Συνολικές προβολές σελίδας

Τρίτη 28 Δεκεμβρίου 2021

Ζωγραφική, διακόσμηση και θεσμοί


Συγγνώμη αλλά νομίζω πως κάτι δεν γίνεται σωστά. Συγγνώμη αλλά εγώ βρίσκω κιτς τον συνδυασμό του εθνικού συμβόλου με τις φλογίτσες στη μαύρη κορνίζα.Τόσο "εύκολο" στην συναισθηματική του προφάνεια. Τόσο διακοσμητικό στο αποτέλεσμα του ώστε να εξαερώνεται η ζωγραφική. Και μ' έναν καλό καλλιτέχνη να έχει κάνει μόδα την ιλουστρασιόν συγκίνηση. Επωφελούμενος κι από την επέτειο που, ευτυχώς για την τέχνη, τελειώνει μεθαύριο. Αδικώντας πρωτίστως τον εαυτό του. Παρά τη μονοπώληση μουσείων, προβολής, εκθέσεων, χορηγιών, υποψηφιότητων για την ακαδημία κ.λπ. Ο φιλότεχνος του μέλλοντος θα νομίζει ότι ο Μποκόρος είναι τουλάχιστον Γύζης, Παρθένης ή Μπουζιάνης. Ή, έστω, Σταύρος Ιωάννου.
 Επίσης τί σημαίνει δωρεά στην Προεδρία της Δημοκρατίας; Με ποιές προϋποθέσεις, ποιά κριτήρια αποδέχεται ο ανώτατος άρχων την προσφορά; Είναι νομικό το ζήτημα ή αισθητικό; Παίζει ρόλο η αναγνωρισιμότητα του δημιουργού, η οικονομική επιφάνεια του συλλέκτη ή κάτι άλλο; Πώς, τέλος, ένας ιδιώτης προσφέρει στο δημόσιο; Ως χορηγός, δωρητής, ευεργέτης; Ή, ως φιλότεχνος που "καπελώνει", συγχωρέστε μου την έκφραση αλλά για την οικονομία της συζήτησης, με το προσωπικό του γούστο έναν θεσμό; Ας πούμε εγώ θα προτιμούσα Μάκη Θεοφυλακτόπουλο, Κυριάκο Μορταράκο, Γιώργο Λαναρά ή Θόδωρο Δασκαλάκη. Μετράει η γνώμη μου; Επειδή κάπως έτσι φτιάχτηκε και ο, μετριότατος, τρίτος όροφος των σύγχρονων καλλιτεχνών της Εθνικής Πινακοθήκης. Με... δωρεές και δημόσιες σχέσεις❗
 Όπου ο δωρίζων επωφελείται περισσότερο, λόγω προβολής, από τον αποδέκτη της δωρεάς. Και όλα αυτά τα αναφέρω χωρίς να αμφισβητώ τις καλές προθέσεις όλων των εμπλεκομένων. Τον φιλόκαλλο πατριωτισμό τους. Τον οποίο πάντως πατριωτισμό διαθέτουν και άλλοι δημιουργοί ή δωρητές αλλά δεν έχουν την ευκαιρία...

ΥΓ. 1 Αν γράφω αυτές τις γραμμές στενοχωρώντας ή δυσαρεστώντας κάποιους, είναι γιατί μέσα από την προβολή τέτοιων γεγονότων δημιουργείται στο ευρύτερο κοινό λανθασμένη άποψη για τη ζωγραφική. Η παρέμβαση μου άρα ας θεωρηθεί παιδαγωγικού χαρακτήρα.
ΥΓ. 2 Σε άλλη ευκαιρία θα σχολιάσω τις politically correct (;) απόψεις της ΠτΔ για την unisex κοινωνία, τον γονέα Α και τον γονέα Β κ.ο.κ. Είπαμε, κάτι δεν γίνεται σωστά.

Βιβλιογραφία: Cynthia Freeland, Art Theory, A very short introduction, Oxford university press, 2001. Ιδιαίτερα στο κεφάλαιο Money, Markets, Museums στη σελίδα 61 και εξής.

Δευτέρα 27 Δεκεμβρίου 2021

Ο κ. Μόσιαλος και το χιούμορ του

Η, ορθή, προπαγάνδα υπέρ του εμβολιασμού
και το, ανορθόδοξο, χιούμορ του κ. Μόσιαλου

