των συνθέσεων του Ψαρρά, ή  όπως θα έλεγε πάλι ο σκηνοθέτης της εφηβείας μας Μπρεσόν " Όταν ένα βιολί είναι αρκετό δεν χρειάζεται να χρησιμοποιηθούν δύο". Σοφό. Οικονομία των μέσων, μεγιστοποίηση του μηνύματος. Κυρίως γιατί πίσω από την υπερβολή της αισθητικοποίησης, τόσο της μόδας σήμερα, δηλαδή η εύκολη, η επιβεβλημένη συγκίνηση, ελλοχεύει το κιτς και η, τεράστια, πολιτική του επίπτωση. Κάτι που σκόπιμα κάνουν πως αγνοούν οι πολιτικοί και που, με εγκληματική αφέλεια, μοιάζει να μην αντιλαμβάνονται κι οι καλλιτέχνες. 

* Πλαστική μεμβράνη που συντηρεί ή απομονώνει συνήθως εδώδιμα προϊόντα.

Σάββατο 28 Οκτωβρίου 2023

Αχ κ. Μενδώνη!

Διατεταγμένη υπηρεσία 

Άκουσα την Λίνα Μενδώνη πριν λίγες μέρες να δηλώνει στον ΣΚΑΪ και τον Άρη Πορτοσάλτε ότι στην Βασιλίσσης Όλγας υπάρχουν ρωμαϊκές αρχαιότητες οι οποίες, λέει, πρέπει να προστατευτούν και να μην αποδοθεί στην κυκλοφορία το ταλαιπωρημένο κομμάτι της λεωφόρου που σαλαμοποίησε βάφοντας το απλώς κόκκινο (!) άνευ λόγου και αιτίας ο απερχόμενος δήμαρχος. Και βέβαια ντράπηκε και η ντροπή γιατί όλοι ξέρουμε με ποιόν άθλιο τρόπο προστατεύθηκαν τα μοναδικά ευρήματα της αρχαίας Εγνατίας στο σταθμό Βενιζέλου της Θεσσαλονίκης και πως γελοιοποιήθηκαν και οι αποφάσεις του ΚΑΣ και οι έντονες ενστάσεις των Ελλήνων αρχαιολόγων αλλά και η διαμαρτυρίες των ευαισθητοποιημένων κατοίκων.
Η κυρία Μενδώνη εκτέλεσε την διατεταγμένη της υπηρεσία, κατά το σύνηθες, λίγες μόλις ημέρες μετά το φιάσκο στην Αθήνα του πρωθυπουργικού ανιψιού. Κι ο ΣΚΑΪ βέβαια δεν επελέγη τυχαία. Χωρίς αντίλογο είπε πολλά και φαιδρά με το γνωστό της υποτονικό και νυσταλέο ύφος που όμως από κάτω κρύβει και πείσμα και σιδηρά βούληση. Η κυρία υπουργός από γενική γραμματέας ακόμη, εδώ και δύο δεκαετίες δηλαδή, έχει μάθει να λειτουργεί χωρίς αντίλογο με διάφορες υπηρεσιακές θείτσες γύρω της να λειτουργούν "αρμοδίως" και με την κ. Παναγιωταρέως, βεβαίως - βεβαίως, σε ρόλο απόλυτου διευθυντή ορχήστρας. Να μην ξεχάσω και τους ιδιώτες χορηγούς, τις πολυεθνικές που έχουν ευαισθητοποιηθεί και τις δημόσιες σχέσεις που ποτέ άλλοτε δεν ήταν περισσότερο άγαρμπες και πιο ενοχλητικές. Η Μενδώνη είναι κεντρικός μοχλός στο πολύ κλειστό σύστημα Μητσοτάκη και στην οικονομικίστικη, διεκπεραιωτική αντίληψη που έχει για τον πολιτισμό.
Και ενώ η ίδια με ψευδοεπιστημονικό ύφος έλεγε αυτά τα συγκινητικά για τις ρωμαϊκές βίλες (sic) πού βρίσκονται, λέει, στη Λεωφόρο Όλγας, κυκλοφόρησαν στο διαδίκτυο οι φωτογραφίες του κινδυνεύοντος ρωμαϊκού ψηφιδωτού δαπέδου που βρίσκεται κοντά στο ρείθρο του Ζαππείου και το ύψος της Βασιλίσσης Αμαλίας. Εκεί δηλαδή όπου ο Μπακογιάννης διεξάγει ακόμη και τώρα τα τόσο επικίνδυνα και προβληματικά έργα του παρά την εναντίωση του κ. Δούκα. Έτσι αντιλαμβάνονται δημοκρατία, έτσι σέβονται τη λαϊκή ετυμηγορία.
Δεν βρήκε όμως η υπουργός ούτε μία λέξη να πει για τα αρχαία που βρίσκονται κάτω από τις εγκαταστάσεις των γηπέδων τένις λίγα μέτρα πιο εκεί, για το άχρηστευμένο επί δεκαετία κολυμβητήριο Φωκιανού λίγο πιο κάτω, αλλά και για τον κλειστό στους επισκέπτες μοναδικό χώρο πίσω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός ως χαμηλά στην αρχή της Βουλιαγμένης και την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής. Χώρος ο οποίος θα αποτελούσε τωόντι έναν μοναδικό, αρχαιολογικό περίπατο και ένα ακόμη πάρκο πολύ κοντά στον Αρδηττό αλλά και την Διονυσίου Αρεοπαγίτου ή το μητρώον εν άγραις πλάι στις όχθες του Ιλισσού (τον ναό της Αρτέμιδος Αγροτέρας που έχει γίνει σκουπιδότοπος στην άνοδο της Καλλιρρόης). Τέτοια υποκρισία! 
Κι ας πρόκειται για μοναδικά αρχαιολογικά τοπόσημα που δεν έχουν αξιοποιηθεί αλλά αντίθετα έχουν εγκαταλειφθεί στη μιζέρια και τη βρωμιά. Όλη η φροντίδα κι ο πόνος είναι για τις αρχαιότητες στην Βασιλίσσης Όλγας! Και βέβαια στην παραπάνω εκπομπή δεν δίσταζε να θυμηθεί την περίφημη "ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων" που θα δημιουργούσε ένα μοναδικό πάρκο στο κέντρο της Αθήνας, από τους λόφους Μουσών και Νυμφών στην Ακρόπολη ως το Παναθηναϊκό στάδιο και τον λόφο του Αρδηττού. Ένα όντως μεγαλεπήβολο σχέδιο επί πρώτου ΠΑΣΟΚ με πρωτεργάτες τη Μελίνα και τον Σπύρο Μερκούρη, με αρχιτέκτονες και αρχαιολόγους του κεντρικού αρχαιολογικού συμβουλίου αρωγούς αλλά κι έναν επίσημο φορέα που είχε συσταθεί επίτηδες για τη πραγματοποίηση αυτού του σχεδίου. Το οποίο βέβαια δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Όμως το θυμήθηκε τώρα η κυρία Μενδώνη, δηλαδή την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων για να δείξει πως ο απερχόμενος Μπακογιάννης είχε και ιδιαίτερες αρχαιολογικές αλλά και αισθητικές ευαισθησίες! Όπως και γνώσεις! Είπαμε, διατεταγμένη υπηρεσία.
Και ολοκλήρωσε αυτό το one woman show και την γκρίζα διαφήμιση της απερχόμενης μέσα στην χλεύη δημοτικής αρχής με μίαν ευθεία επίθεση στον σύλλογο αρχαιολόγων και το διατηρητέο κτίριο που και χρόνια χρησιμοποιεί. Εδώ, η ντροπή ξαναντράπηκε! Της διέφυγε όμως το ότι στον σύλλογο πρόσφατα πρόεδρος ανέλαβε ο χαρισματικός Κώστας Πασχαλίδης, ένας σπουδαίος αρχαιολόγος, εκ των κορυφαίων του Εθνικού αρχαιολογικού Μουσείου, ο όποιος διαθέτει το μοναδικό χάρισμα όχι μόνο να αγαπάει την επιστήμη του, όχι μόνο να την υπηρετεί με φανατισμό ανιδιοτελώς αλλά και να την παρουσιάζει με μαγικές ξεναγήσεις στο ευρύτερο κοινό. Αυτός ο άνθρωπος θα έπρεπε να συμμετέχει ipso facto στο ΚΑΣ ή σε κάποιο Δ.Σ κρατικού μουσείου αλλά και να είναι διευθυντής σε κάποιο αρχαιολογικό μουσείο, όμως δεν ανήκει στο... περιβάλλον της υπουργού ή της Μαρέβας...
Ο Πασχαλίδης βρίσκεται τώρα επικεφαλής του συλλόγου αρχαιολόγων και οι προοπτικές είναι εξαιρετικές. Αντί λοιπόν να μάχεστε κ. Μενδώνη τους συναδέλφους σας επειδή απλώς τυχαίνει να ανησυχούν για τις αποφάσεις σας, θα ήταν καλύτερο να συζητήσετε μαζί τους. Επειδή ο πολιτισμός δεν είναι ιδιοκτησία της οικογένειας Μητσοτάκη ούτε και το αλάθητο δικό σας αποκλειστικό προνόμιο. 

Φωτογραφίες: Λόγω της ημέρας ανεβάζω ένα στιγμιότυπο από το μάθημα που κάναμε χτες στο Ελληνικό χωριό της Δερβιτσάνης στη Βόρειο Ήπειρο μαζί με τον Μιχάλη Κουντούρη και τον Νίκο Νίκα μιλώντας, για τι άλλο, για την τέχνη και τον πολιτισμό μας. Πήγαμε εκεί με δικά μας έξοδα φέρνοντας βιβλία και οπτικό υλικό για να γιορτάσουμε την εθνική επέτειο μαζί με τους βορειοηπειρώτες δασκάλους και μαθητές. 
Στην άλλη φωτογραφία παρουσιάζω μία αίθουσα από το εξαιρετικό μουσείο Λοβέρδου στην οδό Μαυρομιχάλη που διαθέτει φύλακες με γνώση και ευαισθησία οι οποίοι όμως αυτή την εβδομάδα απολύονται γιατί είχαν προσληφθεί για περιορισμένο χρόνο. Έτσι, η λειτουργία ενός ακόμη μουσείου καθίσταται προβληματική.

