Σαν παλιό φορτηγό

(Τέχνη, πολιτισμός και πολιτική)

Λίγα λόγια ακόμα για τη διαμάχη που ξέσπασε, ως μη ώφειλε, για το χάπενινγκ της Πρωτοψάλτη. Λίγα λόγια για τις περί όνου σκιάς αντιδράσεις. Επειδή κανονικά θα έπρεπε να συζητάνε με πάθος το περί παιδείας σ.ν της κ. Κεραμέως. Ας είναι όμως...

Λίγα λόγια, τέλος, προς εκείνους τους φίλους που μάλλον με παρεξήγησαν και προς τους "εχθρούς" που ζούν για να διαφωνούν μαζί μου. Αυτούς που ταυτίζουν την τέχνη, τον πολιτισμό, τη μουσική με την διασκέδαση και την διασκέδαση αποκλειστικά και μόνο με τις εκπομπές του Σπύρου Παπαδόπουλου. Γιατί περί αυτού πρόκειται. Όταν ένα ολόκληρο σύστημα - και πρωτίστως το πολιτικό σύστημα - αναφέρεται στην τέχνη και τον πολιτισμό, έχει στο μυαλό του την Πρωτοψάλτη, τον  Νταλάρα, άντε και την Αρβανιτάκη χωρίς ούτε καν να διανοείται πως υπάρχει ας πούμε η Ζανέτ Πηλού που πέθανε προχθές, ή η μεγάλη υψήφωνος Βάσω Παπαντωνίου με την διεθνή καριέρα και δισκογραφία, ή συνθέτες όπως ο Μιχάλης Τραυλός, ο Νίκος Ξανθούλης ή ο Χάρης Βρόντος.

Όλα εξαντλούνται στην ευκολία της συγκίνησης, στο πεπετημένο της διαδικασίας και στην άμεση πολιτική - προπαγανδιστική εκμετάλλευση της συγκίνησης αυτής. ΔΕΝ σάς κάνει εντύπωση ότι δεν ειπώθηκε τίποτε από τον πρωθυπουργό ή τα γκόλντεν μπόις του για τα βιβλιοπωλεία, τις εκθέσεις, τις γκαλερί, τους ζωγράφους ή γλύπτες, τα βιβλία και τους συγγραφείς, τους εκδότες που έχουν πληγεί βαρύτατα, τους μουσικούς, τους συνθέτες, τους ηθοποιούς, τους χορευτές, τις μουσικές εκδηλώσεις, τα μουσεία, τις πινακοθήκες κλπ.

Αυτό συνέβη γιατί στη συνείδηση του πολιτικού συστήματος ο δημιουργός, ο τεχνίτης του λόγου, των ήχων ή της εικόνας, δεν υφίσταται καν!  Είναι ένα οχληρό ον, ένα "ψώνιο" που όταν δεν ψυχαγωγεί την εξουσία, ενοχλεί πολλαπλώς. Επειδή κυρίως ασκεί κριτική. Δηλαδή την μέγιστη δυνατότητα της τέχνης. Επιπλέον όταν δεν ζητάει χειροκρότημα, διεκδικεί επιδοτήσεις για να στηρίξει κάτι που συνήθως δεν αγοράζει κανείς. 

Η γενικότερη απαξία του πολιτισμού, παρά τις εκάστοτε ενθουσιαστικές δηλώσεις, είναι και το βαθύτερο χαρακτηριστικό της σημερινής Ελλάδας. Την ανιχνεύει κάνεις σε κάθε επίπεδο πολιτικής παρέμβασης της εξουσίας: Από την παιδεία και τον πολιτισμό ως τις εκδηλώσεις για το 1821 ή την εποπτεία της ΕΡΤ από τον διανοούμενο Άδωνι. Χωρίς να ξεχνώ διόλου τον Ξυδάκη, την Κονιόρδου ή την Ζορμπά. Το ΦΙΞ ή την Εθνική Πινακοθήκη. Επ' αυτών δεν χρειάζεται να μακρηγορήσω, νομίζω, περισσότερο επειδή έχω επιχειρηματολογήσει διεξοδικά...

ΥΓ. ΔΕΝ έχω, ως εκ τούτου, τίποτε ούτε με την κυρία Πρωτοψάλτη που διετέλεσε και υπουργός πολιτισμού, ας μην το ξεχνάμε, ούτε με την πρωτοβουλία του συμπαθούς δημάρχου - σε άλλη ευκαιρία έχω εκθειάσει την παρέμβαση για την Ομόνοια - ούτε με τον ενθουσιασμό του πρωθυπουργού ο οποίος χειροκρότησε από το πεζοδρόμιο του Μάξιμου. Ενός πρωθυπουργού που πρέπει να είναι και ανακουφισμένος και ικανοποιημένος από την πορεία της πανδημίας στη χώρα μας. Ποιός, όμως, είναι ο σύμβουλος του για τον πολιτισμό, διερωτώμαι. Όχι πάντως η στρυφνή και ανέμπνευστη, βενιζελοκίνητη υπουργός του.

Απλώς σκέφτομαι πως κανείς απ' όλους αυτούς και τους παρατρεχάμενους τους δεν είχε την ευαισθησία και τη φαντασία να αξιοποιήσει, εκτός από τα γνωστά και τετριμμένα, από τα κλισέ, σ' αυτό το καραβάνι της χαράς, γιατί όχι, νέους δημιουργούς. Νέους μονωδούς ή χορευτές ή μουσικούς από τη Εθνική Λυρική Σκηνή ώστε να γεμίσει το φορτηγό με νιάτα κι ένα βαθύτερα αισιόδοξο μήνυμα: Ότι στεκόμαστε δίπλα σε όλους τους δημιουργούς και ιδιαίτερα σ' εκείνους που τώρα ξεκινάνε την πορεία τους στην τέχνη. Και ως κράτος και ως πολίτες. Πως δεν τους εκμεταλλευόμαστε ευκαιριακά αλλά πως τους σεβόμαστε βαθιά. Πως εκτός από τους εξηνταπεντάρηδες και τις εξηνταπεντάρες υπάρχουν και οι εικοσάρηδες και οι εικοσάρες. Γιατί αυτοί ουσιαστικά σμιλεύουν σήμερα το πρόσωπο της πατρίδας μας. Όπως εχθές, έτσι και αύριο.

Φωτογραφίες: Οπτικό ποίημα, εγκατάσταση του Αγγέλου Σκούρτη, 1999. Το Σεντόνι της Τέχνης, Άγγελος Παπαδημητρίου, 2014.

ΧΑΊΡΕ ΆΓΓΕΛΕ!

(Δύο χρόνια μετά την έξοδο του)

Ακόμη δεν μπορώ να αποχαιρετήσω τον φίλο μου Άγγελο Δεληβορριά... Δεν το μπορώ. Δεν μπορώ να πω γειά σε έναν άνθρωπο που υπήρξε ανέκαθεν το σύμβολο της ζωντάνιας, της ευαισθησίας, της γνώσης και της δημιουργίας. Που ήταν ο κομψός δάσκαλος όλων όσοι έχουν σχέση με την τέχνη, την ιστορία της ή τον τρόπο που αυτή (πρέπει να) παρουσιάζεται στα μουσεία.

 Δεν μπορώ να αποχαιρετήσω τον πολύτιμο δάσκαλο μας στο Τμήμα θεατρικών σπουδών του ΕΚΠΑ αλλά και τον καθηγητή που αποχωρώντας έδωσε αγώνα για να τον διαδεχτώ - παρά τις λυσσαλέες αντιδράσεις των άσπονδων φίλων μου - κληροδοτώντας μου απλόχερα το μάθημα του : την διδασκαλία της τέχνης χωρίς δογματισμούς, χωρίς οιηματική ψευδοεπιστημοσύνη αλλά με πάθος και με υποστήριξη της προσωπικής άποψης. Της προσωπικής ματιάς.