Όχι, πιστεύω ότι ο Ηλίας Μόσιαλος, εν προκειμένω, έκανε πρωτίστως φάουλ αισθητικό. Η έκφραση "κατάπιε τον κρίνο αμάσητο" είναι απροκάλυπτα χυδαία. Με θίγει όχι θρησκευτικά αλλά γλωσσικά. Με θίγει αισθητικά ως δημόσιος λόγος. Επειδή δεν προωθείται έτσι η υπέρ του εμβολιασμού εκστρατεία. Αντίθετα. Προκαλώντας το αίσθημα των πιο συντηρητικών στρωμάτων επιτυγχάνει ακριβώς τα αντίθετα αποτελέσματα. 
 Ασφαλώς όμως επιτρέπεται στον καθηγητή να δημοσιεύσει το... αστείο του, ιδιαίτερα παραμονή Χριστουγέννων, γιατί δεν είμαστε μουτζαχεντίν. Οφείλει όμως να ακούσει και τον αντίλογο. Την κριτική. Καμία διαφωνία προφανώς  για το θέμα της προπαγάνδας υπέρ του εμβολιασμού. Αυτονόητο. Όχι όμως με ανόητο, προσβλητικό για κάποιους, και κυρίως εύκολο χιούμορ. Ερώτηση: Θα έλεγε κάτι ανάλογο για τον Μωάμεθ; Για να πείσει τους μουσουλμάνους αρνητές του εμβολίου;
 Επιπλέον: Αυστηρή τιμωρία και κανένα ελαφρυντικό σε όσους ιερείς ή αρχιερείς δεν τηρούν τα μέτρα προστασίας ή παρασύρουν τους πιστούς σε αντιεπιστημονικές ενέργειες. Άλλο όμως το ένα κι άλλο το άλλο. Αφήστε που η ελλαδική εκκλησία είναι πια ο πιο εύκολος στόχος κάθε προοδευτικού, εντός και εκτός εισαγωγικών, λόγω της μονολιθικότητας της. Όμως επιμένω. Δεν κάνουμε αστειάκια επίπεδου Αρβύλας με την "πιο ωραία ιστορία του κόσμου". Όσο για την Ιερά Σύνοδο καλύτερα να μην είχε ασχοληθεί. Το ποίμνιο δεν είναι ούτε τόσο αφελές ούτε τόσο κακόγουστο. Η αντίδραση της αναγνωρίζει υπόσταση σε κάποιους που δεν την διαθέτουν. Όπως δεν διαθέτουν και συναισθηματική νοημοσύνη. Παρά την τόσο διαφημισμένη ευφυία τους.

ΥΓ. 
Διάβασα πριν ένα λεπτό την εξής ανάλυση του φίλτατου συναδέλφου στο ΕΚΠΑ Στεργίου Θεοδωρίδη και συναπόφοιτου από την Ιωνίδειο την οποία και παραθέτω:


" Η όλη συζήτηση που ξέσπασε με αφορμή την ανάρτηση του κ. Μόσιαλου είναι άκρως "Λυπηρή" και εκτός θέματος (ως συνήθως). Ο κ. Μόσιαλος, ως δημόσιο πρόσωπο και μάλιστα για ένα θέμα  τόσο σημαντικό όσο η πανδημία, θα έπρεπε να είναι πολύ πιο προσεχτικός στις αναρτήσεις του (κάτι που θα περίμενα, παίρνοντας υπόψη την μέχρι τώρα στάση του και τον σοβαρό και πάντα επιστημονικά τεκμηριωμένο  λόγο του).

Ο ρόλος του, σε αυτή τη συγκυρία, είναι να πείθει όσο περισσότερους συνανθρώπους μας (ανεξάρτητα από το ιδεολογικό, το πολιτιστικό ή αν θέλετε πνευματικό επίπεδο) να εμβολιαστούν. Και έπρεπε να γνωρίζει τα στοιχειώδη για τα θέματα αυτά. Δεν χρειάζεται να έχεις σπουδάσει. Αρκεί να έχεις την εμπειρία της ζωής. Ειδικά αν είσαι και δάσκαλος.

Κι ένα στοιχειώδες που έπρεπε να γνωρίζει είναι ότι αν προσπαθήσεις να "πείσεις" κάποιον για κάτι για το οποίο έχει αντίθετη άποψη (ιδεοληψία - ή όπως αλλιώς θέλετε να το πείτε)   ειρωνευόμενος ή υποτιμώντας τον ή χλευάζοντας τα "πιστεύω" του, τότε το μόνο που επιτυγχάνεις είναι να τον "φανατίσεις" περισσότερο. 

Απλά πράγματα".


(Ως προς τη σάτιρα τώρα και το χιούμορ που σκοτώνει, δείτε πως σαρκάζει την Ε.Ε και την μεταναστευτική πολιτική της και τους νέους πνιγμούς στο Αιγαίο ο πολυτάλαντος Μιχάλης Κουντούρης και κάνετε σύγκριση)

Πέμπτη 23 Δεκεμβρίου 2021

Η Γέννηση ως υπερφυές θέατρο


"Παράδοξον μυστήριον οικονομείται σήμερον. Κοινοποιούνται φύσεις και Θεός άνθρωπος γίγνεται."
Εορτές και πανηγύρεις