Δευτέρα 16 Οκτωβρίου 2023

Άρχισαν τα όργανα;

"Η δημοκρατία είναι πολύ λεπτεπίλεπτο όργανο για να παίζεται με τόσο άγαρμπο τρόπο"

Είναι φυσικό το, συνήθως ανθρωποφαγικό, διαδίκτυο να κάνει από χτες πάρτι με τις φωτογραφίες της κ. Σίας Κοσιώνη κατά την ανακοίνωση των εκλογικών αποτελεσμάτων. Κι είναι φυσικό γιατί συνιστά τουλάχιστον δεοντολογική πρόκληση η επίσημη encore woman του Σκάι να είναι και η κεντρική σχολιάστρια της αναμενόμενης νίκης - που όμως δεν ήρθε - του συζύγου της αλλά και η οικοδέσποινα της όλης παρουσίασης. Θα μπορούσε πάντως, ειδικά χτες, να απέχει. Από επαγγελματική αξιοπρέπεια. Όπως θα ήταν εξίσου προκλητικό η κ. Μάρα Ζαχαρέα του Σταρ να παίρνει συνέντευξη από τον βουλευτή και τ. υπουργό Θοδωρή Ρουσόπουλο, τον άντρα της. Όμως κάποιοι ξεπουλούν τα πάντα στο βωμό της τηλεθέασης και της επίδειξης προσωπικής δύναμης. Όπως και κάποιοι άλλοι έχουν εθιστεί ανήκεστα στην ανάλαφρη ψήφο δίκην ριάλιτι ή τηλεσόου. Με προτεινόμενους για αποχώρηση. Να γιατί η τεράστια αποχή που σημειώθηκε κατά τις δύο Κυριακές, θέτει σε κίνδυνο αυτήν καθαυτή την δημοκρατική λειτουργία. Με άλλα λόγια επαναλαμβάνουμε, και στην εκλογική διαδικασία, το εθνικό μας ατομοκεντρικό σπορ: Να συρρικνώνουμε ολόκληρο τον κόσμο στα όρια του στενού μας οπτικού πεδίου. Χτίζοντας ανέφελα ατομικούς παραδείσους ενώ γύρω κυριαρχεί η συλλογική κόλαση. Επειδή, όταν εκλέγουν οι μειοψηφίες, η πλειοψηφία δεν δικαιούται να δηλώνει ότι αδικείται. Αυτονόητα πράγματα που όμως κάποιοι τυφλωμένοι από αυτάρεσκη οίηση, αρέσκονται να αγνοούν.
 Έτσι, ενώ ήταν όλα έτοιμα για τον προναγγελθέντα - εν χορδαίς όλων των οργάνων του συστήματος - θρίαμβο του Κώστα Μπακογιάννη, ήρθε ο αστάθμητος παράγων που λέγεται λαϊκή βούληση και συλλογική δυσαρέσκεια για να μετατρέψει τον γάμο σε κηδεία. Ήταν λοιπόν αναμενόμενο να ξεσπάσει ειρωνικά το διαδίκτυο απέναντι σ' όσους τηλεαστέρες τού μιλάνε κάθε βράδυ από καθέδρας με ψυχρό χαμόγελο που δεν επιτρέπει αμφισβήτηση. Είναι χαιρέκακοι οι χρήστες που ξεσάλωσαν; Ναι, στον βαθμό που είναι αντίστοιχα τόσο ισοπεδωτικοί  οι επώνυμοι διαχειριστές της μίας αλήθειας και οι επικυρίαρχοι των, επιλεκτικών, ειδήσεων. Αυτοί που θεωρούν το κοινό, όλους εμάς δηλαδή, μια απρόσωπη μάζα που υφίσταται μόνο και μόνο για να επικροτεί και για να επιδοκιμάζει. Για να καταναλώνει αμάσητη την "πληροφορία", έστω κι αν αυτή έρχεται σε κατάφωρη αντίθεση με την οδυνηρή καθημερινότητα που βιώνει καθημερινά. Όπως συνέβη με τον Μεγάλο Περίπατο που το κυρίαρχο, μηντιακό σύστημα δεν δίστασε ούτε στιγμή να μην εκθειάζει. Απαγορεύοντας τον οποιοδήποτε αντίλογο. 
Μόλις λοιπόν παρουσιάστηκε η πιο μικρή ρωγμή στον συμπαγή τοίχο- όπως συνέβη με το ντιμπέιτ Μπακογιάννη - Δούκα - τότε όλη η σκηνογραφία της επιτυχίας ανατράπηκε. Διερωτώμαι πάντως τι θα συνέβαινε αν είχε υπάρξει ανάλογα ντιμπέιτ μεταξύ του Αβατάρ του κ. Πατούλη, τον κ. Χαρδαλιά, και τους λοιπούς αντιπάλους του στην Αττική. Επειδή ο ρόλος της μικρής οθόνης στην εποχή της τηλεδημοκρατίας είναι καταλυτικός. Και για όσα δείχνει και, κυρίως, για όσα παραλείπει να δείχνει. Κυρίως για αυτά. 
Είπαμε: Εμφανίζομαι, άρα υπάρχω. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν το περιέγραψε με οξυδέρκεια ήδη από τα μέσα του '30: 
"Η ανθρωπότητα που κάποτε ήταν, κατά τον Όμηρο, θέαμα για τους θεούς του Ολύμπου, έχει γίνει τώρα θέαμα για τον εαυτό της. Η αλλοτρίωση της έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο, που την κάνει να βιώνει την ίδια της την καταστροφή σαν αισθητική απόλαυση πρώτου μεγέθους".
Προσωπικά αποδίδω την ήττα της Ν.Δ τόσο στις Περιφέρειες όσο και σε Αθήνα - Θεσσαλονίκη, κυρίως στη μη προσέλευση των ίδιων των ψηφοφόρων του κυβερνητικού κόμματος. Δηλαδή μία απευθείας αμφισβήτηση των επιλογών αλλά και της πρακτικής Μητσοτάκη. Ο ίδιος μάλιστα πρωθυπουργός ενόχλησε κάθε νοήμονα πολίτη με την κατάφωρη, προσωπική του στήριξη - παρέμβαση των τελευταίων ημερών στις κατ' όνομα ανεξάρτητες Περιφέρειες αλλά και τον ανηψιό του τον ίδιο. Η δημοκρατία είναι ένα πολύ λεπτεπίλεπτο όργανο για να παίζεται με τόσο άγαρμπο, εκκωφαντικό τρόπο. Κι ο μέχρι προχτές παντοδύναμος πρωθυπουργός, ιδιαίτερα μετά την ραγδαία αποδρομή του ΣΥΡΙΖΑ,  σήμερα μοιάζει αρκετά ευάλωτος. Τόσος νεποτισμός δεν θα μπορούσε παρά να ενοχλήσει ακόμη και τη Σία! 

ΥΓ 1. Ο Δημήτρης Τσίρκας έγραψε: 
" Όχι, δεν είναι ένδειξη μισογυνισμού, σεξισμού, αντιφεμινισμού και οποιουδήποτε άλλου -ισμού, η χθεσινή καθολική, πλην, όμως αυθόρμητη, σάτιρα της Σίας Κοσιώνη, μαζί με τον Κώστα Μπακογιάννη. 
Το ζεύγος Μπακογιάννη – Κοσιώνη είναι η απόλυτη ενσάρκωση του σφιχτού και απροκάλυπτου εναγκαλισμού της πολιτικής με τη μηντιακή εξουσία στην Ελλάδα. Κάπως έτσι προκύπτει η θέση 107 της Ελλάδας στην παγκόσμια κατάταξη της Ελευθερίας του Τύπου. Είναι μάλιστα τόσο μεγάλη η σιγουριά και η αλαζονεία τους που δεν σκέφτηκαν καν το ενδεχόμενο της ήττας χθες, ώστε να προστατεύσουν την εκλεκτή τους από το δημόσιο κάζο, βάζοντας κάποιον άλλον να παρουσιάσει τα αποτελέσματα.
Η Σία Κοσιώνη δεν σατιρίστηκε ούτε ως γυναίκα, ούτε ως δημοσιογράφος, αλλά ως εξέχουσα μέτοχος και συνεργός ενός φαύλου και ολοκληρωτικού συστήματος εξουσίας που φαλκιδεύει τη λαϊκή κυριαρχία και λυμαίνεται τη χώρα. Και αυτό δεν είναι μικροπρέπεια, σεξισμός, μνησικακία. Είναι μια υγιής, υγιέστατη ταξική και δημοκρατική αντίδραση του κόσμου". Προσυπογράφω!

ΥΓ 2. Από την άλλη πλευρά, κάποιοι αναγνώρισαν ότι το σκληρότερο επάγγελμα της προηγούμενης Κυριακής ήταν να είσαι τηλεπαρουσιάστρια και να πρέπει να παρουσιάσεις την ήττα του δημάρχου - άντρα σου χαμογελώντας. Αυτό, στην θεατρική ορολογία λέγεται μπρεχτική αποστασιοποίηση (Verfremdungseffekt). Ελληνιστί Respect!

Βάλετε ελεύθερα λεζάντες στις φωτό.

Κυριακή 15 Οκτωβρίου 2023

Το υγρό βλέμμα

Συγκρίσεις - Αποκλίσεις 
Η γοητεία του ζωγραφισμένου προσώπου 

(Από τα μαθήματα μου στην Ανοιχτή Τέχνη
που αρχίζουν οσονούπω. Σπεύσετε!) 

Δύο, σχεδόν, σύγχρονες αυτοπροσωπογραφίες, φτιαγμένες γύρω στα 1600, δηλαδή στο πέρασμα από τον μανιερισμό στο μπαρόκ: Federico Barocci (1535 - 1612) και El Greco (1541 - 1614). Προσέξτε στα πορτρέτα της υγρασία των ματιών. Η πιο μεγάλη απόδειξη της τεχνικής επάρκειας του ζωγράφου. Επιπλέον στο μπαρόκ το υγρό βλέμμα λειτουργεί ως συναισθηματικός προβοκάτορας. Προσωπικά βλέπω να έχει αποδοθεί ιδιοφυώς το γερασμένο βλέμμα. Έμφορτο εμπειριών αλλά και ήρεμης εγκαρτέρησης του τέλους που επίκειται.
 Στο δεύτερο πάντως πορτρέτο δεν είναι μάλλον ο Δομήνικος αλλά ο αδελφός του Μανούσος. Είναι όμως εντυπωσιακό το πόσο μοιάζουν και στυλιστικά και χρωματικά τα δύο έργα. Με τον σχετικά άγνωστο Μπαρότσι από το Ουρμπίνο - στην εποχή του ήταν περιζήτητος, ιδίως από τον Πάπα Πίο Δ, ενώ επηρέασε και τον Ρούμπενς - να είναι πιο εκφραστικός και τον Ελ Γκρέκο να παρουσιάζεται ως πιο "μεταφυσικός". Αμφότεροι μαρτυρείται ότι υπήρξαν πολύ ξεχωριστοί και ως χαρακτήρες. Με ιδιορρυθμίες, φοβίες και εκρηκτικές συμπεριφορές. Ο τρίτος σύγχρονος τους που υπήρξε μεγάλος προσωπογράφος ήταν ο "ψυχογράφος" των ασήμαντων Giambattista Moroni (1520 - 1579). Σας παραπέμπω, για του λόγου το αληθές, στον γνωστό "Ράφτη" του που εκτίθεται στη National Gallery του Λονδίνου. Πάντως συμπερασματικά μπορώ να πω ότι ενώ η Αναγέννηση, ως ανθρωποκεντρική, αποδίδει τα τυπολογικά, τα ακριβή χαρακτηριστικά του ατόμου, το μπαρόκ εμβαθύνει στην ιδιοτυπία του προσώπου, στο βλέμμα του. Συγκρίνετε για παράδειγμα τα πορτρέτα του Λεονάρντο ντα Βίντσι και του Μπελίνι μ' εκείνα του Μπαρότσι ή του Μορόνι. Ή, τέλος, το πορτραίτο του λόγιου μοναχού και ποιητή Παραβιθίνο του Greco.