 Έφυγε μάλιστα από το Τμήμα πληγωμένος από την συμπεριφορά μερικών συναδέλφων. Αυτήν ειδικά τη στιγμή καταλαβαίνω πως ένιωσε τότε. Πόσο τον πίκραναν η μικρότητα και ο υπολογισμός. 

Ο Δεληβορριάς, περισσότερο από μισόν αιώνα, υπήρξε ο κορυφαίος οργανωτής μουσείων στον τόπο μας. Ο ακάματος, εμπνευσμένος ενορχηστρωτής εκθέσεων, ο μελετητής και υπερασπιστής της διαχρονίας της ελληνικής τέχνης. Ο ξετρυπωτής θησαυρών. Ο ανυπέρβλητος εξηγητής των μυστικών που κρύβουν οι καλλιτεχνικές δημιουργίες: Από τους αρχαϊκούς κούρους ως τους πίνακες του Διαμαντή Διαμαντόπουλου ή τα σκυριανά έπιπλα ή τα παιχνίδια του Μεσοπολέμου. 

Ο Αγγελος ήταν ο ζεστός οικοδεσπότης του Μουσείου Μπενάκη, ευπατρίδης αλλά διόλου σνομπ, που επεφύλασσε για τον καθένα - κυριολεκτικά - το πιο θερμό του χαμόγελο. Τη πιο ζεστή αγκαλιά. Το πιο ειλικρινές φιλί. Η τεράστια απώλεια του φαίνεται και από το ότι ουδείς μπόρεσε να τον αντικαταστήσει παρά τη διεθνή, αποτυχημένη όμως τελικά, προκήρυξη στην οποία προέβη το Μουσείο. Σήμερα, δύο χρόνια μετά, το μουσείο παραμένει ακέφαλο, δεν υπάρχει διάδοχος για τον Δεληβορριά αφού το όνομα του είναι συνώνυμο με το Μπενάκη.

Είδα τελευταία φορά τον Άγγελο, είκοσι ημέρες πριν το μοιραίο, την 25η Μαρτίου 2018, στο φιλόξενο σπίτι της Ισμήνης Καπάνταη, στη Νέα Σμύρνη.

 Καπνίσαμε μάλιστα ένα τσιγάρο κρυφά από την Μαρία - τον άγγελο του Άγγελου - στον κήπο. Ήταν πρόσχαρος και έτοιμος για νέα πρότζεκτ. Θυμηθήκαμε και τα κείμενα του Αντί με τα οποία γέλαγε. Ιδιαίτερα όταν επισκεπτόταν τους εκάστοτε υπουργούς πολιτισμού ή τον άρχοντα του Μεγάρου. 

Τι να πρωτοθυμηθώ... Την έκθεση Γενέθλιον που στήσαμε μαζί το 2007 και την αφιερώσαμε στα ογδοντάχρονα του Βλάση Κανιάρη; Την ομαδική "ο Χρόνος, οι Άνθρωποι, οι Ιστορίες τους" με έργα τόσο του Γιώργου Λάππα ή του Αγγέλου Παπαδημητρίου όσο και του Αρκά, δύο χρόνια αργότερα ή την αναδρομική του Κυριάκου Κατζουράκη στην Πειραιώς λίγο μετά; Ή την συγκλονιστική παρουσίαση των ξοανικών γλυπτών του Θόδωρου Παπαγιάννη στο αίθριο της Πειραιώς; Μία τραγωδία ηρωικών μορφών και φαντασμάτων χωρίς λόγια.

Ο Άγγελος ήταν πάντα άγγελος - προστάτης και άγγελος - φύλακας. Κορυφαίο και κύκνειο έργο του το μοναδικό Μουσείο Γκίκα στο οποίο κατέθεσε γνώση, έρωτα και ευαισθησία. Ένα αρχοντικό - κιβωτός ιστορίας. Η αισθητική, η ιδεολογία αλλά και η ευαισθησία του Μεσοπολέμου, των ηρώων και των ηρωίδων του. Χωρίς κομματικά, ταξικά ή καλλιτεχνικά στεγανά. Είναι όλοι οι μεγάλοι εδώ. Από τον Σκαλκώτα ως τον Βαμβακάρη, από τον Σπαθάρη ως τον Μαυροΐδη κι από τον Μελετζή ως την Nelly's. Από τον Κοσμά Πολίτη ως τον Σεφέρη ή την Λιλίκα Νάκου, από τον Στέρη ως τον Τάσσο και από τον Πικιώνη ως τον Άρη Κωνσταντινίδη. Όλοι είναι εκεί παρόντες, σαν φίλοι ή συγγενείς γύρω από ένα οικογενειακό τραπέζι. 

Γιατί ήταν όλοι αυτοί φίλοι του. Από τον Εγγονόπουλο στον Τσαρούχη και τον Μόραλη κι από τον Βασίλη στον Διονύση Φωτόπουλο. Σαν τον Άγγελο, λοιπόν, κανείς!

Γι'αυτό και πένθος για την απώλεια του είναι βαρύτατο. Όση τουλάχιστον και η ευθύνη να μην απαξιωθεί το έργο του. Να μην υποσταλεί από την μιζέρια ή την εγκατάλειψη. Δύο χρόνια μετά...

ΚΑΘΗΓΗΤΑΙ ΚΑΙ ... ΣΙΑ!

Επιστήμη και τηλεόραση,

 μία διασκεδαστική σχέση

(δεύτερη έκδοση, βελτιωμένη)

"Ουδείς μωρότερος των διδασκάλων εάν δεν υπήρχαν οι ιατροί" ισχυρίζεται σαρκάζουσα η λαϊκή σοφία. Από την άλλη όσο εξαπλώνεται πανίσχυρη η πανδημία αλλά τόσο κατακλυζόμαστε από αντιφατικές, επιστημονικές απόψεις, αλληλοσυγκρουόμενες θέσεις ή θεωρίες, προσωπικές αντιπαλότητες ειδικών ή ανίδεων και βέβαια συνειδητοποιούμε πόσο λίγο έχει προχωρήσει η ανθρωπότητα από την εποχή της προνεωτερικότητας και των αλχημιστών όσον αφορά στην πρόβλεψη και την αντιμετώπιση τέτοιων θεομηνιών. 

Η πανίσχυρη, η άτεγκτη επιστήμη, με την ασύγκριτη, ηλεκτρονική τεχνολογία στα χέρια της, την  βιοχημεία, την νανοϊατρική, την μοριακή γενετική, την φαρμακευτική έρευνα κλπ. εκφράζει σήμερα ντροπιασμένη την αδυναμία της εμπρός στον, πραγματικά παντοδύναμο, τον μονοκύτταρο ιό που σαρώνει τον πλανήτη.

Αυτή η κρίση, τελικά, αν δεν αποτελείτο από μίαν ατελείωτη αλυσίδα ανθρώπινων τραγωδιών, θα αποτελούσε τη μεγαλύτερη κωμωδία που ανέβηκε ποτέ στον πλανήτη. Ή, αν προτιμάτε, τη μεγαλύτερη διακωμώδηση της ανθρώπινης σοφίας και εκείνης της απροσπέλαστης θεάς των νεωτέρων χρόνων που λέγεται Επιστήμη, με το ε κεφαλαίο. 