Από την πρώτη στιγμή της Γεννήσεως προοικονομείται για τον πιστό η Σταύρωση, η Ταφή και βέβαια η Ανάσταση, δηλαδή όλος ο Σωτηριολογικός κύκλος που δικαιολογεί την ενσάρκωση του Θεού. Για αυτό ο Χριστός εικονίζεται - σε όλες τις βυζαντινές παραστάσεις - μέσα σε σαρκοφάγο, σε τάφο. Εδώ δηλαδή δεν έχουμε ένα ηθογραφικό, κοσμικό γεγονός όπως αποδίδεται το γεγονός στην Αναγέννηση αλλά δόγμα και μυστήριον μέγα. Ο θεατής προτού συγκινηθεί, πρέπει να θαυμάσει και να φρίξει.
Άλλη λεπτομέρεια: Τα ζώα η φάτνη δεν αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη αλλά στα απόκρυφα Ευαγγέλια, ένδειξη πόσο η δύναμη της αφήγησης υπερβαίνει το ιστορικό γεγονός.
Η γέννηση του Χριστού αρχικά εορταζόταν την 6η Ιανουαρίου μαζί με τα Θεοφάνια. Από τα μέσα του τέταρτου αιώνα όμως καθορίστηκε πρώτα από την εκκλησία της Ρώμης και μετά από την Κωνσταντινούπολη να εορτάζεται στις 25 Δεκεμβρίου. Σήμερα μόνο οι Αρμένιοι ακολουθούν την αρχαία παράδοση και γιορτάζουν τα Χριστούγεννα στις 6 Ιανουαρίου. Η Εκκλησία της Παλαιστίνης έμεινε πιστή στο αρχαίο έθιμο έως και την βασιλεία του Ιουστινιανού. Στα χρόνια της λατινικής κυριαρχίας στην Κωνσταντινούπολη ο βασιλιάς Λουδοβίκος Θ αγόρασε από το ναό του ιερού παλατίου σταγόνες (!) από το γάλα της Παναγίας που φυλάσσονταν εκεί. Αυτές μαζί με το ακάνθινο στεφάνι του Χριστού μεταφέρθηκαν στο σκευοφυλάκιο της Sainte-Chapelle. Έκτοτε και κάθε 30 Σεπτεμβρίου εορταζόταν στο Παρίσι η μεταφορά αυτών των λειψάνων για τα οποία γράφτηκαν  ειδικοί, λειτουργικοί ύμνοι. Γιατί λοιπόν να μην υποθέσουμε ότι οργανώθηκε παράλληλα και ολόκληρο, θεατρικό δρώμενο που θα παρασταινόταν είτε εντός είτε έξω από το ναό; Πρόκειται για μία συνήθεια, αυτή των ιερών αναπαραστάσεων, της λεγόμενης sacra rappresentazione, άκρως διαδεδομένη σε όλο το μεσαίωνα αλλά και την Αναγέννηση. Λεπτομέρεια: Γάλα της Παναγίας φυλασσόταν και στο σκευοφυλάκιο του ναού το Προδρόμου της Πέτρας στη βασιλεύουσα. Όπως και τα σπάργανα του Βρέφους - που παραπέμπουν στα ιουδαϊκά σάβανα της ταφής - στην Αγία του Θεού Σοφία. Αυτά τα πολύτιμα αποκτήματα γίνονταν αντικείμενο πανάκριβων όσο και άθλιων, οικονομικών συναλλαγών ανάμεσα στο πτωχευμένο Βυζάντιο και τη Δύση. Στο παλάτι του Μωάμεθ του Πορθητή θα επιδεικνύονται έκτοτε ως λάφυρα, μετά την Άλωση, τα δώρα των τριών Μάγων πως ως τότε λατρεύονταν στα άδυτα της Μεγάλης Εκκλησίας. Αντιλαμβάνεται κανείς και τις προθέσεις εκ μέρους των κατακτητών ώστε να συνεχιστεί η παράδοση και κυρίως να διαφημιστεί η συνέχεια της εξουσίας μέσω αυτών των θρησκευτικών συμβόλων. Οι Βενετσιάνοι, τέλος, έδιναν 30.000 δουκάτα για ν' αποκτήσουν από τον Πορθητή την πέτρα πάνω στην οποία γεννήθηκε ο Χριστός ενώ άξιζε, όπως πίστευαν, περισσότερα από 100.000! Πίστη, εμπόριο και τράπεζες. Αυτό που θα λέγαμε σήμερα "τραπεζική πίστη"!
Η απίστευτα μεγαλοπρεπής θεατρικότητα των τελετών για τη Γέννηση οπωσδήποτε επισφραγίζεται πρώτον με την εμφάνιση του ίδιου του αυτοκράτορα και της αυλής του στη λειτουργία της νύχτας των Χριστουγέννων εν πλήρει βασιλική εξαρτύσει, χλαμύδα  δηλαδή και στέμμα, αλλά και του Οικουμενικού Πατριάρχη ο οποίος τοποθετεί ιεροπρεπώς και με συγκεκριμένο τυπικό στον αποστολικό Θρόνο του, πίσω από την Αγία Τράπεζα και κάτω από την αψίδα του ιερού, το χρυσοποίκιλτο, ιερό Ευαγγέλιο.
Πάντα θυμάμαι την τρομερή εντύπωση που μου έκανε ο πίνακας " Η προσκύνηση των ποιμένων" του ιδιοφυή προγόνου του βαν Γκογκ, του Hugo van der Goes (1440 - 1482) όταν τον πρωτοείδα στην Gemäldegalerie του Βερολίνου. Επιβλητικό έργο ενός διαταραγμένου καλλιτέχνη που είχε ανάλογη πορεία με τον ερημίτη της Αρλ. Ο πίνακας φιλοτεχνείται γύρω στο 1480 όταν ήδη έχει εκδηλωθεί η παράνοια του ζωγράφου και λίγο πριν το οδυνηρό του τέλος (εικ. 1). Πιο συγκεκριμένα:
Στο πρώτο επίπεδο οι δύο προφήτες που μίλησαν για την Γέννηση, σύρουν με εκστατικά βλέμματα την αυλαία αυτού του υπερφυούς θεάτρου για να αποκαλυφθεί ενώπιον μας η ιερή σκηνή. Στο δεύτερο επίπεδο εμφανίζονται οι πρωταγωνιστές με το θείο βρέφος να δεσπόζει ως πηγή φωτός και ενέργειας. Ένας μικρός Διόνυσος σε φάτνη. Αριστερά, δεξιά και πίσω συμπληρώνουν το δράμα, σε σαφώς περίεργες εκφράσεις και διαταραγμένη κλίμακα, οι κομπάρσοι που πάντως είναι απαραίτητοι για να αποθεωθεί επαρκώς το μέγα γεγονό της Ενανθρώπισης. Δηλαδή οι τρεις ποιμένες, οι άγγελοι κλπ. Αλλά το πιο εντυπωσιακό είναι πως στο επάνω μέρος της σύνθεσης εμφανίζεται τρισδιάστατη, όχι ζωγραφισμένη, η ξύλινη δοκός η οποία συγκρατεί την πράσινη αυλαία! Περίτρανη απόδειξη πως η σκηνή προέρχεται από ένα θρησκευτικό δρώμενο και ότι ο καλλιτέχνης επιμένει περισσότερο στο θέατρο που γεννά το θαύμα παρά στο Θαύμα το ίδιο. Ο Hans Belting, κορυφαίος Γερμανός ιστορικός τέχνης, έχει παρατηρήσει αυτή την τόσο χαρακτηριστική λεπτομέρεια, δεν την συνδέει όμως με την τόσο προφανή, θεατρολογική της διάσταση (Die Erfindung des Gemäldes, 1994).