Σημ. Τα κείμενα μου στο facebook μοιάζουν με σελίδες προσωπικού ημερολογίου επειδή συμπληρώνονται συνεχώς, ξαναγράφονται χωρίς ποτέ να τελειώνουν. Έγραφα, λοιπόν, το πρωί για τον Άγγελο Σπάρταλη και τον Κούνδουρο. Μόλις τώρα ο Άγγελος με ενημέρωσε πώς ο νάνος Λουίτζι (κατά κόσμον Λευτέρης Πανταζής) που ήταν το μοντέλο του για το διπλό πορτρέτο που ανεβάζω εδώ, μόλις πέθανε. 
Αξίζει στη μνήμη του να αναφερθώ στην μικρή ιστορία αυτής της ζωγραφιάς: Όπως ανέφερα σε χθεσινό μου σημείωμα στο facebook, το 2013 είχα οργανώσει μία έκθεση σύγχρονων Ελλήνων δημιουργών στους ιερούς χώρους και τα μόνιμα εκθέματα του Αρχαιολογικού μας Μουσείου. Συχνά ονομάζω αυτή την έκθεση την πιο θριαμβευτική μου αποτυχία κυρίως γιατί και ο τότε αναπληρωτής διευθυντής Γιώργος Κακκαβάς αλλά και η γραφειοκρατία του υπουργείου υπό τον τότε Υπουργό Νίκο Παναγιωτόπουλο, μου δημιούργησαν απίστευτα, κωμικοτραγικά εμπόδια. 
Χαρακτηριστικά ο αρχαιολόγος (!) Κακκαβάς, μέλος της επιστημονικής επιτροπής της Νέας Δημοκρατίας, απαγόρευσε να εκτεθεί ο γυμνός Λουίτζι γιατί λέει ήταν ασέβεια προς τα λοιπά γυμνά του Μουσείου. Ρατσισμός, σεξισμός και ηλιθιότητα συγχρόνως. Δυστυχώς έτσι και έγινε. Εξετέθη μόνο ο ντυμένος Luigi γιατί κ. διευθυντής είχε ισχυρές πλάτες. Ο Άγγελος Σπάρταλης εν τέλει δώρισε το διπλό έργο στο μουσείο Βορρέ όπου και εκτίθεται σήμερα. Αξίζει να ειπωθεί πως αρχική έμπνευση του ζωγράφου ήταν τα απίστευτα πορτρέτα των νάνων του βασιλιά που φιλοτέχνησε στο Εσκοριάλ ο μεγάλος Βελάσκεθ.

ΥΓ. Τα ζωγραφισμένα πρόσωπα δεν πεθαίνουν ποτέ γιατί τα προστατεύει συνεχώς η τρομερή Γιαγιά ζωγραφική με τα  προκατακλυσμαία μαγικά της. Αυτή που δανείζει σε ήρωες και θεούς τα πρόσωπα των ανθρώπων τάχα μου για τα σώσει από την φθορά... Που ντύνει με άσεμνα, δηλαδή αιώνια χρώματα το πένθος της θνητότητας. Που καταπραΰνει τον πόνο και την έλλειψη μέσα ακριβώς και από πόνο και από έλλειψη. Επειδή για να γεννηθεί κάτι στην τέχνη πρέπει απαραιτήτως κάτι άλλο να πεθάνει. Πάντα μια μικρούλα Ιφιγένεια ν’ ανεβαίνει στον βωμό, πάντα ένα αργυρό μαχαίρι να σπιθίζει στον ήλιο.

Τρίτη 10 Οκτωβρίου 2023

Ο Γκούφυ, η πανίδα και η Αθήνα

Ο Γκούφυ μιλάει για την πανίδα της πόλης

(Στη φίλη μου ΣΙΑ που... δεν με κάλεσε!)

Το έχω πει πολλές φορές και θα το επαναλάβω και τώρα: Ο δήμαρχος της Αθήνας μού είναι συμπαθής κυρίως λόγω του αείμνηστου Παύλου Μπακογιάννη καθώς δεν ξεχνάω την εικόνα ενός 12χρονου αγοριού να κλαίει τον δολοφονημένο πατέρα του. Επίσης δεν ξεχνάω το γεγονός ότι είχα γνωρίσει και τον παππού του Κωνσταντίνο Μητσοτάκη και την τρομερή γιαγιά του Μαρίκα, δύο ιστορικές προσωπικότητες του τόπου. 
Ο Μπακογιάννης, πάλι, είναι ένα περίεργο μείγμα επικοινωνιακού χαρίσματος και εξοργιστικής άγνοιας, ένας συμπαθής γκαφατζής σαν τον Γκούφυ του Μίκυ Μάους αλλά και ο εκπρόσωπος του πιο ξεπερασμένου νεποτισμού και του συμπαγούς συστήματος της πλέον απεχθούς προσωποκεντρικής εξουσίας. Ο κ. Δήμαρχος μπορεί να μην ξέρει την διαφορά πανίδας και χλωρίδας ή να μπερδεύει την Πολιτεία στην Κηφισιά με την πλατωνική Πολιτεία, όμως γνωρίζει από μικρός ότι είναι μοιραίο να γίνει αρχηγός της Νέας Δημοκρατίας και μελλοντικά πρωθυπουργός. Και βέβαια ο Δήμαρχος δεν πρέπει να έχει αντίπαλο! Όλα αυτά όμως είναι πολύ θλιβερά και για τους θεσμούς και για το πολιτικό προσωπικό αυτού του τόπου αλλά και για τον τόπο τον ίδιο. 
Για αυτόν ακριβώς τον λόγο την επόμενη Κυριακή θα ψηφίσω με όλη μου την καρδιά - και σας καλώ να ψηφίσετε και εσείς - τον Χάρη Δούκα, την πρόταση του ΠΑΣΟΚ, ο οποίος με έπεισε και ως προς τις εξειδικευμένες γνώσεις του και ως προς το ουσιαστικό του ενδιαφέρον για τα χρονίζοντα προβλήματα της Αθήνας. Χαίρομαι ειλικρινά γιατί τον στηρίζει και ο εκπρόσωπος του ΣΥΡΙΖΑ για τον Δήμο της Αθήνας που ήρθε τρίτος.
 Τέλος δηλώνω πως θεωρώ ακατανόητη την εντολή (;) του Γενικού Γραμματέα του ΚΚΕ αλλά και του υποψηφίου του κόμματος στον Δήμο της Αθήνας  προς τα μέλη και τους ψηφοφόρους τους, να επιλέξουν λευκό, άκυρο ή αποχή για τις επαναληπτικές εκλογές! 
Βρίσκω την στάση αυτή άκρως επικίνδυνη, απολίτικη, απροκάλυπτα υπονομευτική και για τους θεσμούς αλλά και την ουσία της δημοκρατίας. Ιδιαίτερα, μάλιστα, τώρα που έχουμε τόσο μεγάλο ποσοστό αποχής και που μόνο στην Αθήνα η αποχή πλησίασε το 70%!  Το ΚΚΕ, 70 χρόνια μετά, επιλέγει ακόμη το αδιέξοδο σύνθημα "Τι Παπάγος, τι Πλαστήρας" οδηγώντας έτσι σε εκλογικές τερατογενέσεις. Προσωπικά θα περίμενα η ηγεσία του ΚΚΕ να παροτρύνει τους οπαδούς του να ψηφίσουν ελεύθερα και κατά συνείδηση αναλογιζόμενοι τις ιδιαιτερότητες και τα πρόσωπα της κάθε περιοχής. Όμως κάποιοι θεωρούν τους ψηφοφόρους τους κοπάδι και όχι ελεύθερους πολίτες.
Έτσι, για τη λογική του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας είναι αδιάφορο για την Αθήνα αν εκλεγεί ο Δούκας και όχι ο πολλαπλά αποτυχημένος Μπακογιάννης. Τι κρίμα...Και να σκεφτεί κανείς πως προσωπικά στις προηγούμενες βουλευτικές εκλογές ψήφισα πολύ συνειδητά το ΚΚΕ. Σκεπτόμενος εκτός κομματικών ή ιδεολογικών στεγανών και εντολών. Mea culpa;