Κι αν βέβαια φοβόμαστε να "ιχνηλατήσουμε"

- η λέξη της μόδας -  την επιστήμη και τη δυναμική της, λόγω απωθημένων, μεταφυσικών φόβων, αφού εν πολλοίς υποκατέστησε τη θρησκεία, τουλάχιστον ας γελάσουμε με τους θεράποντες της, τους αρχιερείς και επισκόπους της, με τα λάθη αλλά και την ασύγγνωστη  έπαρση τους. Αναφέρομαι σε μία ελίτ ανθρώπων πού κορδακίζονται ότι εκπροσωπούν την επιστήμη και την απόλυτη γνώση σαν σύγχρονοι μάγοι και σαμάνοι ενώ δεν είναι τίποτα άλλο παρά η χειροπιαστή απόδειξη  - που κάθε βράδυ μάς διασκεδάζει στις ειδήσεις - του πόσο λίγα πράγματα τελικά γνωρίζουμε, μετά από τόσους αιώνες πολιτισμού, εξειδίκευσης, τεχνολογίας, επιστημολογικών αλμάτων σε σχέση και με τον εαυτό μας και με τη ζωή και με τον κόσμο. 

Δεν θέλω επουδενί με αυτά να μειώσω την πολύ μεγάλη προσφορά αλλά και τον αγώνα των απειράριθμων γιατρών και λοιπού ιατρικού προσωπικού που δίνουν αυτές τις ώρες την ηρωική μάχη τους στα νοσοκομεία της χώρας, στα νοσοκομεία όλου του κόσμου.  Άλλο πράγμα επιθυμώ να σαρκάσω.

Το ξέρουμε ήδη: Σε κάθε συμφορά που με μαθηματική ακρίβεια πλήττει όλο και πιο συχνά τον κόσμο μας, ας πούμε ένα σεισμός ή μία οικονομική και πολιτική κρίση, μια γεωπολιτική σύγκρουση, ένα κλιματολογικό φαινόμενο, μία έξαρση κοινωνικής βίας ή μια πανδημία όπως τώρα, έχουμε την ευκαιρία να διασκεδάσουμε με τη αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις των εκάστοτε ειδικών που με στόμφο εκθέτουν πλημμυρηδόν εμπρός σε πρόθυμους δημοσιογράφους την παχυλή μεν αλλά και σπουδαιοφανή συγχρόνως άγνοιά τους.

Έτσι και τώρα παρελαύνουν από πρωίας μέχρι νυκτός κάτι αγουροξυπνημένες φάτσες, κάτι μίζερες φωνές ανδρογύνων - ευτυχείς κατά τα άλλα που "παίζουν" επιτέλους στο γυαλί - καθηγητές, ακαδημαϊκοί, διευθυντές κλινικών, νοσοκομείων, μεγαλογιατροί, ερευνητές κοκ. Όλοι αυτοί ζουν τώρα το όνειρο τους. Μετά τους οικονομολόγους, τους στατιστικολόγους, τους αναλυτές δημοσκοπήσεων, τους διπλωμάτες, τους στρατηγούς, τους συμβούλους γεωστρατηγικής ή τους καθηγητές διεθνών σχέσεων, μετά τους αρχαιολόγους που στην εποχή του Τύμβου Καστά μονοπώλησαν τη συγκίνηση του μέσου τηλεθεατή,

- μετεξέλιξη της πεπερασμένης έννοιας "πολίτης" -  τώρα ήρθε η σειρά των γιατρών και των φίλων τους να κάνουν φύλλο! 

Οι γιατροί όμως ήρθαν για να μείνουν. Σαρώνοντας τον οποιοδήποτε άλλο συναγωνισμό! 

Επιδημιολόγοι, λοιμωξιολόγοι, εντοσθιολόγοι- εργοδηγοί, μικροβιολόγοι, παθολογοχειρουργοί, γαστρεντερολόγοι, ψυχίατροι, ψυκτικοί ψυχών, ραδιοηλεκτρολόγοι ανατομίας, ειδικοί σκευασμάτων Novartis, ειδικοί σκευασμάτων Nutella, λεμφοκυτταρολόγοι, συμπιεστές αερολόγοι, ουρολόγοι, ουρολάγνοι, αναισθησιολόγοι στήσης, στητικοί κοκ. 

Όλοι είναι εδώ, πρόθυμοι να μας διαφωτίσουν. Με τα περιορισμένα ελληνικά τους, την έμφυτη πλεονεξία του κλάδου, την κομπορρημοσύνη των κομπογιαννιτών αλλά και αυτή την μαγική αύρα  που έχουν κληρονομήσει απευθείας από τους ιατρούς Αγίους Αναργύρους και Αγία Παρασκευή. Εξ ου και η πινακοθήκη αγίων εικόνων που συνήθως "παίζει" πίσω από τον ομιλούντα ως φόντο. Ως συμβολική - βολική υπενθύμιση πως

 "Καλή η ιατρική αλλά ας βάλει κι ο θεούλης το χέρι του".

Είναι οι επιστήμονες που, αναμφισβήτητοι πρωταγωνιστές πλέον, απολαμβάνουν το δικό τους δεκάλεπτο διασημότητας όπως προέβλεψε ο θείος Άντι Γουόρχολ και μας βομβαρδίζουν εξακολουθητικά, από πρωίας μέχρι νυκτός, με τις καθόλου καθησυχαστικές κοινοτοπίες τους αλλά και τον ελεγχόμενο τρόμο που οφείλουν να προωθήσουν ως συνεπείς επαγγελματίες. Ως ουρανόπεμπτο άλλοθι για όλα όσα αγνοούν αλλά οφείλουν να υποδύονται ότι γνωρίζουν...

Ακολουθεί υποθετική αλλά όχι μακράν της πραγματικότητας συζήτηση ανάμεσα σ' έναν τέτοιον γιατρό - θεό και τον ευλαβή δημοσιογράφο που απλώς κάνει τη βρώμικη δουλειά της τηλεθέασης. Ξεχειλώνοντας τον τηλεοπτικό χρόνο - η τηλεόραση τώρα υποδύεται το λαϊκό πανεπιστήμιο - αλλά και τα νεύρα των τηλεθεατών. Αφού ο κάθε παππούς κι η κάθε γιαγιά της επικράτειας αν δεν πιεί το χαμομήλι του και δεν ακούσει τον γιατρό - θεούλη με τη Σία δεν πάει για ύπνο.

 Δημοσιογράφος:  Έχουμε την τιμή να φιλοξενούμε σήμερα τον καθηγητή κύριο Παπαρδέλα ...

Καθηγητής:  Έχετε ασφαλώς την τιμή αλλά και εγώ έχω εξίσου τη τιμή να ομιλώ μ' έναν αστέρα της δημοσιογραφίας (γλείψιμο). Μία ανάλογη θερμή καλησπέρα και στους τηλεθεατές μας.

Δημοσιογράφος: Κύριε καθηγητά, επειδή ο τηλεοπτικός χρόνος είναι πολύτιμος, σάς ερωτώ ευθέως.  Ακούγονται διάφορα, αλληλοσυγκρουόμενα πράγματα τον τελευταίο καιρό σχετικά με τις μάσκες και τη χρήση τους. Πρέπει να τις φοράμε ή όχι;

Καθηγητής: (μικρή, δραματική παύση, ξερόβηχας, βλέμμα αμηχανίας, ταχύτατη ανάκτηση αυτοκυριαρχίας). Ακούστε, ως προς το θέμα αυτό έχω να πω τα εξής...Μετά από ενδελεχή μελέτη των έως τώρα δεδομένων δεν σας κρύβω ότι η διεθνής επιστημονική κοινότητα έχει ως προς τούτο διχαστεί επειδή υπάρχουν πολυάριθμες, αξιόλογες μελέτες οι οποίες υπερασπίζονται πειστικά τόσο τη μία όσο και την άλλη άποψη Έτσι λοιπόν μετά λόγου γνώσεως και προς ενημέρωση του ελληνικού κοινού έχω να πω ότι η μάσκα είναι επιβεβλημένη μεν σε κλειστούς χώρους εκτός εάν βεβαίως βεβαίως οι κλειστοί αυτοί χώροι αερίζονται επαρκώς και τα άτομα τηρούν ευλαβικώς τα απαραίτητα μέτρα υγειονομικού καθαρισμού αλλά και την απόσταση των δύο μέτρων. Επίσης, σε περίπτωση που υπάρχει έλλειψη μασκών μπορούν να χρησιμοποιούνται υποκατάστατα όπως είναι μαντίλια, κάλτσες, στηθόδεσμοι κομμένοι στα δύο είναι ιδανικοί, προσόψια, σκελέες, κράνη μοτοσυκλετών ακόμα και αναπνευστήρες και μάσκες κολύμβησης οι οποίες απομονώνουν τον φέρονται από το περιβάλλον του.