Περισσότερο θέατρο...


Όταν η Εθνική Πινακοθήκη λειτουργούσε ως αληθινό μουσείο - σχολείο, ξεναγούσα πολύ συχνά ως επιμελητής της στη γνωστή εικόνα της "Προσκύνησης των Ποιμένων" του Στεφάνου Τζανκαρόλα, Κρητικού ζωγράφου και ιερέως που την φιλοτέχνησε γύρω στα 1700. Πρόκειται για ένα έργο που συνδυάζει, σε πνεύμα συγκρητισμού, όλη την μπαρόκ αισθητική της εποχής αλλά και την ευρέως διαδεδομένη συνήθεια της "κλοπής" και αξιοποίησης στοιχείων από άλλους πίνακες εν είδει ζωγραφικού κολάζ (εικ. 2). Εν προκειμένω σε παλαιότερα ανθίβολα (σχεδιαστικά πρότυπα) στηρίχθηκαν οι μορφές των Ευαγγελιστών στα τέσσερα άκρα της εικόνας και των τεσσάρων, μειζόνων προφητών ενδιάμεσα: Επάνω ο Σολομών, κάτω ο Δαβίδ, αριστερά ο Μωυσής και δεξιά ο Ιερεμίας. Όλοι κρατούν τα κείμενα τους που αναφέρονται στην έλευση του Σωτήρος. Έτσι ενώνονται και οπτικά και δογματικά η Παλαιά με την Καινή Διαθήκη. 
Συνθετικά η εικόνα χωρίζεται σε τρία διάχωρα, τρεις ζώνες: Οι μεν δύο, η πάνω και η κάτω, γεμίζουν με τους προφήτες και τους ευαγγελιστές πάνω σε νέφη ενώ η τρίτη, η κεντρική, με το κυρίως θέμα της Προσκύνησης. Αυτή η τελευταία έχει οργανωθεί σαν τρίπτυχο και "παίζεται" εντός ενός αρχαιοπρεπούς ερειπιώνα με αναγεννησιακά τόξα, πεσσούς και αγγέλους αλά Ραφαήλ μελωδούντες το "Δόξα εν υψίστοις..."

Και το πιο εντυπωσιακό: Ο Τζαγκαρόλας "ντεκουπάρει", αντιγράφει ολόκληρες φιγούρες της βενετσιάνικης ζωγραφικής και τις μεταφέρει κάπως άγαρμπα στο δικό του έργο. Για παράδειγμα, η μορφή του γονατισμένου βοσκού και της γυναίκας με τις γυμνές πλάτες και το υψωμένο μωρό αριστερά αντιγράφουν τις αντίστοιχες από τον διάσημο πίνακα του Τιντορέτο " Το θαύμα του Αγίου Μάρκου με τον σκλάβο" (1548) στην Galleria dell' Accademia της Βενετίας (εικ. 3). Θεωρώ επίσης ότι ο βοσκός δεξιά με το μανιεριστικό καπέλο και τον μολοσσό παραπέμπει σαφώς σε άλλο πίνακα της εποχής. Μεταβατικό έργο μιας μεταβατικής εποχής που πάλι όμως παραπέμπει σε κάποιο θρησκευτικό δρώμενο. Θέατρο εν θεάτρω. Εντοπίζουμε, μ' άλλα λόγια, στους ανωτέρω πίνακες έναν άνισο όσο και ιδιότυπο διάλογο: Ο μικρός δημιουργός αντιγράφει το μεγάλο και η περιφέρεια το κέντρο. Ή, για να μιλήσουμε με μεταμοντέρνα ορολογία, η αποικία τη μητρόπολη. Πώς αλλιώς;

Ιησούν, Διόνυσον ή Μίθρα; 