Κυριακή 8 Οκτωβρίου 2023

Ψηφίζουμε όλοι Σήμερα

Alert ! Η Αττική σε κρίση


Αν συμφωνούμε σε αυτή την παρατήρηση, ότι η Αττική βρίσκεται σε έσχατο κίνδυνο, τότε αξίζει τον κόπο να συνεχίσουμε τη συζήτηση. Θεωρείται από πολλούς ότι η τοπική αυτοδιοίκηση είναι ακόμη πιο διεφθαρμένη από την κεντρική εξουσία. Και ότι οι τοπικές κοινωνίες ολοκληρώνουν το κακό που ενδημεί  ευρύτερα στο πολιτικό σύστημα. Αν συμφωνήσουμε πως η κάπως γενικευτική και απλοϊκή αυτή η παρατήρηση έχει κάποια βάση, τότε πώς θα απαλλαγούμε από αυτό το νοσηρό Και αυτό το λέω γιατί δεν είναι ούτε όλοι οι δήμοι το ίδιο,  ούτε επίσης όλοι οι δημοτικοί άρχοντες. Απλώς τα θεσμικά κενά και η ανομία, δηλαδή οι νόμοι που επικαλύπτονται και δεν εφαρμόζονται, είναι η κύρια αιτία που διαιωνίζει τα προβλήματα.
Τί πρέπει να γίνει; Τα λόγια και οι θεωρίες είναι εύκολα ιδιαίτερα σε μία φορτισμένη προεκλογική περίοδο όπως η τωρινή. Εν συνόψει πάντως θα έλεγα τα εξής:
Ο θεσμός της περιφέρειας οφείλει να λειτουργεί ως ο κρίσιμος ιμάντας πού θα συνδέει την κυβέρνηση με τους δήμους της χώρας έτσι ώστε να συντονίζεται το κυβερνητικό έργο, να ελέγχεται το αποτέλεσμα του και να μην διασπαθίζονται μάταια ή και να χάνονται, ακόμη χειρότερα, τα εθνικά ή τα ευρωπαϊκά κεφάλαια. Πιο συγκεκριμένα η δική μας πρόταση δίνει άμεση προτεραιότητα, την επαύριο κιόλας της ανάληψης των καθηκόντων μας, στην δασοπροστασία και τη δασοπυρόσβεση, στον ριζικό επανασχεδιασμό των μέσων και των πρακτικών που ακολουθούνται, φευ ατελέσφορα, έτσι ώστε να σώσουμε τα τελευταία περιαστικά δάση που έχουν απομείνει στην πολύπαθη Αττική. Παράλληλα, άμεση μέριμνα μας θα είναι η προσπάθεια να ληφθούν ουσιαστικά μέτρα ΤΏΡΑ για τις μελλοντικές πλημμύρες από τις βροχοπτώσεις αλλά και συγχρόνως να γίνει ευρύτατη ενημέρωση στο κοινό για τη μεγάλη έλλειψη νερού που αντιμετωπίζουμε σήμερα αλλά και που θα αντιμετωπίσουμε δραματικά μεγαλύτερη στο μέλλον. Το νερό είναι ένα πολύτιμο αγαθό και δεν έχουμε κανένα δικαίωμα, πολίτες και πολιτεία, να το σπαταλάμε είτε από επίδειξη είτε από επιπολαιότητα. Αν υπήρχε καλύτερη διαχείριση στην πολιτική του νερού, θα είχαμε περισσότερα μέσα για να σβήσουμε τις πυρκαγιές που κατέστρεψαν εκατοντάδες χιλιάδες στρεμμάτων τα τελευταία χρόνια. Βλέπετε τα θέματα αυτά είναι αλληλένδετα.  Αυτές είναι δράσεις που πρέπει να αναληφθούν άμεσα και όχι να διοργανώσουμε εξευτελιστικές πανηγύρεις και σόου. Για μας πολιτισμός δεν είναι οι βλαχομπαρόκ εκδηλώσεις αλλά η βελτίωση της καθημερινότητας του πολίτη, ο ουσιαστικός σεβασμός του φυσικού περιβάλλοντος, οι απελευθερωμένες ακτές, ο επανασχεδιασμός ή η απαγόρευση της αυθαίρετης τοποθέτησης ανεμογεννητριών και βέβαια η βελτίωση άμεσα του αφόρητου καθημερινού εφιάλτη που λέγεται κυκλοφοριακό και ταλανίζει 5 εκατομμύρια ανθρώπους. Δεν είναι δυνατόν να έχει γίνει η Αθήνα και ολόκληρη η Αττική ένα απέραντο υπαίθριο πάρκινγκ και να το ανεχόμαστε αυτό η πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια αυτοδιοίκηση χωρίς να εφαρμόζουμε πρακτικές λύσεις άμεσα. Χωρίς να παίρνουμε τα αναγκαία μέτρα φοβούμενοι την αντίδραση των τοπικών μικρομαφιών. Είτε στη λεγόμενη αθηναϊκή Ριβιέρα είτε στα ενδότερα. Η σκοτεινή διαπλοκή τοπικής εξουσίας και τοπικής κοινωνίας πρέπει να σταματήσει τώρα.
Η παράταξή μας διαθέτει και την τεχνογνωσία αλλά και το πρόγραμμα ώστε ν' αντιμετωπίσει άμεσα αυτές τις τόσο κρίσιμες προτεραιότητες. Και τούτο γιατί δεν απαρτίζεται ούτε από τηλεοπτικούς σταρ, ούτε από περσόνες της μόδας αλλά από ανθρώπους, διακεκριμένοους επιστήμονες, επιτυχημένους επαγγελματίες κάθε είδους, γνώστες των θεμάτων της αυτοδιοίκησης που πονάνε αυτόν τον τόπο και ψάχνουν φιλότιμα να βρουν τρόπους ώστε να ανακουφιστούν οι χρόνιες πληγές του. Που παρεμβαίνουν στο ειδικό και το τοπικό, επειδή γνωρίζουν το γενικό και το ευρύτερο. Η παράταξή μας, θα το πω όσο πιο σεμνά γίνεται, φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα καινούργιο μοντέλο διαχείρισης των κινδύνων που να μην έχει σχέση ούτε με τις παρελθούσες πρακτικές ούτε με την κυρίαρχη νοοτροπία της ευκολίας και των "μισών λύσεων". Υπερβαίνοντας τις τεχνητές αντιθέσεις ή την ασφυξία των κομματικών εξαρτήσεων η παράταξη μας αναφέρεται αποκλειστικά στην Αττική και τα επείγοντα ζητήματα της αλλά και στην αγάπη και το φιλότιμο των κατοίκων της για αυτόν τον ιερό τόπο. Έτσι, έχοντας επίγνωση των ευθυνών μας αλλά και τεράστια αγωνία για τα προβλήματα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε, ζητάμε με εντιμότητα και το χέρι στην καρδιά την ψήφο σας. Δεν υπάρχει καθόλου χρόνος για χάσιμο επειδή... η Αττική είναι σε κρίση! Όσο πιο γρήγορα το συνειδητοποιήσουμε, τόσο πιο άμεσα θα αντιδράσουμε. Η παράταξή μας διαθέτει και την τεχνογνωσία αλλά και το πρόγραμμα ώστε ν' αντιμετωπίσει άμεσα αυτές τις τόσο κρίσιμες προτεραιότητες. Και τούτο γιατί δεν απαρτίζεται ούτε από τηλεοπτικούς σταρ, ούτε από περσόνες της μόδας αλλά από ανθρώπους με εξειδίκευση και ευαισθησία, διακεκριμένους επιστήμονες, επιτυχημένους επαγγελματίες κάθε είδους, γνώστες των θεμάτων της αυτοδιοίκησης που πονάνε αυτόν τον τόπο και ψάχνουν φιλότιμα να βρουν τρόπους ώστε να ανακουφιστούν οι χρόνιες πληγές του. Που παρεμβαίνουν στο ειδικό και το τοπικό, επειδή γνωρίζουν το γενικό και το ευρύτερο. Η παράταξή μας, θα το πω όσο πιο συχνά γίνεται, φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα καινούργιο μοντέλο διαχείρισης των κινδύνων που να μην έχει σχέση ούτε με τις παρελθούσες πρακτικές ούτε με την κυρίαρχη νοοτροπία της ευκολίας και των "μισών λύσεων". Υπερβαίνοντας τις τεχνητές αντιθέσεις ή την ασφυξία των κομματικών εξαρτήσεων η παράταξη μας αναφέρεται αποκλειστικά στην Αττική και τα επείγοντα ζητήματα της αλλά και στην αγάπη και το φιλότιμο των κατοίκων της για αυτόν τον ιερό τόπο. Έτσι, έχοντας επίγνωση των ευθυνών μας αλλά και τεράστια αγωνία για τα προβλήματα που έχουμε να αντιμετωπίσουμε, ζητάμε με εντιμότητα και το χέρι στην καρδιά την ψήφο σας. Δεν υπάρχει καθόλου χρόνος για χάσιμο επειδή... η Αττική είναι σε κρίση. 

 ΥΓ. Γιώργος Ιωακειμίδης για την Αττική, Μάνος Στεφανίδης για τον Νότιο Τομέα.

Αντίο Στέλιο Φαϊτάκη, αρχιμάστορα του γκράφιτι

Αντίο στον Έλληνα Banksy - έναν άγνωστο μεγάλο 
Αισθάνομαι πολύ άσχημα που αποχαιρετώ αυτή τη στιγμή τον Στέλιο Φαϊτάκη, τον Έλληνα Βanksy... Σε ηλικία μόλις 47 ετών. Ο Φαϊτάκης κατάφερε να κάνει μία τέχνη αντισυμβατική όμως απόλυτα κατανοητή και αναγνώσιμη, απόλυτα τοποθετημένη τόσο απέναντι στην ιστορία της τέχνης όσο και την πολιτική συγκυρία. Μία τέχνη ελληνική και συγχρόνως παγκόσμια... Με την έννοια πως και ως φόρμα και, κυρίως, ως περιεχόμενο αφορά άμεσα και ενδιαφέρει την παγκόσμια κοινότητα.
Γεννήθηκε το 1976 και σπούδασε στην ΑΣΚΤ αποφοιτώντας το 2003 από το εργαστήρι της Ρένας Παπασπύρου. Ο αδόκητος θάνατος του πραγματικά είναι πλήγμα για την ελληνική τέχνη στην οποία είχε να προσφέρει ακόμη πάρα πολλά. Αλλά είναι και πολύ άδικο για την παγκόσμια ζωγραφική στην οποία επάξια είχε συμμετάσχει. Σε τρόπον ώστε οι New York Times να έχουν γράψει για το έργο του και να το έχουν παρουσιάσει στο εξώφυλλο τους! Ένας λοιπόν πραγματικά διεθνής μας καλλιτέχνης - άγνωστος ή υποβαθμισμένος στον τόπο του - χαμηλών τόνων και πολύ ταπεινός κατά τα άλλα που είχε συμμετάσχει το 2011 στην Μπιενάλε Βενετίας τοιχογραφώντας με μια μνημειακή σύνθεση δέκα μέτρων (!) τον εξωτερικό τοίχο του Εθνικού Περιπτέρου της Δανίας μετά από πρόσκληση της επιμελήτριας Κατερίνας Γρέγου. 
Ο Στέλιος πρωτοέκανε από τη δεκαετία του '90 τους τοίχους των Εξαρχείων ή την ΕΛΑΪΣ στην Πειραιώς παγκόσμιο μουσείο ενώ παράλληλα έδειξε πόσο επαναστατική, πόσο ανατρεπτική μπορεί να είναι η παράδοση. Δεν θα ήταν υπερβολή να πω ότι ο Στέλιος άλλαξε αθόρυβα αλλά ουσιαστικά τη δημόσια εικόνα της πόλης μας εμπνέοντας δεκάδες δεκάδων νέους καλλιτέχνες όντας ο Πατριάρχης του γκράφιτι. Σαν τους παλιούς αγιογράφους δάμαζε μεθοδικά όποια ελεύθερη επιφάνεια τού προσφέρονταν. Μέτρα ολόκληρα τοίχων και σόκορων. 
Αρχικά ήταν βασικό στέλεχος της ομάδας Carpe Diem και αργότερα αυτόνομος ως Bizare (TXC). Ξεκίνησε πρώτος και ακολούθησαν ο Αλέξανδρος Βασμουλάκης (Zap 51), ο Κωνσταντίνος Δάγκας (H.O.P.E), ο μαθητής μου, αδικοχαμένος Χάρης Κάλφας (Barns), ο Ανδρέας Κασάπης (Mute), o Μανώλης Αναστασάκος κι άλλοι πολλοί. Έλαμψε με το ταλέντο του το 2007 και την έκθεση Destroy Athens, στην 1η Μπιενάλε της Αθήνας, και το 2009 στο Heaven... Ζωγράφισε τους εξεγερμένους, τους ανέστιους Παλαιστίνιους μαχητές ως σύγχρονος Αγίους ενώ η τέχνη του είχε πάρει πολλά και από την θιβετιανή ζωγραφική ή τον Bruegel και τον Klimt. Δεν είναι της παρούσης αλλά σύντομα θα αναπτύξω σε πιο επιστημονικό κείμενο τη σχέση του Φαϊτάκη με τους ζωγράφους του μεταβυζαντινού μπαρόκ και του ροκοκό όπως είναι οι Κρήτες Γεώργιος Κλόντζας, Θεόδωρος Πουλάκης Γεώργιος Καστροφύλακας και Ιωάννης Κορνάρος. Ο τελευταίος έδρασε στην Κύπρο, σώζονται εξαιρετικά έργα του στην Παλαιά Μητρόπολη του Αγίου Ιωάννη Λευκωσίας και το αρχιεπισκοπικό Μέγαρο ενώ στην βιβλιογραφία αναφέρεται υποτιμητικά ως εκπρόσωπος του τουρκομπαρόκ. Ουδέν αναληθέστερον τούτου! Αυτοί οι ζωγράφοι ενός μεταίχμιου συχνά υποτιμημένου, είναι νομίζω οι ουσιαστικοί δάσκαλοι του Στέλιου. 
 Τον Φαϊτάκη, τον συμπεριέλαβα έγκαιρα στην πρώτη έκδοση του "Ελληνομουσείου", στις αρχές του 2000 και έκανα εκτενή αναφορά στο έργο του στον "άτυχο" δέκατο τόμο της δεύτερης έκδοσης του, το 2009. Και τον λέω άτυχο γιατί δεν κυκλοφόρησε ποτέ από την εφημερίδα που μοίραζε όλη τη σειρά αλλά τυπώθηκε μετά ιδίοις αναλώμασι και διετίθετο από το μουσείο Μπενάκη. 
Έγραφα τότε χαρακτηριστικά: "...Ο Φαϊτάκης έκανε την πρώτη, ατομική του έκθεση στην γκαλερί Breeder έχοντας ήδη αποκτήσει ένα κοινό που από blog σε blog εκφράζει τον θαυμασμό του. Το σπουδαιότερο όμως είναι πως γιαγιάδες σταματούν μπροστά στα έργα του και κάνουν με ευλάβεια τον σταυρό τους..." τόμος ι, σελ. 72 - 75.