Δημοσιογράφος: Και σκελέες;

Καθηγητής: Βεβαίως, κομμένες εις τετραπλούν.

Δημοσιογράφος: Και στηθόδεσμοι;

Καθηγητής: Το απάντησα ήδη.

Δημοσιογράφος: Δηλαδή να φοράμε μάσκες όλοι;

Καθηγητής: Δεν είναι κάτι που θα το συνιστούσα προσωπικά με κατηγορηματικό τρόπο όμως δεν θα ήτο και λάθος αν κάποιος τις φορούσε συστηματικά. Ιδιαίτερα όταν  έρχεται σε επαφή με άλλα άτομα. 

Δημοσιογράφος: Δηλαδή είναι στην κρίση του καθενός;

Καθηγητής: Όχι κύριε! Είναι στη κρίση και την προαίρεση της επιστήμης!

Δημοσιογράφος: Τελικά πού μεταδίδεται ο ιός ευκολότερα, μέσα ή έξω; Σε κλειστό χώρο ή σε ανοιχτό, στο ύπαιθρο για παράδειγμα;

Καθηγητής; Ασφαλώς μέσα γι' αυτό και επιμένουμε στη χρήση μάσκας.

Δημοσιογράφος: Τότε γιατί μάς απαγορεύεται να κυκλοφορούμε έξω;

Καθηγητής: Είναι απλό. Έξω ο ιός μεταδίδεται ευκολότερα δια των σταγονιδίων άτινα αιωρούνται εις την ατμόσφαιρα. Άρα, μέσα. Μέσα για μέσα!

Δημοσιογράφος: Μα προηγουμένως είπατε έξω.

Καθηγητής: Όχι, ήμουν σαφής. Είπα και μέσα και έξω. Αλλά με περίσκεψη και ατομική ευθύνη. Εξ άλλου εν προκειμένω οι επιστημονικές απόψεις διίστανται. Θέλω να είμαι ξεκάθαρος!

Δημοσιογράφος: Πείτε μας τώρα κάτι και για τα εμβόλια. Έχουν προχωρήσει οι έρευνες; Υπάρχει κάτι πιο χειροπιαστό; Πολλοί λένε ότι από το φθινόπωρο θα μπορεί να γίνεται πιλοτική χρήση τους ενώ άλλοι από το 2022. Ποιά είναι η άποψη σας;

Καθηγητής: Χαίρω πολύ που μού κάνετε αυτή την τόσο κρίσιμη για την αντιμετώπιση της κρίσης, ερώτηση. Θέλω να είμαι κάθετος. Ό τι κι αν πούμε αυτή την στιγμή, θα είναι πρόωρο και θα επιτείνει την ανησυχία του κοινού. Τα εμβόλια, οψέποτε παρασκευασθούν, θα είναι μια κάποια λύσις που θα έλεγε και ο Λυσίας. Ιδίως για τις φαρμακευτικές εταιρείες. Αυτό δεν το λέει ο Λυδίας, το λέω εγώ. Άρα ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο που θα έλεγε και ο Τσώρτσιλ! (θαμποφαίνεται αχνό χαμόγελο αυταρέσκειας).

Δημοσιογράφος: Μάλιστα. Αντιληφθήκαμε.

Καθηγητής: Αυτό έλειπε.

Δημοσιογράφος: Και για την παρασκευή του φαρμάκου remdesivir τί έχετε να πείτε;

Καθηγητής: Είναι κοστοβόρα και προβληματική. Άλλοι υποστηρίζουν να προχωρήσουμε, άλλοι να μην προχωρήσουμε. Τείνω να υποστηρίξω την τρίτη απόψη.

Δημοσιογράφος: Και ποιάν είναι αυτή;

Καθηγητής: Δεν είμαι έτοιμος να σάς απαντήσω αυτή τη στιγμή. Ίσως αύριο!

Δημοσιογράφος: Και μία τελευταία λέξη σας κ. καθηγητά πριν κλείσουμε; Κρεμόμαστε απ'το στόμα σας!

Καθηγητής: Θνητότητα! Θνητότητα επαναλαμβάνω. Αυτή φταίει για όλα!

Δημοσιογράφος: Ευχαριστούμε θερμά κύριε Καθηγητά για όσα κατατοπιστικά και άκρως χρήσιμα μάς είπατε στις δύσκολες μέρες που ζούμε. Ανανεώνουμε το τηλεοπτικό μας ραντεβού αύριο στο δελτίο των 8 την ίδια ώρα για να μάς διαφωτίσετε πάλι με την επιστημονική σας γνώση. Καλή σας νύχτα!

Καθηγητής: Καληνύχτα και σε εσάς και στους τηλεθεατάς μας. Επιστρέφω κι εγώ τώρα στο επώδυνα πλην σωτήρια καθήκοντα μου.

Φωτογραφία: Το τελευταίο, επαναστατικό σκεύασμα για την καταπολέμηση του κορωνοϊού και συναφών νοσημάτων. Ερευνητικό εγαστήριο του Stanford.

Στάνφορντ, το δικό μας πανεπιστήμιο

...At the 2016 Global Entrepreneurship Summit, hosted by Stanford, President Barack Obama praised the university as “a place that celebrates our ability as human beings to discover and learn and to build, to question, to reimagine, to create new ways to connect and work with each other.”

Το ιδιωτικό πανεπιστήμιο του Stanford στην Καλιφόρνια θεωρείται ισοδύναμο του αρχαιότερου Harvard, του καλύτερου δηλαδή ακαδημαϊκού ιδρύματος στον κόσμο. Μέχρι τώρα μετράει 14 Νόμπελ, ενώ είναι η τέταρτη δύναμη στην ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων μετά τις ΗΠΑ, την Ρωσία και την Κίνα! Στο Στάνφορντ γυμνάζεται η Κατερίνα Στεφανίδη, αυτό το πανεπιστήμιο τελείωσε κι ο πρωθυπουργός. Ιδρύθηκε χάρη στην υπεργενναιόδωρη προσφορά του βιομηχάνου, ιδρυτή των σιδηροδρόμων αλλά και των ναυτικών δρομολογίων με την Κίνα και την Ιαπωνία Leland Stanford (1824 - 1893) και της συζύγου του Jane (1828 - 1905). Η τελευταία δολοφονήθηκε με στρυχνίνη σε δεύτερη απόπειρα (!) μάλλον από τον πρύτανη του Πανεπιστημίου γιατί ως πρόεδρος η ίδια είχε ανακαλύψει οικονομικές ατασθαλίες στην δωρεά της η οποία υπερέβαινε το ένα τρισ. τριακόσια εκατομμύρια δολάρια!

Οι Stanford, μυθιστορηματικές φιγούρες αμφότεροι και πιονιέροι της άγριας Δύσης, προχώρησαν σε αυτή την χορηγία το 1885 στη μνήμη του γιού τους Leland Stanford Junior που είχε πεθάνει από επιδημία τύφου στην Φλωρεντία το 1884. Ήταν μόλις δεκάξι χρονών. Ιδρυτικός στόχος, όπως καταγράφεται στο καταστατικό ήταν: “to promote the public welfare by exercising an influence in behalf of humanity and civilization.”