‌Ποιά ήταν όμως η πρώτη αναπαράσταση της Γέννησης; Θα πρέπει να πάμε πίσω στον  3ο ή τον 4ο αιώνα π.Χ και τις κατακόμβες της Ρώμης . Εκεί εντοπίζονται τοιχογραφίες στις οποίες πρωταγωνιστεί μέσα σε μία πολύ λιτή σύνθεση το εσπαργανωμένο βρέφος, προοικονόμηση του σαβανώματος των Ιουδαίων με τις λεγόμενες "κηρείες". (Η πρώτη παράσταση της κατακόμβης του Αγίου Σεβαστιανού ανάγεται στο 343). Τα πολλά πρόσωπα και οι διαφορετικές σκηνές θα προστεθούν πολύ αργότερα. Λίγο μετά και στη Νάξο - η οποία αναδεικνύεται σε σπουδαίο, θρησκευτικό κέντρο για τον χριστιανισμό ως την Εικονομαχία, κάτι ανάλογο με την γειτονική Δήλο και τη λατρεία του Απόλλωνα - εντοπίζουμε μαρμάρινο ανάγλυφο στο οποίο εικονίζεται το θείο Βρέφος επί τραπέζης (αναφορά στη θεία ευχαριστία;) πίσω του δύο ζώα και αριστερά και δεξιά του τα δύο συμβολικά δέντρα της αιωνίου ζωής: Τον φοίνικα και την άμπελο (εικ. 4). Τίποτε άλλο... Χωρίς την Παρθένο, τον Ιωσήφ, τους βοσκούς, τους μάγους, τους αγγέλους, το σπήλαιο, τα ζώα ή το λουτρό του νεογέννητου. Μόνο τα απολύτως αναγκαία για την αφήγηση.
Χριστός γεννάται λοιπόν αλλά δοξάσατε και... Ερμήν τον Τρισμέγιστον, τον Θωθ των Αιγυπτίων, πατέρα κάθε ερμητικής  γνώσης και δοξάσατε Διονύσον, τον πυριγενή καιΔιώ-νυσον τον μηροτραφή που ανατράφηκε δηλαδή στον μηρό του Δία (Ζευς, ζωή, Δίας, Deus). 
Ανατολή ανατολών λοιπόν και θείον βρέφος  μηρορραφέν, ποιμήν και παιδίον νέον, ο προ αιώνων... και 25η Δεκεμβρίου, εορτή του Μίθρα, του ηλιοφόρου. Και χειμερινό ηλιοστάσιο και γέννηση όλων των θεοτήτων που σχετίζονται με το φως του ήλιου. Όπως και κατατεμαχισμός του διαρκώς νέου Διονύσου, του διγενούς και διθύραμβου, από τους Τιτάνας και θεοφαγία και Θεοφάνια και  ... Ο τρώγων Μου την Σάρκα και ... Της Δικαιοσύνης Ήλιε νοητέ και ... Όλα, εν τέλει, μπερδεύονται γλυκά.


Προσέξτε, τέλος, σε αυτό το ψηφιδωτό από την Πάφο - οικία Διονύσου, 2ος αι. μ.Χ - την προετοιμασία για το λουτρό του θείου βρέφους αριστερά της σύνθεσης (εικ. 5). Πρόκειται για μιαν εμφαντική λεπτομέρεια που συναντάμε κανονικά  τόσο στο Γενέσιον της Θεοτόκου όσο και στις αποδόσεις του Σπηλαίου των Χριστουγέννων. Μόνο που εν προκειμένω τον νεογέννητο Διόνυσον κρατεί ο Ερμής και τον σιτίζουν ο γέρων Τροφεύς και η Αμβρωσία (sic) .
Καλά λοιπόν - παγανιστικά, ή ό,τι άλλο  - Χριστούγεννα σε όλους!

Κυριακή 19 Δεκεμβρίου 2021

Τα Χριστούγεννα του Τάκη


(Το σημερινό άρθρο μου στο Βήμα)