Ο Φαϊτάκης είναι πια δίπλα στον Θεόφιλο, στον Κόντογλου, στον Διαμαντόπουλο, στον Μποστ, στον Φασιανό και τον Θεοφυλακτόπουλο.
 Είναι πάντως κρίμα που η Εθνική Πινακοθήκη ή το ΕΜΣΤ δεν εκθέτουν έργα του - αγνοώ καν αν έχουν - ώστε να τον γνωρίσει το ευρύτερο κοινό... Και είναι διπλά κρίμα που δεν τον αποχαιρέτησε επίσημα το Υπουργείο Πολιτισμού. Ή, είναι κρίμα που δεν τον ξέρουν οι πολλοί και κυρίως οι νέοι. Ιδιαίτερα αυτοί...γιατί το έργο του Φαϊτάκη είναι συγχρόνως βαθιά πολιτικοποιημένο και έντονα πνευματικό. Τον τίμησε λοιπόν η Δανία στην Μπιενάλε της Βενετίας αλλά όχι η Ελλάδα.
 O tempora, Ω μόρτες!

ΥΓ. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τον χαμηλό τόνο της φωνής του όταν μιλούσε, πάντα αργά και μ' ένα αδιόρατο χαμόγελο στα χείλη. Πάντα μ' ένα στοχαστικό, βαθύ βλέμμα.Υπόσχομαι, λοιπόν, να οργανώσουμε, μετά τις αυριανές εκλογές, μια μεγάλη αναδρομική του Στέλιου Φαϊτάκη στο Μουσείο Βορρέ που τον ήξερε και τον αγαπούσε..Για να μην έχουμε ανάγκη τους επικίνδυνους, τους άσχετους και τους δήθεν.

Κυριακή 10 Σεπτεμβρίου 2023

Ουδείς είναι αθώος


Ο πρωθυπουργός ονόμασε τη συμφορά και την επαναλαμβανόμενη τραγωδία "μεγάλη αναποδιά". Με άγνωστο τον τελικό αριθμό των πνιγμένων στις λάσπες ή των καμένων στα καρβουνιασμένα βουνά. Μεγάλη αναποδιά! Τί κομψή έκφραση για να δοθεί το σύνθημα: Business as usual. Επειδή η μεγάλη ρεμούλα συνεχίζεται. Έργα βιτρίνας που στοιχίζουν πανάκριβα επειδή τρώνε οι "δικοί" μας κι όχι έργα ουσίας που αφορούν στον πολίτη. Ο "Μεγάλος Περίπατος" είναι ένα κραυγαλέο παράδειγμα ασύδοτης σπατάλης και αλαζονείας.
Άρα ουδείς δικαιούται να δηλώνει αθώος ή να προσποιείται άγνοια. Ειδικά τώρα. Μετά το φετινό, τρομαχτικό καλοκαίρι.
Ας αξιοποιήσουμε λοιπόν το πρώτιστο όπλο που διαθέτουμε, τη ψήφο μας. Στις προηγούμενες εκλογές ΔΕΝ ψήφισε σχεδόν ένας στους δύο! Πρόκειται για αυτόν ακριβώς που τώρα διαμαρτύρεται και αναθεματίζει. Που ισχυρίζεται ότι όλοι είναι ίδιοι. Όμως η αποχή είναι συνενοχή. Οι εκλογές για τους Δήμους και τις Περιφέρειες είναι σε ένα μήνα. Το σύστημα θέλει ως περιφερειάρχες κυβερνητικές μαριονέτες τύπου Πατούλη, Αγοραστού ή Χαρδαλιά (του επονομαζόμενου και... Ράμπο)! Είναι στο χέρι μας να ψηφίζουμε αλλιώς. Ας πάμε όλοι στην κάλπη. Ιδιαίτερα οι νέοι. Το παρακάτω κείμενο είναι άκρως διαφωτιστικό για το παιχνίδι που παίζεται. Ας αναλάβει ο καθένας από εμάς τις προσωπικές του ευθύνες:

     " Τα εξαφανισμένα...
(από τον Γιώργο Μαργαρίτη)

Τα ποσά που διατίθενται για έργα υποδομών και ανάπτυξης στην χώρα μας είναι κολοσσιαία.
Από το 2014 ως το 2027 (ημερομηνία ολοκλήρωσης του νέου ΕΣΠΑ) τα ποσά αυτά αθροίζονται σε 80 με 100 δισεκατομμύρια ευρώ (ΕΣΠΑ, Ταμεία Ανάκαμψης, διάφορες πηγές, συν εθνικοί πόροι ΠΔΕ).
Αυτό μας κάνει περίπου σε έξι ως επτά δισεκατομμύρια κάθε έτος.
Οι υποδομές είναι αυτές που όλοι γνωρίζουμε: απλά δεν υπάρχουν. Η χώρα καίγεται, πνίγεται, σκοτώνεται από εγκληματική έλλειψη υποδομών..... 
Τα τεράστια κονδύλια για την διαχείριση των αποβλήτων απλά εξαφανίστηκαν. Οι χωματερές είναι όπως παλιά....
Η καταστροφικά πολυέξοδη προχειρότητα πανταχού παρούσα. Στην χάραξη -ένα μόνο παράδειγμα- του νέου οδικού άξονα στην Κρήτη δεν υπήρξε πρόβλεψη για "υδραυλικές μελέτες"! Πρόκειται για ένα έργο που θα τέμνει κάθετα την λεκάνη απορροής των υδάτων στην βόρεια Κρήτη. Αργότερα, στην πρώτη πλημμύρα, θα ευθύνεται η "κλιματική κρίση" !!!!
Αυτοί οι ωκεανοί χρήματος αυγατίζουν τα κέρδη των κατασκευαστικών -αυτό μόνο κάνουν. Είναι τόσο προσοδοφόρα η δραστηριότητα που εφοπλιστικό κεφάλαιο, επενδυτές και τράπεζες ανταγωνίζονται για το ποιος θα πιάσει την "καλή" μέσα από τα μεγάλα έργα. 
Κάθε τι άλλο θυσιάζεται στον βωμό του κέρδους.
Η δε πληθώρα εύκολων κερδών και συνακόλουθου πλουτισμού (όχι μόνο για τους μεγάλους - κάθε μικροεργολάβος στην Κρήτη περιμένει κατι τις από την "πίτα" του ΒΟΑΚ) μετατρέπει την κοινωνία μας σε ζούγκλα συμφερόντων, μαφιόζων, μπράβων και μηχανισμών ξεπλύματος χρήματος. Το δε κράτος -που κατανέμει τα κονδύλια- κόλαση διαφθοράς. 
Γι' αυτό έχουμε ανάγκη από πολλά ακόμα καζίνο..."

ΥΓ. 1 Ας πάμε όλοι να ψηφίσουμε. Όλοι. Αφού ενημερωθούμε. Επειδή δεν είναι όλοι ίδιοι. Υπάρχουν άνθρωποι με τεράστιο έργο στην τοπική αυτοδιοίκηση το οποίο όμως συστηματικά αποσιωπάται. Ας ψηφίσουμε, λοιπόν, όλοι. Με ψυχρή λογική και θερμό χέρι. Αποφάσισα να εκτεθώ και να βοηθήσω τον Γιώργο Ιωακειμίδη στην Περιφέρεια Αττικής, στον Νότιο Τομέα, γιατί δεν θέλω να παρακολουθήσω την επόμενη καταστροφή στη γειτονιά μας από την τηλεόραση... Εσείς; 

ΥΓ. 2 Το δυσοίωνο ρεκόρ του ιστορικά υψηλότερου ποσοστού αποχής από τις εθνικές εκλογές καταλαμβάνει πλέον η αναμέτρηση της Κυριακής 25 Ιουνίου 2023. Η αποχή άγγιξε το 47,17%, ξεπερνώντας το προηγούμενο ρεκόρ των εκλογών του Σεπτεμβρίου 2015, όταν η αποχή είχε φθάσει το 43,84%. Τίποτα άλλο.

Σημ. Ο Νότιος Τομέας περιλαμβάνει το Μοσχάτο - Ταύρο, την Καλλιθέα, τη Ν. Σμύρνη, το Π. Φάληρο, τον Άγιο Δημήτριο, τον Άλιμο, την Αργυρούπολη - Ελληνικό, τη Γλυφάδα. Συνολικά την Περιφέρεια Αττικής συγκροτούν 65 δήμοι και σχεδόν 5 εκατομμύρια πολίτες! Σκεφτείτε: Ο αυριανός Περιφερειάρχης θα είναι ένας grosso modo μικρός πρωθυπουργός. Ας εκλέξουμε όλοι μας τον πιο κατάλληλο.

Παρασκευή 8 Σεπτεμβρίου 2023

Το μυστήριο της γραφής


"...Κι ύστερα να, κι ο πόνος, έχει και αυτός το καλό του. Υποφέρετε λίγο. Ο Νικόλκα που λέγαμε, έχει ίσως δίκιο που θέλει να υποφέρη. Ξέρω δεν πιστεύετε, λοιπόν μη διστάζετε: δοθήτε ειλικρινά στη ζωή χωρίς να το σκεφτόσαστε. Μην ανησυχήτε, θα σας βγάλη στην ακρογιαλιά και θα σας ξαναστήση στα πόδια σας. Ποιά ακρογιαλιά; Μήπως το ξέρω και εγώ; ... Και πάλι είναι ευτύχημα που σκοτώσατε μόνο μία κακή γριά, θα μπορούσατε να είχατε φαντασθή μία άλλη θεωρία και να φθάνατε σε ένα εκατό εκατομμύρια φορές πιο τερατώδες αποτέλεσμα! Πρέπει ακόμα να ευχαριστήτε το Θεό, ίσως. Πού ξέρετε; Ίσως ο Θεός να σας φυλάη για κάποιο πράγμα. Όσο για σας, έχετε θάρρος και μη φοβόσαστε τόσο. Μήπως η μεγάλη δοκιμασία που έρχεται είναι εκείνο που σας φοβίζει; Όχι, τότε θα ήταν ντροπή να φοβάστε. Αφού εκτελέσετε μία τέτοια πράξη, τώρα φανήτε δυνατός. Υπάρχει μιά δικαιοσύνη..."

Ο ανακριτής Πορφύρης στον Ρασκόλνικωφ, Έγκλημα και Τιμωρία, σελ. 537.