Το πλήρες όνομα του πανεπιστημίου είναι  Leland Stanford Junior University και το μότο στην βαθυκόκκινη σημαία του Die Luft der Freiheit weht. Ο άνεμος της ελευθερίας πνέει. Σήμερα το πανεπιστήμιο αυτό έχει περίπου 2.000 διδακτικό προσωπικό και 15.000(!) βοηθητικό προσωπικό για μόλις 7.000 προπτυχιακούς και 8000 μεταπτυχιακούς φοιτητές. Εξαιρετικές επιδόσεις μεταξύ των άλλων η μελέτη των κομπιούτερ, του DNA κλπ. Συγκεκριμένα: Computer time-sharing, the first isolation of highly purified stem cells and the first synthesis of biologically active DNA, among many other breakthroughs, all originated at Stanford.

Η γειτνίαση του με την Κοιλάδα του Πυριτίου (Silicon Valley), βοηθά ώστε αρκετοί από τους αποφοίτους του να έχουν ιδρύσει εταιρείες εκεί, πολλές από τις οποίες ιδιαίτερα επιτυχημένες, όπως οι Hewlett-Packard, Sun Microsystems, Nvidia, Yahoo!, Cisco Systems, Silicon Graphics και Google. Δηλαδή ένας ιδανικός συνδυασμός υψηλής τεχνολογίας, προωθημένης έρευνας και επιχειρηματικών εφαρμογών. Science, business, money.

 Είναι ενδεικτικό ότι οι Stanford πρωτοαπευθύνθηκαν στο Harvard όπου φοιτούσε ο γιος τους για να δωρίσουν εκεί ένα μυθώδες ποσό για την ανέγερση ενός κτηρίου στη μνήμη του Τζούνιορ αλλά ο πρύτανης τούς απέπεμψε σκαιά, όπως λέει ο θρύλος, λόγω της απέριττης, πουριτανικής ενδυμασίας τους!

Κι όμως! Ο Stanford ήταν ένας επιβλητικός γίγαντας που μιλούσε αργά, με βαθιά φωνή, διέθετε τρομερή αυτοκυριαρχία, ατσάλινο βλέμμα και ενσάρκωνε πλήρως το αμερικανικό όνειρο αφενός αλλά και το πρόσωπο του πιο σκληρού, αντεργατικού καπιταλισμού αφετέρου. Εθεωρείτο ένας από τους robber barons, τους ληστές βαρώνους δηλαδή όπως και οι γνωστοί μεγαλοκαρχαρίες Rockefeller, Mellon, Hopkins, Huntington, Morris, Frick, Astor, Cornegie, Vanderbilt κλπ. Περιττό να πω ότι τα ίδια αυτά ονόματα τα συναντούμε ως συλλέκτες και μεγάλους δωρητές στα περίφημα μουσεία των ΗΠΑ. Δηλαδή την National Gallery της Ουάσιγκτον, το Metropolitan και το MoMA στην Ν. Υόρκη κοκ. Αίμα, χρήμα, αλαζονεία και τέχνη!

  Ο ίδιος ο Stanford ήταν γιός αγρότη, άρα απολύτως αυτοδημιούργητος, θήτευσε αρκετά ως δικηγόρος, ανακατεύτηκε ως μέτοχος με τα ανθρακωρυχεία της Καλιφόρνιας, έγινε βιομήχανος, διετέλεσε παντοδύναμος πρόεδρος της Northern Pacific Railway και της Central Pacific Railway, εξελέγη κυβερνήτης της Καλιφόρνια και στη συνέχεια γερουσιαστής επί σειράν ετών. Ο μαγικός συνδυασμός του μπίζνεσμαν και του πολιτικού τού επέτρεψε να συγκεντρώσει πρώτα απίστευτη δύναμη και έπειτα αμύθητη περιουσία η οποία υπερέβαινε τα τρία τρις δολάρια! Ήταν ο αναμφισβήτητος αυτοκράτορας της δυτικής ακτής. 

Ας σημειωθεί ότι ενώ είχε απίστευτα επωφεληθεί από το άνοιγμα του θαλάσσιου δρόμου προς την Κίνα - όταν πια η κατάκτηση του Far West είχε ολοκληρωθεί - εντούτοις εναντιώθηκε στην εισαγωγή Κινέζων μεταναστών, φτηνών εργατικών χεριών, απέναντι στους απεργούς των ορυχείων, χαρακτηρίζοντας τους κατώτερες (inferior) φυλές!

Υπήρξε επίσης πρωτοπόρος οινοπαραγωγός διαθέτοντας το μεγαλύτερο αμπέλι του πλανήτη έκτασης 14 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Αργότερα ο αμπελώνας αυτός όπως και το ιπποφορβείο του έγιναν μέρος του πανεπιστημιακού κάμπους. Επίσης εξελίχθηκε σε μανιώδη εκτροφέα αλόγων ράτσας και ήταν αυτός που έδωσε την παραγγελία το 1878 στον διάσημο φωτογράφο και ερευνητή Muybridge να καταγράψει σε συνεχείς πόζες το flying gallop των αλόγων. Τη στιγμή δηλαδή που κανένα από τα πόδια τους, ενώ καλπάζουν, δεν ακουμπάει το έδαφος.

Έχω γράψει κι άλλες φορές για τα μοναδικά μουσεία που φιλοξενούνται στον πανεπιστημιακό χώρο, δίπλα ακριβώς στην πόλη του Palo Alto. Δηλαδή το μουσείο και ο κήπος γλυπτικής Gerald Cantor, αφιερωμένοι στον Ροντέν που άνοιξε το 1985, το πιο πρόσφατο μουσείο Anderson για την μοντέρνα, αμερικανική τέχνη - μεταξύ των άλλων εκτίθεται κι ο ημέτερος William Baziotes, της ομάδας Pollock - και άλλα πολλά ακόμη.Τέχνη, επιστήμη, χρήμα, επιτυχία, δύναμη. Βάλτε εσείς τις λέξεις αυτές σε όποια σειρά θέλετε...

Φωτογραφίες (δικές μου): 

Στην πρώτη ο πολύ γνωστός μας καθηγητής της διάσημης, ιατρικής σχολής του Stanford John Ioannidis με αθλητική περιβολή εμπρός στο μνημείο των ιδρυτών του πανεπιστημίου, του πατέρα, του εφήβου, άτυχου γιού και της τρομερής μητέρας. Ας σημειωθεί ότι οι Stanford δεν απέκτησαν άλλο παιδί.

 Στη συνέχεια το μνημείο της οικογένειας, ιωνικού ρυθμού με δύο αιγυπτιακές σφίγγες στην είσοδο του, μετά ένα πανόραμα του κάμπους από τον λεγόμενο πύργο Hubert Hoover (υπενθυμίζεται ότι ο Αμερικανός αυτός πρόεδρος ήταν απόφοιτος του πανεπιστημίου το 1895). Και τέλος μία γελοιογραφία του σατιρικού περιοδικού Punch, το λονδρέζικο charivari, γύρω στο 1900 πού δείχνει τους Αμερικανούς ληστές βαρώνους - όρος που έρχεται από τον φεουδαλικό μεσαίωνα στην Γερμανία - να τα διεκδικούν όλα και να τα παίρνουν όλα! Διακρίνεται ο Vanderbilt να κόβει τη γη με ένα πριόνι!

ΑΓΑΠΗ

"Αυτό που μετράει δεν είναι οι λέξεις που λες, ούτε εκείνο που έχεις στο νου σου όταν τις λες, αλλά το πόσο οι λέξεις αλλάζουν τη ζωή σου στις διάφορες στιγμές της". 

                                              Wittgenstein

Χαϊδεύοντας εξημερώνεται η αφή. Μαθαίνει κανείς καλύτερα την αγάπη μεγαλώνοντας. Όπως και την ποίηση εξάλλου. Έτσι όπως δοκιμάζεται σ' αυτή ενώ αναμετριέται με τον εαυτό του.