Είμαι στο τραμ. Είναι παραμονές Χριστουγέννων. Ατμόσφαιρα εορταστική. Συνωστισμός. Ακριβώς εμπρός μου μια μικρή γύρω στα δεκαοχτώ μιλάει στο κινητό της με τον... Τάκη! Όπως όλοι έχουμε πληροφορηθεί εκόντες άκοντες. Η στεντόρεια φωνή της δονεί την ατμόσφαιρα διαπερνώντας τη μάσκα όσο εξάλλου και το αισθηματικό της δράμα. Θα μπορούσε να μιλάει πιο σιγά και πιο διακριτικά αλλά δεν της περνάει καν από το μυαλό. Κι εδώ ακριβώς έγκειται το πρόβλημα. Που συμπυκνώνει μιαν ολόκληρη κουλτούρα επικοινωνίας. Ή, καλύτερα, επίδειξης της επικοινωνίας. Αλλά όχι της ουσιαστικής κοινωνίας. Της συμμετοχής. Ζούμε στην εποχή που οι άνθρωποι - ιδιαίτερα οι νέοι - αγαπάνε πιο πολύ το κινητό παρά τον διπλανό τους. Επειδή ίσως αυτό φαντάζονται ότι είναι η ιδανική προέκταση του εαυτού τους.
 Εν τω μεταξύ ο Τάκης, όπως πληροφορούμαστε συγκινημένοι, κάνει νερά, η μικρή δακρύζει - κι άλλα νερά - η σχέση καταποντίζεται - ωκεανός υδάτων. Συγχρόνως όλο το τραμ παίρνει, θέλοντας και μη, θέση. Ως αυτήκοοι μάρτυρες. Άλλοι είναι με τον Τάκη - όχι εγώ - άλλοι με την δακρυορρούσα μικρή - εγώ. Ουδείς όμως μένει αμέτοχος. Άσχετο πλην σχετικό: Αρκετοί από τους θεατές του δράματος κρατούν ένα πλαστικό κυπελάκι καφέ και το προστατεύουν σαν μωρό. Είναι αυτό που θα το περιφέρουν αργόσχολα όλη τη μέρα, στο μετρό, στο δρόμο, στη δουλειά ως ένδειξη ότι "σχολάζουν", ακόμη κι αν τυπικά κάνουν κάτι, ότι "διακόπτουν", ότι δεν δεσμεύονται παρά την όποια εργασία τους. Ότι είναι παθητικοί αποδέκτες αρνούμενοι να εκτεθούν με πράξεις. Ο αιώνιος καφές που βολοδέρνει στα χέρια τους συμβολικά, είναι η προέκταση των διακοπών του καλοκαιριού μέσα στον χειμώνα. Πως, δείτε, εμείς είμαστε αλλού. Φαντάζομαι τον Τάκη να πίνει επίσης τον φραπέ του ενώ χωρίζει. Από πλαστικό κυπελάκι. Ίδιο με την ποιότητα των συναισθημάτων του. 
 Το, εύκολο, συμπέρασμα είναι ότι τα ριάλιτι και οι "ήρωες" της τηλεόρασης είναι πλέον εθισμός και υπαγορεύουν δεσποτικά τις συμπεριφορές της καθημερινότητας στους πιο ευάλωτους από τον πληθυσμό. Ενώ όλοι, ή σχεδόν, παίζουμε τους ρόλους της ζωής μας οπότε μας δοθεί η δημόσια ευκαιρία νομίζοντας επιπλέον ότι έχουν ενδιαφέρον. Η διακριτικότητα δεν θεωρείται καθόλου της μόδας. Εναλλάσσοντας επίσης θέσεις κατά το δοκούν πίσω και εμπρός από την κλειδαρότρυπα. Θεατές και θέαμα μαζί. Χωρίς τη σιωπή και την ενδοσκόπηση που χρειάζονται για να διεκδικηθεί το, αναγκαίο, βάθος της ύπαρξης. Χωρίς αναστοχασμό. Άνθρωποι που είναι μόνο όπως φαίνονται. Που εξαντλούνται εξαντλώντας τον περίγυρο τους χωρίς μυστήριο ή αίνιγμα. Με στριγγές φωνές, όξινες, οξείες.
 Φαντάζομαι τον Τάκη να απαντάει. Να φωνασκεί κι αυτός με τη σειρά του χειρονομώντας μέσα σ' ένα κατάμεστο λεωφορείο ή στην άκρη ενός μπαλκονιού κάπου στο Παγκράτι ή το Φάληρο. Εις επήκοον όλης της γειτονιάς. Σε λαϊκή απογευματινή.
Μ' άλλα λόγια δεν χρειάζονται, δεν υπάρχουν ούτε ιδιωτικός βίος, ούτε προσωπικά μυστικά. Όλα είναι δημόσια ή μάλλον όλα είναι φανερά. Όλα στη φόρα (σωστότερα "στα φόρα" από το forum). Ακόμη και τα απόκρυφα. Ή, μάλλον, κυρίως αυτά. Το γιατί δεν είναι εύκολο να απαντηθεί. Ίσως φταίει η λαγνεία της εικόνας που θεοποιείται στην εποχή μας - ιδιαίτερα αυτής που στερείται βαθύτερου νοήματος - ίσως το σταρ σύστεμ που ανακλαστικά υποβάλλει στον καθένα την πεποίθηση ότι (πρέπει να) είναι πρωταγωνιστής, "επώνυμος", διάσημος, έστω, για ελάχιστο χρόνο. Ο πρωταγωνιστής της ζωής του της ίδιας που  έτσι δεν φαίνεται πόσο ασήμαντη είναι στην πραγματικότητα. Φτάνουμε πια στο τέρμα της διαδρομής αλλά δεν έχουμε δει ακόμη την κορύφωση της τραγωδίας. Ο Τάκης, σαφώς, έχει πάρει τις αποφάσεις του, η μικρή, πλήρως απομονωμένη παρά το πλήθος, φτάνει σε αγωνιώδες κρεσέντο σαν υψίφωνος πριν την αυλαία. Σαν τσεχωφική ηρωίδα.  Μου λείπει, τη στιγμή αυτή, η μουσική. Ιδιαίτερα αυτή η μουσική που συνοδεύει τις τρομακτικές ειδήσεις των ιδιωτικών διαύλων. Μου λείπει επίσης το πρόσωπο του Τάκη. Για να συμπληρωθεί η εικόνα. Αν είναι και ανεμβολίαστος ακόμη καλύτερα. Για να του ρίξω ένα σκαμπίλι.

ΥΓ. Θα ανοίξετε το στοματάκι σας; Ποιό δοντάκι πονάει; Μου λέει στοργικά ο οδοντίατρος μου. Να δω το εισιτηριάκι σας; Συνεχίζει η ταξιθέτρια στο θέατρο. Να και το κρασάκι σας! Πώς προτιμάτε τα μπιφτεκάκια σας; Με αποτελειώνει ο σερβιτόρος. Πρόκειται, τελικά, για μιαν ολόκληρη κοινωνία που παιδιαρίζει, αρνούμενη να ενηλικιωθεί ή η σχέση με την γλώσσα δραματικά υποβιβάζεται σε επίπεδο νηπίων; Ή, ακόμη χειρότερα μειώνουμε συνειδητά τα μεγέθη γύρω μας για να ψηλώσουμε κάπως εμείς; Για να νιώσουμε εμείς πιο άνετα; Ειλικρινά η χρήση και κατάχρηση των υποκοριστικών από τους πάντες αντί να με κάνουν να αισθανθώ πιο χαλαρά και οικεία, μού προκαλεί φρίκη. Για τον αυτοματισμό και την εργαλειοποίηση της γλωσσικής λειτουργίας και της επικοινωνιακής διαδικασίας. Μιλώντας έτσι, αρνιόμαστε άμεσα να αναλάβουμε την ευθύνη των λόγων και έμμεσα των έργων μας. Η άλλη πληγή είναι οι ευχές. Τα καλή επιτυχία, καλή διασκέδαση, καλή ακρόαση, καλό παράδεισο. Και η κορωνίδα: Καλή απόλαυση. Ή για τους πιο μερακλήδες Καλή απολαυσούλα! 

ΥΓ. 2 Μέσα στο τραμ, τελικά, συνειδητοποίησα γιατί δεν εμβολιάζονται οι συμπατριώτες μας. Μα επειδή είναι ήρωες! Απόγονοι των Σαλαμινομάχων και των ελεύθερων πολιορκημένων του Μεσολογγίου. Επειδή δεν φοβούνται το θάνατο και τον μοιράζουν γενναία και στους ίδιους και στους διπλανούς τους. Σ' όλους αυτούς ας αφιερώσουμε τώρα ένα "Άσθμα ηρωικό και πένθιμο". Χρόνια πολλά οι υπόλοιποι!