Αυτό το καλοκαίρι διάβασα στα αγγλικά τις "Νεκρές Ψυχές" - Dead Souls - του Νικολάι Γκόγκολ από την Oxford university press και με εισαγωγή του περίφημου φιλολόγου sir Maurice Bowra. Μετά αντιπαρέβαλα τις ελληνικές μεταφράσεις του πολυαγαπημένου βιβλίου και τις βρήκα πολύ ενδιαφέρουσες. Πρόκειται για ένα απολαυστικό κείμενο - ποταμό, τόσο διασκεδαστικό όσο και αναστοχαστικό ως προς το τι είναι αφήγηση, που προλαβαίνει πολλούς μοντερνιστές του 20ού αιώνα και βέβαια προετοιμάζει σαφώς τον Ντοστογιέφσκι. 
Στη συνέχεια διάβασα ξανά το Έγκλημα και Τιμωρία στην πλήρη του έκδοση, του 1968 από τον Γαλαξία  με μία προσοχή και μ' ένα σεβασμό τον οποίον αναγνωστικά έχω δείξει μόνο για την Οδύσσεια του Ομήρου. Τι έξοχο κείμενο, παρά το ακατάστατο, αγχωμένο ύφος του συγγραφέα, τι ιδιοφυής σχεδιασμός των χαρακτήρων και της ψυχολογίας τους, τι έντονα θεατρική ατμόσφαιρα, με τους διαλόγους να ξεδιπλώνονται ατελείωτοι και να κορυφώνονται αριστοτεχνικά καθώς οι πρωταγωνιστές και οι δευτεραγωνιστές βουλιάζουν αβοήθητοι στο δράμα της ύπαρξής τους της ίδιας. Το βιβλίο τελειώνει με την παράθεση του αναλυτικού σχεδιασμού - σχεδόν δέκα σελίδες από τις 650 συνολικά - που έγραψε ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι δίνοντας μικρές περιλήψεις για τα μέρη και τα επιμέρους κεφάλαια του βιβλίου του. Αληθινό μάθημα αρχιτεκτονικής! ( Η μετάφραση είναι του Α.Κ. Ξέρει κανείς κάτι περισσότερο);
Έπειτα διάβασα το μυθιστόρημα The Personal Librarian, ένα best seller των Marie Benedict και Victoria Christopher Murray. Πρόκειται για τη ζωή της προσωπικής βιβλιοθηκάριου του περίφημου τραπεζίτη και μεγαλοβιομήχανου J.P. Morgan, της Belle da Costa Greene, μιας αφροαμερικανίδας η οποία τολμάει να μονοπωλεί τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων πλάι στο διάσημο αφεντικό της συγκροτώντας, με την καλλιέργεια και το πείσμα της, την περίφημη συλλογή παλαιών βιβλίων και χειρογράφων της Morgan library. 
Λεπτομέρεια: Η πρωταγωνίστρια που είναι μαύρη, αλλάζει το όνομα της από Greener σε Greene, παρουσιάζεται σαν λευκή και ως τέτοια σταδιοδρομεί ακόμα και ως ερωτική σύντροφος του διάσημου ιστορικού τέχνης Bernard Berenson. Σουφραζέτες, φυλετικές διακρίσεις, αγώνας για τα δικαιώματα των μαύρων και παράλληλα ο λαμπρός κόσμος των δημοπρασιών και του ανταγωνισμού των μεγιστάνων της αμερικανικής οικονομικής ζωής ώστε να αποκτήσουν με τα ιλιγγιώδη ποσά που δαπανούν, το άλλοθι του φιλότεχνου, στοιχειοθετούν τον κόσμο του βιβλίου. Οι λεγόμενοι καυστικά robber barons - δηλαδή ληστοβαρώνοι (αυτοί που μετά τον Εμφύλιο έστησαν έναν, συχνά, μονοπωλιακό - ληστρικό καπιταλισμό στην Αμερική). Απολαυστικό, "αμερικάνικο", γρήγορο γράψιμο, ένα μάθημα του πως (πρέπει να) γράφεται ένα best seller, ένα"εμπορικό" βιβλίο.
Τέλος, έπεσε στα χέρια μου τυχαία, από έκδοση - προσφορά του 2020 για την εφημερίδα Το Βήμα, το γνωστό μυθιστόρημα της Patricia Highsmith "Καταδίωξη στη Βενετία" σε αναθεωρημένη μετάφραση του Βασίλη Πουλάκου. Το βιβλίο είχε κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Μίνωας το 2017. Γραφή αληθινά παραισθητική, χαρακτήρες που βουλιάζουν στην παράνοια και την λατρεία της βίας, μοναδική περιγραφή μιας κρύας, υγρής και μυστηριώδους Βενετίας η οποία, ως η απόλυτη σκηνογραφία του παραλόγου, συντελεί στην κλειστοφοβική ατμόσφαιρα του έργου. Το δίδυμο των πρωταγωνιστών, ένας Αμερικανός τυχοδιώκτης ζωγράφος και ο νεαρός γαμπρός του, θυμίζουν πολύ το ανάλογο ζευγάρι του θαυμαστού κυρίου Ρίπλεϊ. Μόνο που εδώ η ψυχογραφία των ηρώων κάνει τον αναγνώστη να παρακολουθεί το μανιακό κυνηγητό τους κυριολεκτικά αγχωμένος, χωρίς κατ' ουσίαν να συμβαίνουν και πολλά πράγματα (δεν έχουμε καν φόνο ή κλοπή), παρά μόνο η γοητεία της περιγραφής της Highsmith. Ή, αλλιώς, ανάγνωση με κομμένη την ανάσα όπως θα ήθελε ο Γκοντάρ. Ένα μικρό αριστούργημα σε μία πρόχειρα τυπωμένη έκδοση που αξίζει όμως τον κόπο να την αναζητήσετε.

Σημ. Κοινό στοιχείο και στους τρεις, μεγάλους συγγραφείς - παρά τις εξόφθαλμες διαφορές τους -  δηλαδή στον Γκόγκολ, τον Ντοστογιέφσκι και την Χάισμιθ είναι πως η αφήγηση για αυτούς λειτουργεί ως τυπική διαδικασία ώστε να εκθέσουν τον προβληματισμό τους πάνω ακριβώς στις δυνατότητες και την ουσία της γραφής. Με άλλα λόγια πρόκειται για μιαν γραφή που διαρκώς αυθυπονομεύεται. Που δεν είναι όσα γράφει...

ΥΓ. Θα διάβαζα κι άλλο αλλά πήγαινα και θάλασσα.

Αυτός ο Αύγουστος

Ο ΤΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 

(Αύγουστο κλαίω τους νεκρούς μου...
Μνήμη Καταστροφής, Πένθος της Σμύρνης) 

... ποτέ δεν συνήθισα τους ανθρώπους, αλλά αυτό είναι μια άλλη μου αναπηρία...
                                             Δ. Δημητριάδης

 Παράξενο καλοκαίρι, καταχνιά, φωτιές και καψαλισμένη χώρα απ' άκρη σ' άκρη, τρελός άνεμος που αποτελειώνει ό τι έχει απομείνει. Καμμένες η Θράκη, η Ρόδος, η Εύβοια, το ένα τρίτο της Αττικής! Παράξενη, τρομαχτική εποχή με αλλαγές, αφανείς ή φανερές. Που επιταχύνονται χωρίς να μπορεί κανείς να προβλέψει εύκολα τις συνέπειες. Όσο κι αν το σύστημα επιμείνει ένοχα στο status quo.
Οι άνθρωποι διεκδικούν απελπισμένοι ό,τι η διαφήμιση της ευτυχίας τούς υπόσχεται, λίγες, ανέφελες δηλαδή διακοπές, ένα ταξίδι που θα ισοφαρίσει όλα τα προηγούμενα κακά, τις εκπτώσεις της καθημερινότητας τους, έναν άνθρωπο που θα έχει όλες τις αρετές των lifestyle περιοδικών και καμιά, ανθρώπινη, αδυναμία. Μια ευκαιρία να ξεφύγουν από την εγκλωβισμένη ζωή τους, τον παγιδευμένο τους εαυτό. Την πανδημία που δεν εξέλιπε ακόμη, την κρίση που ήρθε για να μείνει. 
Ο Αύγουστος καθίσταται έτσι ένας περιφραγμένος, ιδιωτικός παράδεισος, στον οποίο ο καθένας θέλει απελπισμένα να τρυπώσει. Έστω για λίγο. Φυγή, απόδραση, απομάκρυνση, άγονη γραμμή, κατασκευή του «εξωτικού», αντικατοπτρισμός του μακρινού ορίζοντα που παρασύρει και ελευθερώνει.
 Προσωπικά, κάνω τον Αύγουστο τις σκέψεις ή τους απολογισμούς που οι άλλοι πραγματοποιούν την Πρωτοχρονιά. Αυτόν το μήνα είναι όλες μου οι επέτειοι, οι επιτυχίες και οι ήττες. Αύγουστο κλαίω τους νεκρούς μου. Αύγουστο αποφασίζω ν' αλλάξω, κι όσο πιο σοφός, δηλαδή πιο μεγάλος γίνομαι, συνειδητοποιώ ακόμη πιο βαθιά πόσο ανώφελες είναι όλες αυτές οι αλλαγές. Οι επιλογές μιας ζωής.
 Είμαστε οι επιθυμίες και οι αδυναμίες μας, είμαστε οι κερδισμένες στιγμές που όμως κάποτε θα πληρωθούν με το παραπάνω, είμαστε κάτι χαρακωμένοι, ανάποδοι καθρέφτες, μάσκες πληγωμένες, ατελείς υποκριτές που οφείλουν, πάντως, να υποδυθούν τέλειους ρόλους. Κι οι αγάπες μας πάντα αρχίζουν και τελειώνουν τον Αύγουστο, την εποχή των ορίων που παραβιάζονται και του κρεσέντο που διεκδικεί για μια στιγμή και μόνη την ένταση της αιωνιότητας. Μισές οι χαρές, κολοβές οι λύπες, εφόσον το κακό σέρνεται υπόγειο και ανεξέλεγκτο. Κάθε φορά που τολμάς να δεις έξω απ' το καβούκι σου, το home-castle του χειμώνα ή το σκάφανδρο των διακοπών που λέγεται "καλοκαίρι", ο τρόμος του πραγματικού σε συντρίβει. 
Στις κοινωνίες των μαζικών ατομισμών η ζωή η ίδια είναι πρόβλημα μέγα, γι' αυτό και επισημοποιούνται τα λογής υποκατάστατα. Οι μοναξιές βαφτίζονται σχέσεις, οι ευκαιριακές συνευρέσεις δύο φιδιών κάτω απ' το ίδιο ξερολίθαρο, οικογένειες, τα παραισθητικά παιχνίδια που δημιουργεί ο κάθετος ήλιος όταν φωτίζει έκκεντρα τα πρόσωπα, έρωτες, κ.ο.κ. Μεγαλωμένοι με μελό και happy end και με πάθη τόσης διάρκειας όση χωράει ένα σίριαλ, καταθλιβόμαστε αθεράπευτα όταν βλέπουμε πόσο άσχημη είναι η ζωή όταν την ομορφιά την ψάχνεις σ' ένα ηλιοβασίλεμα, κάπου πέρα μακριά κι όχι σε όσα εσωτερικά πράγματα σού επιτρέπουν να την δικαιούσαι. Άνθρωποι σε δίπολα, σε τρίγωνα, σε ασύμπτωτες ευθείες, σε φαύλους κύκλους, υποκρίνονται πως αγαπάνε χαζεύοντας απλώς τον καθρέφτη τους, και τότε η ίδια τους η εικόνα ετοιμάζεται να τους κατασπαράξει. Δικαιοσύνη...

ΥΓ. Σαν σήμερα πριν εκατό και ένα χρόνια. Η ανείπωτη τραγωδία. Η εκδίκηση της ιστορίας. Ίσως γι' αυτό είναι τον Αύγουστο που πενθώ τους νεκρούς μου, κυρίως τους συμβολικούς. Γι 'αυτό πάλι Αύγουστο είμαι έτοιμος να πιστέψω σε μιαν ευτυχία που δεν έρχεται τελικά. Δεν έρχεται ποτέ.
 Ίσως γιατί είναι πολύ ιδιοτελής, ίσως γιατί φιλοδοξεί να χτιστεί αποκλειστικά από υλικά καταδαφίσεως. Το κοινό μας λάθος, αυτό της Μεταπολίτευσης που το πληρώνουμε όλοι εξ αδιαιρέτου. Νεόπλουτοι, νεόφτωχοι, επηρμένοι, ειμαρμένοι, μαραμένοι κλπ. Επειδή είμαστε πάλι έτοιμοι να ξεχάσουμε, να συμψηφίσουμε, να συγχωρήσουμε...μήπως και συγχωρεθούμε. Εξάλλου ο Αύγουστος προσφέρεται. Καυτός σαν ερωτική αγκαλιά ή σαν inferno...