 Θέλει χρόνο για να μάθεις. Όσο περισσότερος χρόνος τόσο πιο καλά. Πιο αληθινά. Αν παρ' όλα αυτά δεν έμαθες, δηλαδή δεν έγινες καλύτερος αγαπώντας, σημαίνει ότι γέρασες χωρίς να μεγαλώσεις. Κι αυτό είναι λάθος. Αφού σπατάλησες τον χρόνο σου ανώφελα. Αγαπώντας περισσότερο έναν καθρέφτη κι όχι ένα ζωντανό πλάσμα. 

Στην αγάπη ένα αγόρι αγαπάει ένα κορίτσι, μία γυναίκα έναν άντρα, ένας μεγαλύτερος μια μεγαλύτερη ή έναν μεγαλύτερο ή μια μικρότερη και ούτω καθεξής. 

Ή, πάλι μπορεί να αγαπάει ένα κορίτσι ένα κορίτσι κι ένα αγόρι ένα αγόρι και ένας άντρας έναν άντρα και μια γυναίκα μια μικρότερη γυναίκα ή μια μεγαλύτερη... Άπειροι οι συνδυασμοί όπως άπειροι είναι οι άνθρωποι και απείρως άπειρες οι ανάγκες τους. Μόνο η αγάπη είναι μια. Και δεν περιορίζεται.

Αφού μπορεί ένας σκύλος ν' αγαπάει έναν άνθρωπο ή μια γάτα ή και τους δύο μαζί ή και άλλους ανθρώπους και ένα παιδί ν' αγαπάει ένα κουτάβι και το κουτάβι να αγαπάει με όλο του το είναι και το παιδί και τους γονείς του και μια γυναίκα να λατρεύει τις γάτες της και εκείνες το ίδιο κι ένας παππούς το καναρίνι του ή μια γιαγιά τον παπαγάλο της κι οι όλοι μαζί να αγαπιούνται ανά δύο ή ανά τρεις ή ανά τέσσερις. Κι όλοι σαν ένας. Σημασία έχει να αγαπιούνται. Σημασία έχει να αγαπάς.

ΥΓ 1. "Γιατί δεν υπάρχουν έρωτες νόμιμοι η μη νόμιμοι. Υπάρχουν μόνο έρωτες χωρίς επίθετο."   Α. Εμπειρίκος, ο εμπειρικός!

...Κάθε χτες φορτώνει στην χωματερή των ερώτων τα αισθήματα του σήμερα. Αύριο; 

 Το απόσταγμα της ωριμότητας λέει πως αύριο δεν υπάρχει. Σύννεφα από χώμα είναι γεμάτος κι ο ουρανός του μέλλοντος. Χώμα κι οι ανάλαφρες, οι διάφανες, οι ταξιδιάρες νεφέλες. Με τον ουρανό, έναν φριγμένο αγρό για να τον σκάψεις. Με σκέψεις κι επιθυμίες.

Επειδή ο έρωτας είναι η μέγιστη, η πρώτη ψευδαίσθηση, δηλαδή η μεγαλύτερη μυθοποίηση. Αγάπη πάλι είναι ό τι απομένει μετά την απομυθοποίηση του έρωτα. Γνωστά πράγματα για όσους έχουν ζήσει τον καύσωνα του Αυγούστου χωρίς να φοβηθούν τα εγκαύματα της ψυχής.

ΥΓ 2. Δεν γράφουν τα ποιήματα οι ποιητές. Ποτέ δεν τ' έγραφαν. Απλώς τα βρίσκουν εκεί που κανένας δεν ψάχνει. Κι αυτό κάνει τη διαφορά. Αίφνης ξυπνάνε σ' ένα ασήμαντο, σκονισμένο δωμάτιο και ανακαλύπτουν έκθαμβοι πως αυτό είναι γεμάτο λέξεις. Και εικόνες βέβαια. Και ποταμούς κάτω από το μαξιλάρι τους. Κι άλλες λέξεις, παντού λέξεις που να τούς πνίγουν. Και εικόνες με θάλασσες. Και πως για να διασχίσουν την κρεβατοκάμαρα ως το σαλόνι, πρέπει να παραμερίσουν λέξεις, να σαρώσουν φράσεις ολόκληρες, να ποδοπατήσουν προτάσεις. Κι όταν επιτέλους φτάσουν στο γραφείο τους παραπατώντας σαν μεθυσμένοι, δεν έχουν παρά να βάλουν όλον αυτόν τον ορυμαγδό σε σε μία τάξη. Οι καλοί ποιητές μοιάζουν με τις καλές, τις τακτικές νοικοκυρές. Οι πολύ καλοί ποιητές πάλι μοιάζουν με τις ρέμπελες και τις ακατατάστατες. Μια λέξη εδώ κι αλλού η άλλη, χωρίς σχέση, φαινομενικά, μεταξύ τους. Μια φράση, τέλος, κρεμάμενη στον αέρα σαν νυμφίος. Ή ένα όνομα αναστημένο. 

Κάπως έτσι φτιάχνονται τα αριστουργήματα. Χωρίς καν ο ποιητής τους να το καταλαβαίνει έτσι αγχωμένος από τον κυκεώνα των τόσων λέξεων. Τόσων θανάτων. Τόσων λέξεων σκονισμένων, πολυκαιρισμένων, βουτηγμένων στην υγρασία, σκουριασμένων...συχνά με μια βαριά μυρωδιά θείου και αμμωνίας. Ίσως ο ιδρώτας ή τα ούρα παλιότερων ποιητών. 

Όλα αυτά τώρα πρέπει να λάμψουν ξανά και να λάμψουν αλλιώς. Σαν σάρκα που πριν αρρωστήσει και σαπίσει, πριν πεθάνει, ξανακαινουργιώθηκε. Γιατί η ποίηση είναι η τρέλα χωρίς την αρρώστια. Μια ανάσταση που φτιάχνουν άνθρωποι με τα ίδια τους τα χέρια κι όχι θεοί.

Ο ποιητής δεν έχει πολύ χρόνο και το ξέρει. Μοιάζει με το ναυαγό στην άκρη του ωκεανού που ξέρει πως ό,τι αγκαλιάζει το μάτι του, δεν είναι ούτε  πολλοστημόριο αυτού που πραγματικά υπάρχει. Που σελαγίζει απόλυτο εκεί, στα βάθη...

Οι πίνακες είναι του Άγγελου Σπάρταλη (2008) και του Αδριανού Σωτήρη (2020)

Σαν εδώ, πουθενά αλλού!

Έχω μάθει να μετράω τη ζωή μου ως τώρα με το Πάσχα της κάθε χρονιάς που έχω βιώσει. Τα θυμάμαι όλα! Από παιδί. Από τον Άη Δημήτρη στα Ταμπούρια ως την Αγία Φωτεινή Ν. Σμύρνης και τον Άγιο Σπυρίδωνα στο Παγκράτι. Επειδή είναι αλήθεια, πικρή αλήθεια σήμερα, πως σαν την Μεγαλοβδομάδα και το Πάσχα στην Ελλάδα, πουθενά αλλού δεν έχει. Πουθενά! Γι' αυτό πονάει τόσο πολύ.

 Πουθενά αλλού δεν  χορεύει τέτοια Άνοιξη αρμονικά με μιαν τέτοια παράδοση. Σε οποιαδήποτε γωνιά της χώρας κι αν βρεθείς. Σε βουνά, σε πεδιάδες, σε θάλασσες και νησιά. Το Πάσχα το απολαμβάνουν εξίσου και αυτοί που δραπετεύουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους αλλά και όσοι επισκέπτονται τα εκκλησάκια της Πλάκας ή Ψυρρή. Της Σαλαμίνας ή της Αίγινας.