Φωτογραφία: Άγγελος Παπαδημητρίου, Μερακλού Αντιεμβολιάστρια.

Σάββατο 4 Δεκεμβρίου 2021

Ο κ. Μόραλης γύρισε στην πατρίδα του

Ο κύριος Μόραλης και τα κορίτσια του 
                 είναι πάλι εδώ


Πένθος χαρωπό - γλυκύτατη αύρα

                               Νίκος Καρούζος

Χτες, ένιωσα πολύ ωραία, πολύ γλυκά ... μετά από από πολύ καιρό καθώς περιηγήθηκα ηλεκτρονικά και με τη βοήθεια του τοίχου της Χριστίνας Μόραλη την αναδρομική έκθεση με το πλούσιο, άγνωστο υλικό, του θείου της στη Δημοτική Πινακοθήκη Άρτας που φέρει και το όνομα του. Τη γενέτειρα του άριστου της νεοελληνικής ευαισθησίας. Του Γιάννη Μόραλη (1916 - 2009). Ενός ανθρώπου που ήταν η επιτομή της απλότητας, της  ευγένειας, της κομψότητας αλλά και του εσωτερικού, του σιωπηλού πάθους το οποίο εκδήλωνε ελάχιστα και μόνο σε όσους είχε εμπιστοσύνη. Παρότι είχαμε ηλικιακά σχεδόν μισόν αιώνα διαφορά, ο Ι. Μόραλης ήταν πάντοτε ευπροσήγορος, ανοιχτός, μου ζητούσε να τον αποκαλώ "Γιάννη" και να του μιλάω στον ενικό και ήταν έτοιμος να μοιραστεί μαζί μου, ανά πάσα στιγμή, ένα μυστικό της ζωγραφικής ή ένα "πονηρό" ανέκδοτο! 
Σέβομαι βαθιά τον Μόραλη και τη μνήμη του και για την διακριτικότητα με την οποία διαχειριζόταν το προσωπικό του δράμα, την αρρώστια της τρίτης γυναίκας του, την εκούσια απομόνωση, το πρόβλημα με τον γιο του κ.λπ. όπως και σέβομαι τον τρόπο με τον οποίον βοηθούσε τους μαθητές του, ενθαρρύνοντας τους χωρίς ποτέ να τους κολακεύει ή να τους "γλείφει" όπως είναι ο συρμός των μαθητοπατέρων. Μόλις έχει δηλώσει πως στη ζωή του θα ήθελε να γίνει ποτέ δύο πράγματα ακαδημαϊκός και διευθυντής δηλαδή πρύτανης σήμερα της ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών. Τεράστιο μάθημα για όλους τους σημερινούς ανθυπομέτριους διεκδικητές τίτλων και θώκων. Επίσης συγκινούσε πάντα ο τρόπος που μεταχειριζόταν τους συναδέλφους του τον αγώνα ας πούμε που έδωσε για να γίνουν καθηγητές στη σχολή ο Τσαρούχης και ο Διαμαντόπουλος. Κι άλλο ένα τεράστιο μάθημα για τους σημερινούς διαδόχους του οι οποίοι διαγκωνίζονται αναμεταξύ τους μέχρις εσχάτων. Τέλος, θέλω να υπογραμμίσω την αγάπη του τόσο για το έργο τέχνης όσο και για τον δημιουργό του ασχέτως μεγέθους, εκτοπίσματος ή χρονικής διάρκειας.