Φωτογραφία: Το Ουρητήριο της Ιστορίας, εγκατάσταση του Βλάση Κανιάρη από την αναδρομική του στην Εθνική Πινακοθήκη πριν από τριάντα χρόνια. Ζωντανά μοντέλα ο Μανώλης Μεραμπελιώτης, Τάκης Πουλόπουλος, βοηθοί τότε του δάσκαλου, κι εγώ. 


Παρασκευή 18 Αυγούστου 2023

Άλλο ένα επικοινωνιακό λάθος!

Άλλο ένα επικοινωνιακό λάθος Κυριάκο!

Οφείλω να το πω εξαρχής. Το στιλ και οι πρακτικές της αρχαιολόγου Δέσποινας Κουτσούμπα δεν είναι το στιλ μου. Όπως δεν είναι του στιλ μου ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων και για αυτό δεν υπήρξα ποτέ μέλος του. Παρ' ότι είμαι αρχαιολόγος και ιστορικός τέχνης επί, σχεδόν, μισόν αιώνα. Έτσι, θα προσπαθήσω να είμαι όσο το δυνατόν πιο αμερόληπτος παίρνοντας θέση στον πόλεμο που σοβεί εδώ και χρόνια ανάμεσα στο Υπουργείο Πολιτισμού, "λέγε με Μενδώνη" και στον Σύλλογο Αρχαιολόγων, "λέγε με Κουτσούμπα".
 Πρόκειται, λοιπόν, για δύο γυναίκες που μοιάζουν πολύ, παρότι βρίσκονται σε εντελώς αντίθετα, ιδεολογικά και πολιτικά στρατόπεδα ή ηλικίες. Αμφότερες, δυναμικές και αποφασισμένες, ενδιαφέρονται περισσότερο για την εξουσία μέσα από την επιστήμη παρά για την επιστήμη την ίδια. Όπλο της μιας είναι τα γρανάζια μιας ατελείωτης γραφειοκρατίας, τις ατραπούς της οποίας ξέρει να χειρίζεται, ομολογουμένως με μεγάλη επιτυχία, εδώ και δύο περίπου δεκαετίες. Όπλο της άλλης είναι ο ακτιβισμός και η "συμβολική" ανταρσία απέναντι στην οποία κατεστημένη άποψη ή πρακτική. Το διαφορετικό παράδειγμα. Μέλος του ΑΝΤΑΡΣΥΑ είναι, εξάλλου, και η ίδια ενώ το δεύτερο όνομα της κόρης είναι Ερνεστίνα. Όπως ακριβώς Ερνέστος είναι το δεύτερο όνομα του ενός γιού του Αλέξη Τσίπρα. Ξέρετε, βέβαια, τον λόγο. Πρόκειται για μία γενιά αριστερών που εξαντλείται περισσότερο στα σύμβολα και λιγότερο στην ουσία. Στην εικόνα αλλά όχι στο περιεχόμενο της. Σύμπτωση;
Και οι δύο, τέλος, Μενδώνη και Κουτσούμπα, δεν αποτελούν τους τυπικούς διανοούμενους - επιστήμονες, ούτε ξεχωρίζουν για τη βαθιά γνώση, την αισθητική ή τις προτάσεις τους στην θεωρία και το έργο της αρχαιολογίας. Αλλού είναι οι επιδόσεις τους και η αδιαφιλονίκητη υπεροχή τους. Η μία έχει τοποθετηθεί στον θώκο που βρίσκεται, παρά την πασοκική της προέλευση, για να υλοποιήσει το φιλελεύθερο πρόγραμμα της Ν.Δ. να αξιοποιήσει χορηγούς και χορηγίες και να παραδώσει στον ιδιωτικό τομέα ό,τι παλιότερα διαχειριζόταν ο ομολογουμένως δύσκαμπτος, κρατικός μηχανισμός. Η άλλη βρίσκεται στην προεδρία του Συλλόγου Αρχαιολόγων ακριβώς για να πολεμήσει αυτή την πολιτική και τις επιλογές της. Με κάθε μέσο. Οφείλω εδώ να πω ότι οι αρχαιολόγοι αποτελούν το πιο φανατικό, το πιο αδωρόληπτο αλλά και το πιο αδικημένο κομμάτι υπαλλήλων του δημοσίου. 
Στρατηγείο της πρώτης είναι τα γραφεία της οδού Μπουμπουλίνας όπου κατοικοεδρεύει η ίδια αλλά και η υπουργική σύμβουλος κ. Άννα Παναγιωταρέα, ο Ρισελιέ του πολιτισμού, ενώ άντρο της δεύτερης είναι το περιώνυμο νεοκλασικό επί της Αποστόλου Παύλου, στο οποίο όπως το ΥΠΠΟ υποστηρίζει, γίνονται φοβερά και τρομερά, άρρητα - αθέμιτα. Ποιά είναι η αλήθεια; Νομίζω, εν προκειμένω, πως η υπουργός δεν ενοχλείται τόσο από το πολιτιστικό πρόγραμμα του συλλόγου και τις ποικίλες δράσεις του, όσο κυρίως από την πολιτική του εναντίον των συγκεκριμένων επιλογών της. Γι'αυτό και θέλει να δείξει προς πάσα κατεύθυνση ποιος είναι ο κυρίαρχος του παιχνιδιού, η dominαnt αφέντρα του! Έτσι, αξιοποιώντας νόμους και κωδίκελλους - σιγά που δεν θα μπορούσε! - καταφέρνει ένα χτύπημα κάτω από τη μέση για να νιώσει η κ. Κουτσούμπα το βαρύ χέρι της εξουσίας. Τίποτε δυστυχώς αρχαιολογικό, πολιτιστικό, ή πολιτισμένο σ' όλα αυτά. 
Όπως ακριβώς στόχος της κυβέρνησης είναι να πατάξει κάθε μορφή αντιπολίτευσης προς το κυρίαρχο αφήγημα της...Κι όπως ο πρωθυπουργός σκοπεύει να ξαναβάψει τον χάρτη γαλάζιο ΚΑΙ μέσα από τις εκλογές της τοπικής αυτοδιοίκησης αλλάζοντας εν μία νυκτί τον ευνοούμενο περιφερειάρχη του με τον μόλις ορκισθέντα υφυπουργό του χωρίς καμία συλλογική διαδικασία... Έτσι ακριβώς και η κ. Μενδώνη αποφασίζει και διατάσσει. Έτσι ακριβώς τοποθετεί ως διευθύντριες τις κολλητές της στις πινακοθήκες Της αλλά και στελεχώνει τα Δ.Σ των μουσείων Της με τους ευνοούμενους της. Αποκλειστικά. Σε ποιόν θα δώσει λογαριασμό; l'État c'est moi δηλαδή. Τόσο απλά. Όπως επίσης και τα λεφτά c'est moi. Που είναι πολλά. Γι' αυτό ακριβώς και δεν πρέπει να υπάρχει ούτε σκιά αντίλογου ή σύγκρουσης, έστω, για τους δημοκρατικούς τύπους. Όμως αυτό είναι μέγα, επικοινωνιακό λάθος κ. πρωθυπουργέ. Η έλλειψη οράματος για τον πολιτισμό ίσως να μη σας βλάπτει πολιτικά. Ακόμη. Τα επικοινωνιακά λάθη όμως σας στοιχίζουν πολύ.

ΥΓ. Μου είναι αδιανόητο πάντως να ψηφίσουμε στις ερχόμενες, αυτοδιοικητικές εκλογές με στενά, κομματικά κριτήρια και χωρίς αξιολόγηση προσώπων, έργων και προγράμματος. Μου είναι αδιανόητο να μην αμφισβητηθεί διόλου η μονοκρατορία του Μητσοτάκη, ειδικά στην Περιφέρεια Αττικής όταν μάλιστα έχουμε τόσο εξαιρετικές υποψηφιότητες όπως αυτή του Γιώργου Ιωακειμίδη, επί εικοσαετία επιτυχημένου δημάρχου της Νίκαιας. 
Φαντάζομαι πως ο νυν υφυπουργός αλλά και υποψήφιος (!) με το στανιό περιφερειάρχης (επειδή έτσι γουστάρει ο πρωθυπουργός) Γιώργος Χαρδαλιάς θα ψηφίσει και αυτός Ιωακειμίδη!

Τετάρτη 9 Αυγούστου 2023

Ο Φρουρός του Ιονίου

Το πνεύμα της εγκαρτέρησης 
και της αντίστασης 

Αύριο Πέμπτη, 10 Αυγούστου, στις 8 το βράδυ, ο δήμαρχος Αργοστολίου θα αποκαλύψει τον μνημειακό "Φρουρό του Ιονίου" ύψους 3,3 μ. και παράλληλα θα γνωρίζει σε όλους τους Κεφαλλονίτες αλλά και τους επισκέπτες του νησιού το μοναδικό Μουσείο - Σπίτι του Μεμά Καλογηράτου. Πρόκειται για τον χώρο Τέχνης στον οποίο αθόρυβα ο γλύπτης φιλοτεχνεί και εκθέτει το έργο του τα τελευταία σαράντα χρόνια! Στα Μαζαρακάτα, κάτω από το ενετικό κάστρο του Αγίου Γεωργίου.
Έστω και καθυστερημένα λοιπόν οι αρχές της Κεφαλονιάς τιμούν με μια λαμπρή τελετή τον σπουδαίο καλλιτέχνη που έχει τιμήσει εξακολουθητικά την ιδιαίτερη πατρίδα του προσφέροντας σε μεγάλους και μικρούς μια Γλυπτοθήκη - χώρο αισθητικής μέθεξης, παιδείας και αναψυχής.

Ιδιαίτερα ο "Φρουρός του Ιονίου" φέρει όλα τα ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά της γλυπτικής του Καλογηράτου με την επιμήκη, λιτή μορφή και την καθετότητα που εκφράζει, σαν δωρικός κίονας, εγκαρτέρηση και σταθερότητα. Που εκφράζει εμμονή σ' ένα αξιακό σύστημα το οποίο σήμερα δόλια αμφισβητείται κι εκείνο το πνεύμα αντίστασης που κάποτε σφράγισε αυτό τον τόπο.
Ο ιδιότυπος τρόπος που είναι ντυμένος ο φρουρός, με περικεφαλαία, δόρυ, ασπίδα, σανδάλια αλλά και σύγχρονο, μακρύ επενδύτη αποδεικνύει τη σχέση του Μεμά τόσο με το σύγχρονο θέατρο, όσο και με την αναβίωση του αρχαίου δράματος για την οποία έχει δουλέψει από την δεκαετία του '80 στην Κεφαλονιά!
Επίσης η φόρμα του γλυπτού συνδυάζει την εμπειρία του ευρωπαϊκού εξπρεσιονισμού με τον εγγενή κλασικισμό του ελληνικού τρόπου όπως θα έλεγε ο Σεφέρης ή ο Λορεντζάτος. Εφόσον στα έργα του Καλογηράτου, γλυπτικά ή ζωγραφικά, ο αρχέγονος Μύθος κυριαρχεί (όπως εξάλλου και στα έργα του Χαλεπά και του Καπράλου). Ως αίσθηση του τραγικού, ως συνειδητή της ιστορίας που δικαιώνει ή απαξιώνει την ανθρώπινη μοίρα, την ανθρώπινη συνθήκη.