Το Πάσχα εδώ είναι παντού ιδιαίτερο. Παντού μαγικό. Επειδή πουθενά αλλού παρά μόνο εδώ η μεταφυσική δεν καθίσταται τόσο νομοτελειακά και αβίαστα φυσική. Πουθενά αλλού δεν έχουν έτσι τα δώδεκα ευαγγέλια, η Αποκαθήλωση και ο Επιτάφιος. Δεν είναι έτσι η περιφορά του νεκρού Ιησού, φορτωμένου με αγριολούλουδα και γαζίες και τον κόσμο γύρω ν' ακολουθεί σιωπηλός ανάμεσα σε κήπους που ευωδιάζουν. 

Και λίγο μετά το πένθος και την χαρμολύπη, οι λαμπάδες της Αναστάσεως, τα κόκκινα αυγά  και ...το Δεύτε, λάβετε φως. Ιδίως αυτό. Ιδίως το φως που, ζεστό και διάφανο, λάμπει και θερμαίνει είτε ως λυκαυγές είτε ως αμφιλύκη. Ενώ οι λεμονιές, οι γαρδένιες κι οι κιτριές ζαλίζουν τους ζωντανούς με τα μύρα τους και τρελαίνουν τους πεθαμένους. 

Πουθενά αλλού όπως εδώ! Γι' αυτό μάς πονάει τόσο πολύ ο εγκλεισμός και η απομάκρυνση από τη φύση και τους φίλους. Γιατί ακόμα κι ο πιο δυστυχισμένος, έχει να θυμάται ένα θεσπέσιο, ελληνικό Πάσχα. Με νηστεία και με ευωχία. Με δάκρυα και χορούς. Το μοναδικό, ορθόδοξο Πάσχα των παγανιστών Ελλήνων!

ΥΓ.1 Επάνω φωτογραφία: Το πόσο μού λείπει η Τήνος αδέλφια δεν λέγεται. Πέρσι, στο νησί, Μεγάλη Παρασκευή, με την Σύρο να κολυμπάει αμέριμνη στο βάθος...

 Κάτω φωτογραφία: Έχω γεμίσει το μπαλκόνι της Νέας Σμύρνης με αγριολούλουδα που μεταφύτευσα το φθινόπωρο από τον Άγιο Ρωμανό κι έχουν πιάσει! Προσομοίωση ανοιξιάτικης φύσης στο φετινό, τόσο διαφορετικό, Πάσχα της ζωής μας.

ΥΓ 2. Από την άλλη κάθε τόσο σού λένε: "Κι άλλος ένας εξηνταπεντάχρονος έχασε τη μάχη για τη ζωή! " 

Κουράγιο λοιπόν σ' εμάς τους υπόλοιπους εξηνταπεντάχρονους και Καλό Πάσχα σε όλους και σε όλες!

Εσπερινόν (Μ. Σάββατο)

Στον συγκρατούμενο Τάσο Γουδέλη που ξέρει  να με συγκινεί και να με αιφνιδιάζει. 

Όποιος δεν βλέπει το θαύμα στο αόρατο, ούτε στο ορατό μπορεί να το δει. Χτες, βουβή και παράξενη Μεγάλη Παρασκευή, βαδίζοντας προς το Πάσχα, ένα επίμονο σύννεφο βροχής σαν για να σπάσει τη μονοτονία του εγκλεισμού μας, μετά από μια μεγαλειώδη παράσταση πάνω από τον Υμηττό, κατευθύνθηκε πλησίστιο και θριαμβικό προς την Σαλαμίνα. Είναι που το θαύμα επαναλαμβάνεται κάθε λεπτό...

Κι έπειτα τα πάντα ξέπλυνε φως ιλαρόν....Φως που γελάει!

Κι έπειτα ...Ελθόντες επί την ηλίου δύσιν. Ιδόντες φως εσπερινόν... Λίγο μετά τη βροχή, η δύση πάνω από την Αίγινα. Από την παραλία της Βούλας. Ο Σπύρος Βασιλείου συνήθιζε να λέει πως η λαμπρότητα του ηλιοβασιλέματος είναι αδύνατον να ζωγραφιστεί γιατί χρωματικά καταλήγει στο πιο προκλητικό κιτς. Εγώ θα έλεγα ότι ζωγραφίζεται μεν αλλά πολύ δύσκολα και μόνο από ζωγράφους - νηστευτές της σκιάς και ασκημένους στην πνευματικότητα του φωτός. Στην ιλαρότητα μιας φωτοχυσίας που γελάει και που μπορεί να καταυγάσει κάθε ατομικό σκοτάδι. 

Στην εσωτερικότητα του χρώματος τελικά και τον άυλο κραδασμό του. Όταν η ύλη καθίσταται απροσδόκητα όσο και θριαμβικά πνεύμα. Όπως συμβαίνει με τον Ρόθκο ας πούμε, τον Γκωγκέν ή τον Παπαλουκά.

Το δράμα εν τέλει δεν εξεικονίζεται. Υποβάλλεται. Γι'αυτό δεν μπορούν να το αγοράσουν οι νεόπλουτοι*. Επειδή δεν το βλέπουν!

ΥΓ. 1 Ο Ιησούς παρέδωκε το Πνεύμα προχτές, τάφηκε εν κενώ μνημείω χτες. Σήμερα, Μεγάλο Σάββατο, τριήμερος εγερθήσεται. ( Σκέφτομαι, τι θα ήταν ο Χριστιανισμός χωρίς την ελληνική γλώσσα). Μέγα θαύμα άρα κυοφορείται εν κρυπτώ και από κάτωθεν έως άνω. Γι' αυτό υπάρχει τόση ευφρόσυνη ανησυχία στα επουράνια. Τέτοια, σπατάλη φωτός. Διασκεδάζουν οι άνω θαμώνες το πρόσκαιρο του θανάτου εδώ, χάμω.

ΥΓ. 2 Αυτή η μωβ διαφάνεια αριστερά, στο βάθος της θάλασσας, είναι σύννεφο ή μήπως τα φτερά ενός αγγέλου; 

Συγγνώμη και bonjour μεσιέ Courbet αλλά είπατε "Δείξτε μου έναν άγγελο και αμέσως θα τον ζωγραφίσω"! Εγώ μετράω αυτή την στιγμή εκατοντάδες αγγέλους πάνω απ' τον Σαρωνικό, στην κλεφτή μου βόλτα της φυλακής. Έχω ζαλιστεί από την τόση φωταύγεια και έχασα το μέτρημα. Θα τους ζωγράφιζα όλους αγαπημένε Σύντροφε, αλλά δεν θέλω να σάς εκθέσω ενώπιον της Ιστορίας της τέχνης. Αρκεστείτε, παρακαλώ μαιτρ, στον λόγο μου. Υπάρχουν!

* Επειδή χρησιμοποιώ συχνά τον όρο

 "νεόπλουτος", θέλω να διευκρινίσω ότι δεν τον εννοώ ταξικά ή οικονομικά αλλά αποκλειστικώς αισθητικά.

Πάθη και Πάθος (Μ. Τρίτη)

"Θε να νηστεύω το φιλί ώσπου να με φιλήσεις"         Άσμα Ασμάτων

Πέρασαν οι Χαιρετισμοί με τους λάτρεις των ακολουθιών αυτών έγκλειστους και μπήκαμε σε μια αναγκαστικά ψυχρή Μεγαλοβδομάδα. Θυμάμαι πέρσι να παρακολουθώ τα τροπάρια της Μεγάλης Τρίτης στη Μητρόπολη των Αθηνών με το ψηφιδωτό του Ευαγγελισμού, του ευφρόσυνου αγγέλματος δηλαδή, να λάμπει στην άψογα ανακαινισμένη πρόσοψη της. Κι ένας ουρανός, μόλις ξεπλυμένος από τη βροχή, να μπλεδίζει ιριδίζοντας απόκοσμα. Γλυκασμός από το ανομολόγητο θαύμα της ημέρας που τελειώνει θριαμβικά αλλά και αφόρητη νοσταλγία για εκείνη την παιδικότητα που χάθηκε και που ακόμη διεκδικούμε. Όσο μεγαλώνουμε, τόσο περισσότερο! Πάθη κι άλλα πάθη της ψυχής που αγωνιά να γίνει σώμα καθώς προσεγγίζουμε το Πάθος.