 Χτες, λοιπόν,  είδα ξανά μέσα από τα μάτια ενός νεκρού ολοζώντανη την Ελλάδα που αγαπώ. Την Ελλάδα που θέλω να είμαι. Την Ελλάδα που ήμασταν και οφείλουμε να ξαναγίνουμε. Μιαν Ελλάδα όχι μόνο υψηλής τέχνης αλλά κυρίως ουσιαστικής παιδείας, αστικής ευπρέπειας και αγωγής, υψηλού γούστου και ευαισθησίας. Κι όλα αυτά μέσα στα δύσκολα χρόνια του '50, του '60, του '70... Τότε που η μετεμφυλιακή πατρίδα αγωνιζόταν να βρει ένα δρόμο ανάμεσα στην ιστορία και στην καθημερινότητα. Στην παράδοση και στον εκσυγχρονισμό. Το δράμα και την υπέρβαση του.
Αναφέρομαι στην Ελλάδα του Κωνσταντίνου Καραμανλή αλλά και της Ελένης Βλάχου, του Πικιώνη αλλά και του Σεφέρη, του Χόρν αλλά και του Τσαρούχη. Του Μητρόπουλου αλλά και της Κάλλας. Του Κακογιάννη και του Κούνδουρου...Της Μαργαρίτας και της Μπούμπας Λυμπεράκη αλλά και του ζεύγους Ναταλίας και Άρη Κωνσταντινίδη. Του Μαυροΐδη αλλά και του Νικολάου, του Μυταρά, του Κανιάρη, του Κεσσανλή, του Καρά, του Φασιανού, του Ευ.Κουζούνη,  του Π. Σάμιου, του Κ. Κατζουράκη, δηλαδή των μαθητών του.
Η ζωγραφική του Μόραλη όταν δεν καταφεύγει σ' ένα τρυφερό, χρωματικό πένθος, όταν δεν αποδίδει επιτύμβια νεανικών σωμάτων που υποκύπτουν στον χρόνο, τότε εμψυχώνει φόρμες ενός ήρεμου πλην υψηλόφρονος κλασικισμού. Πρόκειται για μια τέχνη που ενσωματώνει τους μοντερνιστικούς κλασικισμούς του Μεσοπολέμου τύπου Novecento (Sironi, De Pisis κλπ, αλλά και Picasso, Derain, Delvaux, Spencer, Sloan κλπ.) για να καταλήξει σε ένα προσωπικό ύφος μοναδικής συνέπειας. Ο Μόραλης εξελίσσεται χωρίς οπισθοβασίες από τον οξυδερκή ρεαλισμό του '40 στην ακριβή, καλοσχεδιασμένη γεωμετρική αφαίρεση  του '80 και του '90 χωρίς δισταγμούς ή αντιφάσεις.
Πειθαρχία, συνέπεια, ακριβής σχεδιασμός...Θα μπορούσαν να ήσαν πολιτικά σχόλια κι όμως πρόκειται για αναφορές αισθητικές. Ούτως ή άλλως έχουμε να κάνουμε μ' ένα μείζον μάθημα διαχείρισης της συλλογικής μας καθημερινότητας με όρους ποιητικούς. Γιατί περί αυτού πρόκειται...Κάτι δηλαδή που μπορούν να μας δώσουν οι καλλιτέχνες αλλά όχι οι πολιτικοί. Παρά τις μεγαλοστομίες τους και τις αρλούμπες περί πολιτισμού.
Καταλαβαίνετε τώρα από πού εκπορεύεται η χτεσινή χαρά μου; Όχι μόνο από την απόλαυση μίας μεγάλης, κυριολεκτικά και μεταφορικά, έκθεσης και μίας μεγάλης ζωγραφικής ενός κλασικού της σύγχρονης ευαισθησίας μας, την οποία ( ζωγραφική ) έχουμε στερηθεί επί χρόνια - από τεράστια λάθη πολιτιστικής διαχείρισης - αλλά και από ένα προφανές αίσθημα αξιοπρέπειας. Εφόσον μέσα από το έργο του Μόραλη επαναβεβαιώνεται εκείνη η Ελλάδα που δεν κατάφεραν να εξαλείψουν οι ποικίλοι δολιοφθορείς της. Εσωτερικού και εξωτερικού. Και δεν είναι μόνον ο δημιουργός ο ίδιος. Είναι κι οι χιλιάδες μαθητές του, έμμεσοι και άμεσοι, είναι ο κύκλος του ο στενότερος κι ο ευρύτερος, είναι όσοι αγάπησαν το συγκεκριμένο έργο έστω μέσα από μιαν αφίσα, μια μεταξοτυπία ή ένα βιβλίο.     Επίσης μέσα από μια παράσταση της Ραλλούς Μάνου ή του Θεάτρου Τέχνης. Ή ένα εξώφυλλο δίσκου όπως ο "Μεγάλος Ερωτικός" του Μάνου Χατζιδάκι που μάς σημάδεψε μέσα στην δικτατορία (1972 ). Βλέπετε πως σιγά σιγά μαζεύεται ψηφίδα - ψηφίδα ένας ολόκληρος κόσμος σε κύκλους που είτε τέμνονται είτε διαφοροποιούνται δημιουργικά. Και όπου ταμπέλες του τύπου προοδευτικό - συντηρητικό ή αριστερό - δεξιό είναι κυριολεκτικά κενές περιεχομένου. Έως και επικίνδυνες! Από την μια έχουμε τέχνη, υγεία, αίσθημα, εσωτερικότητα, ζωντανή σχέση με την παράδοση, ταλαντούχο πειραματισμό και από την άλλη νοσηρότητα, προσκόλληση σε πεθαμένα κλισέ και φαλκίδευση της πραγματικότητας μέσα από ιδεοληψίες. Είναι περιττό, φαντάζομαι, να σάς ρωτήσω τι θα διαλέγατε...


ΥΓ. Τριγυρνούσα τις προάλλες τις ανέμπνευστες νέες, αίθουσες και έβλεπα συγκινημένος τα έργα της δωρεάς του στα μόνιμα εκθέματα της Εθνικής Πινακοθήκης. Πίνακες μπροστά στους οποίους έκανα επί είκοσι χρόνια εκατοντάδες (!) ξεναγήσεις σε σχολεία και στο κοινό όλης της Ελλάδας. 
Η έλλειψη επαφής με ζωντανή ζωγραφική υψηλού επιπέδου στην αθηναϊκή μητρόπολη, επί χρόνια με τα βασικά της μουσεία κλειστά ή υποβαθμισμένα, είναι κάτι παραπάνω από ζοφερή. Το κενό της εικαστικής παιδείας είναι τεράστιο και οι ευθύνες όλων όσοι ανέχονται αυτή την άθλια κατάσταση, δραματικές. Εφόσον πρόκειται για υποβάθμιση της ουσιαστικής παιδείας και καλλιέργειας γενιών ολόκληρων που μεγαλώνουν αποκλειστικά με την αισθητική της ιδιωτικής τηλεόρασης και των σχολείων ή των γιαλαντζί πανεπιστημίων των διαφόρων ταγών της παιδείας. Ακριβώς τα αντίθετα δηλαδή εκπροσωπεί ο δάσκαλος Γιάννης Μόραλης, η παρουσία του στην, αγνώριστη σήμερα, ΑΣΚΤ και βέβαια το σαγηνευτικό έργο του. Ο κ. Μόραλης με τα κορίτσια του που ξαναγύρισε!