Τετάρτη 2 Αυγούστου 2023

Οι Βάτραχοι στην Επίδαυρο

Βατράχια και αισθητική του θανάτου

Στον Ηρακλή Λογοθέτη 

Πεθαίνει η τέχνη; Πεθαίνει κι η ποίηση όταν Πολιτεία, δηλαδή η κοινωνία των ανθρώπων η οποία την κυοφορεί, είναι πια νεκρή; Ο Αριστοφάνης, όπως εξάλλου κι ο Θουκυδίδης κι ο Πλάτωνας κι ο Ευριπίδης θρηνούν στα κείμενα τους πρωτίστως την αργή καταστροφή της ιδανικής, της αγαπημένης τους πόλης η οποία κατέρρευσε, παρά την τελειότητα, παρά την ελευθερία και τη δύναμη της δημοκρατίας που κατέκτησε, από μίαν παράλογη (;) μανία αυτοκαταστροφής. Ύβρις και Νέμεσις. 
Για παράδειγμα, ο Επιτάφιος του Περικλή - που στην μορφή που μάς παραδόθηκε, γράφτηκε ΜΕΤΆ το τέλος του πελοποννησιακού πολέμου, δεν είναι τόσο ο ύμνος αλλά κυρίως ο θρήνος του Θουκυδίδη για την παρακμή της Αθήνας. Την οποία παρακμή ο ιστορικός βιώνει δραματικά σ' όλη την διάρκεια της ώριμης ζωής του. Την ίδια παρακμή σχολιάζει έμμεσα και ο Αριστοφάνης αναλογιζόμενος πως η ποίηση δεν φτάνει για να σωθούν οι θεσμοί. Από την άλλη ένας συνήθης, ιστορικός αναχρονισμός παλαιομαρξιστικής υφής θεωρεί αξιωματικά τον Αριστοφάνη συντηρητικό, τον Πλάτωνα αντιδραστικό, τον Αισχύλο αρχαϊκό - δηλαδή εκτός εποχής - τον Ευριπίδη άθεο ή μισογύνη κ.ο.κ. Χάνοντας έτσι το νεύρο αλλά και το άρωμα της εποχής. Η αλήθεια όμως των κειμένων τους αποκαλύπτει εντελώς άλλα πράγματα. Μόνο που τα κείμενα πλέον ελάχιστοι τα διαβάζουν ουσιαστικά και ακόμα πιο λίγοι τα παίρνουν στα σοβαρά. Οι πολλοί τα χρησιμοποιούν ως αφορμή, για να πουν τα "πολύτιμα" δικά τους.

Σε μία κατάμεστη Επίδαυρο είδαμε το Σάββατο τα "Βατράχια" της σκηνοθέτιδας Έφης Μπίρμπα, του συζύγου της Άρη Σερβετάλη και του μεταφραστή Κωνσταντίνου Μπλάθρα, σε μίαν ευαίσθητη όσο και διεισδυτική προσέγγιση του αριστοφανικού κειμένου. Με τις λιγότερες, δυνατές αυθαιρεσίες ή περικοπές - κυρίως στα λυρικά μέρη - αλλά και την υποψιασμένη ενσωμάτωση στίχων από την αισχύλεια και την ευριπίδεια τραγωδία στη θέση του παραδοσιακού "Αγώνα" των δύο νεκρών ποιητών. Έτσι ώστε να δικαιολογείται ο υπότιτλος μία κωμωδία με DNA τραγωδίας. Ούτως ή άλλως ο Αριστοφάνης με αυτή την τελευταία του κωμωδία την οποία υποβάλλει με ψευδώνυμο, ξεμπερδεύει - νομίζει - με τον ιδεολογικό του αντίπαλο Ευριπίδη. Λειτουργώντας παράλληλα ως κριτικός θεάτρου αφού είναι ο πρώτος που επισημοποιεί την κορυφαία τριάδα της τραγικής - της πιο πολιτικής - ποίησης όλων των εποχών. Ήδη από το 405 π.Χ. Είναι ενδεικτικό ότι ο Σοφοκλής αποσύρεται από τη διεκδίκηση του κορυφαίου ποιητή και στον Αγώνα συμμετέχουν μόνο ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης. 
Προσωπικά δεν ξεχνώ το μεγάλο μάθημα του φίλου μου Παύλου Μάτεσι, δαιμόνιου μεταφραστή του Αριστοφάνη εκτός των άλλων, ο οποίος επέμενε ότι ο ποιητής αυτός είναι βαθύτατα λυρικός, το αποδεικνύουν εξ άλλου τα χορικά του, ενώ μία αδιόρατη μελαγχολία τον συνενέχει ανάλογη με εκείνη του "εύθυμου" Μότσαρτ. Εγώ, πάλι, θα έλεγα, παραφράζοντας τον Καρούζο, την εν λόγω μελαγχολία, κομψότητα. Η παράσταση το αντελήφθη απόλυτα έτσι ώστε το ρίγος του ποιητικού λόγου να διαπερνά το κοίλον παραμερίζοντας τις εύκολες ατάκες ή το ακόμη πιο εύκολο χάχανο. Βρισκόμαστε στον βασίλειο των νεκρών και τις όχθες της Αχερουσίας λίμνης όπου κοάζουν τα βατράχια του Άδη, μη το ξεχνάμε, και άρα το μεταφυσικό στοιχείο δεν επιτρέπεται να υποβαθμιστεί.
Θέλω εξ αρχής να πω ότι για μένα θεατρική παράσταση είναι κυρίως ο ηθοποιός και αμέσως μετά το κείμενο. Είναι τέλος εκείνο το σύνολο που δουλεύει από κοινού τις εκφραστικές λύσεις και δοκιμάζει τις αντοχές του λόγου ώστε το αποτέλεσμα να είναι κατά το δυνατόν πιο άρτιο σκηνικά. 

Αυτή λοιπόν την, όχι αυτονόητη, αίσθηση αποκόμισα από την παράσταση. Νέοι άνθρωποι ταλαντούχοι όσο και συγκινημένοι που βρίσκονται στον τόπο - μήτρα του παγκόσμιου θεάτρου για πρώτη φορά, έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους και συγχρόνως το μέτρο της ευαισθησίας τους. Έτσι λοιπόν είδαμε με ανακούφιση το ποιητικό κείμενο να υπηρετείται με σεβασμό και συγχρόνως εξαιρετικοί ηθοποιοί, με αναμφισβήτητη χημεία, να αλωνίζουν κυριολεκτικά την ορχήστρα σε μιαν ακούραστη, χορευτική κινησιολογία και τη συνεχή εναλλαγή crescendo και minuendo, εσωτερικότητας και απελευθερωτικών ξεσπασμάτων. Ξεχώρισα προφανώς τον Άρη Σερβετάλη που ωριμάζει ραγδαία - αρκεί να προσέξει την ταύτιση μ' έναν προσωπικό φορμαλισμό - τον Μιχάλη Σαράντη που αναδεικνύεται στον κορυφαίο της γενιάς του και τον Αργύρη Ξάφη που πάντα με ξαφνιάζει καθώς οβιδιακά μεταμορφώνεται ανάλογα με τις ανάγκες του ρόλου μακριά από κάθε μανιέρα. Ισόρροπα με εντυπωσίασαν τα κορίτσια του χορού, με πρώτη την Ηλέκτρα Νικολούζου, ενώ οι ευφάνταστες τουαλέτες τους με παρέπεμψαν σε εκείνο το πρώιμο έργο του Μονέ με τα ζευγάρια που ονειροβατούν, μέρα μεσημέρι, στον κήπο (1870). Κι αν κρίσιμο δίδυμο εξουσιαστή και εξουσιαζόμενου Διονύσου - Ξανθία (ένας Πούντιλα με τον υπηρέτη του Μάτυ ή ένας Δον Ζουάν με τον Λεπορέλο) με πήγε πίσω στις παραστάσεις του Σολομού (1959) με τον Νέζερ, τον Παντελή Ζερβό ή τον Βόκοβιτς αλλά κι αργότερα του Κουν με τον Καρακατσάνη, τον Λαζάνη ή τον Χατζημάρκο, τα κορίτσια της παράστασης έβγαζαν ποιότητες της Αντιγόνης Βαλάκου, της Ελένης Χατζηαργύρη και της Άννας Συνοδινού. 
Κι είναι τόσο συγκινητικό βλέπεις ακόμα και μέσα στο πιο συνειδητό μεταμοντέρνο να διασώζεται η κλασικότητα της παράδοσης. Τέλος, το σκηνικό εύρημα της μεγάλης, κατακόκκινης καρδιάς που αποκαλύπτεται σιγά-σιγά, μού θύμισε το τεράστιο εγκέφαλο που είχε στήσει ο Διονύσης Φωτόπουλος στην ιστορική παράσταση του "Οιδίποδα τύραννου" του Γιώργου Μιχαηλίδη στον ίδιο χώρο. Από την άλλη, μ' ενόχλησαν οι ισοπεδωτικοί φωτισμοί της ορχήστρας - λίμνης από καθρέφτες γιατί δεν βοηθούσαν στην ανάδειξη της δράσης των ηθοποιών καθώς οι αντανακλάσεις τους μπέρδευαν τους πολλούς που βρίσκονταν στα ορεινά του θεάτρου. Γενικά η σκηνοθέτις φάνηκε, σε αρκετές στιγμές, να μην ελέγχει τις απαιτήσεις του κυκλικού χώρου και να λειτουργεί σαν να ήταν σε παραδοσιακή boîte italienne. Όμως η τελική αίσθηση υπήρξε θετική και με υποσχέσεις για το μέλλον. 

ΥΓ. 1 Η αρχική εικόνα με τον Διόνυσο και τον Ξανθία να διαλαλούν σαν τελάληδες "χώμα και φυτά", με παρέπεμψε σαφώς στην Δημουλά και το ποίημα το σχετικό με την αγορά χώματος από την λαϊκή όχι για τα λουλούδια ή για τις γλάστρες αλλά για προσωπική της εξοικείωση. Πρόκειται για αυτήν την ποιητική του θανάτου την οποία υπαινίχθηκα πιο πάνω αλλά και την ευκταία δυναμική ενός έργου τέχνης να προκαλεί συνειρμούς και έτσι να παραπέμπει σε άλλα έργα σαν αισθητική πανήγυρη της συνείδησης. 

ΥΓ. 2 Ενοχλητική και κακόγουστη η κλητική προσφώνηση "Δούλο"! Από την άλλη, το μικρόφωνο στο στόμα του ηθοποιού έγινε πλέον κανόνας. Μάλλον η μαγική Επίδαυρος έχει πια απολέσει την μαγική ακουστική της. 

Σημ. Στη δεύτερη φωτογραφία, την οποία τράβηξα καθ' οδόν προς Λυγουριό, στους κολπίσκους του Σοφικού Κορινθίας, φαίνεται καθαρά πώς ένα κειμενικό έργο μπορεί να λειτουργεί και ως συμβολική εικόνα. 
Υπάρχει, εν προκειμένω, ένα πρώτο επίπεδο στο οποίο κάνεις διακρίνει όλα τα στοιχεία που συγκροτούν το νόημα, μετά ένα δεύτερο επίπεδο στο οποίο το ίδιο το νόημα καθαίρεται από τα περιττά και ένα τρίτο επίπεδο, στο βάθος, προς το οποίο συγκλίνουν πρωτεύοντα και δευτερεύοντα στοιχεία ώστε να δημιουργηθεί ένα αισθητικό - νοηματικό όλον. Ποίηση, τέλος, είναι εκείνο το βαρκάκι που ταξιδεύει σαν ξεχασμένο στο βάθος. Νομίζω πως τα Βατράχια διέθεταν ικανοποιητικά αυτή την τρισυπόστατη εικόνα.