Εν προκειμένω οι Χαιρετισμοί στην απόλυτη, την άμωμη Γυναίκα, η τον θείον μαργαρίτην αποκυήσασαν οι οποίοι προετοίμασαν με την ποιητική τους κατάνυξη, τις μέρες που διανύουμε. Με τους ύμνους τους προς την καιόμενην βάτον. Την αεί θαλαττεύουσαν εν τω πελάγει των θλίψεων. Την δρόσον την μυστικήν... Το πυρίμορφον όχημα, την χαρμονήν των Αγγέλων!

 Κι έπειτα η άλλη γυναίκα, η Μαγδαληνή...

 Η ολοκληρωμένη και δικαιωμένη όχι από την άρνηση αλλά από την υπηρεσία και τη λατρεία του σώματος. Από την θέωση μέσω της δοτικής ηδονής που δεν συνιστά αμαρτία. Εκεί, δηλαδή ακριβώς, όπου η μονοθεϊστική θρησκεία της Ιουδαίας συναντά τον ελληνικό παγανισμό και επιζητεί την στήριξη των φιλοσοφικών του περί ψυχής, κειμένων. 

Αλήθεια, διερωτώμαι, η Κεχαριτωμένη και Άχραντος Μαρία λατρεύτηκε μεν και λατρεύεται από πλήθη καμνόντων, από τα ναυάγια της ζωής, η ίδια όμως ερωτεύτηκε ποτέ; Κατέστη ποτέ όχι μόνο αντικείμενο άλλα και υποκείμενο του Έρωτα; Αισθάνθηκε άραγε εκείνο το σκίρτημα που νιώθουν ασχέτως και οι έφηβοι και οι γέροι όταν σαν από θαύμα το ένα βλέμμα διασταυρώνεται με το απέναντι βλέμμα; Και δεν εννοώ έρωτα σωμάτων αλλά έστω και μόνο το ρίγος της ματιάς...

Όχι. Κατηγορηματικά όχι! Δεν προβλεπόταν στην συμφωνία. Για την οποία βέβαια η ίδια ούτε ρωτήθηκε καν. Αφού... "Ιδού η δούλη Κυρίου, γέννητω μοι κατά το ρήμα Σου".

 Σε μια κοινωνία ανδρών οι γυναίκες είχαν ένα και μόνο δικαίωμα που συνιστά και αδιαπραγμάτευτη υποχρέωση: 

Να υποτάσσονται.

Υπήρξε δηλαδή η κόρη της Ναζαρέτ, μια γυναίκα που επελέγη μεν για τον υπέρτατο ρόλο, για να κυοφορήσει τον Αχώρητον, χωρίς όμως να δεχτεί ούτε το ελάχιστο της σωματικής έξαψης. Επαναλαμβάνω: Όχι συνουσία αλλά έστω ένα χάδι στο μάγουλο, ένα φιλί στα μαλλιά, ένα φιλί στο στήθος, ένα φιλί στα χείλη. Ένα τρυφερό μυστικό στο αυτί.Της προσφέρθηκε το απόλυτο μεγαλείο χωρίς όμως ούτε την παραμικρή σταγόνα ερωτικής συγκίνησης. Χωρίς, μ' άλλα λόγια, αυτή την έξαψη της σάρκας, την απογείωση του σώματος που νιώθει και η πιο ασήμαντη, η πιο άσχημη γυναίκα.

 Και καταδικάστηκε να την ερωτεύονται μόνο ανέραστοι καλόγεροι σε σκοτεινά κελλιά και να της εξομολογούνται το κουραστικό, το άκαρπο πάθος τους με πυρετικά μάτια.

 "Τας της σαρκός ημών επαναστάσεις κατάστειλον". Έρωτας χωρίς έρωτα. Αυτόν που αργότερα θα αποκαλέσουν λανθασμένα "πλατωνικό". Ο έρως ως αμαρτία!

Έπειτα όλα αυτά τα εγκώμια, όλα αυτά τα χαίρε, τα Ανύμφευτε, τα Κεχαριτωμένη, τα Παντάνασσα, το Όρος Αλατόμητον, το Βάθος Αμέτρητον ηχούν λίγο σαν μεταφυσική ειρωνεία. Γιατί, τί να τον κάνεις τον ουρανό, αν δεν κουβαλάς και λίγο χώμα επιθυμίας στις τσέπες σου; Λίγο ιδρώτα ηδονής; Ένα άγγιγμα στις λαγόνες;

Η Παναγία Παρθένος διαλέχτηκε για να ζήσει ισόβια το προοικονομημένο πένθος της. Το κόστος της αιωνιότητας! Το μόνο πάθος που θα της επιτραπεί, να είναι το πένθος. Εν τέλει, ο μόνος και βέβαια ανεκπλήρωτος έρωτας της, ήταν εκείνος προς τον Μονογενή της, τον Υιόν και Λόγον του Θεού. Αυτός που όμως της απηύθυνε στην κορυφαία στιγμή του προσωπικού Του μαρτυρίου αλλά και της δικής της δοκιμασίας, τον πιο πικρό λόγο. Τον λόγο της αποξένωσης:

 "Γύναι, ιδού ο υιός σου" δείχνοντας της έναν ξένο! Μπορεί λοιπόν να μην βίωσε τον έρωτα, έζησε όμως την προδοσία από τον έρωτα όπως και όλοι εμείς οι υπόλοιποι, οι στερημένοι από κάθε ευλογία του επέκεινα. Σ' αυτό μοιάζουμε μαζί της. Ένα πένθος ανάλογο και μια απώλεια έχουμε βιώσει οι πάντες. Ίσως γιαυτό, από όλα τα πρόσωπα του θρησκευτικού Μύθου, η Μαρία είναι το πιο προσιτό, το πιο οικείο. Μάς ενώνουν με εκείνην όχι οι απέραντοι, οι άδειοι ουρανοί αλλά τα ανώφελα, τα σπαταλημένα δάκρυα για έναν έρωτα που δεν έστερξε ...

ΥΓ. Πάντα στην συνείδηση μου η Μαρία έχει την μορφή είτε της παλαιολόγειας Παναγίας του Μέρωνα στο Ρέθυμνο είτε της Ειρήνης Παππά όταν ερμήνευε στη Ρώμη μεταξύ των άλλων - stabat mater dolorosa, " έστη η μήτηρ δάκρυ χέουσα", μονόλογος της Μήδειας κλπ. - κι ένα δικό μου κείμενο (!) σχετικό με το πένθος του έρωτα και την Σεμέλη, την ερωμένη του Δία που κάηκε από το ίδιο της το πάθος. Τέλος της δεκαετίας του '80 στο Κολοσσαίο!  Φορώντας το εκπληκτικό ένδυμα του Γιάννη Μετζικώφ. Δεν θυμάμαι το όνομα του Ιταλού φωτογράφου. Εκεί, στη ρίζα του Σταυρού, θρηνώντας τον αγαπημένο άντρα, τον συμβολικό γιό και νυμφίο - πόσο μεσογειακά φροϋδικό! - η Ειρήνη ένωσε στο ίδιο πρόσωπο την Παναγία και τη Μαγδαληνή. Σε κοινό, λυτρωτικό δάκρυ...

Αχ Ειρήνη, ποτέ δεν κατάφερα να σού πω όπως και όσο θα έπρεπε, το τεράστιο ευχαριστώ που σού οφείλω.

Ερωτήματα ενός αφελούς πιστού ή, ενός πονηρού απίστου

Στον φίλο μου Βαγγέλη Κούμπουλη

"Τί ωφελήσεται άνθρωπος εάν κερδίση την επίγειον ζωήν και απολέση την ψυχήν αυτού; Ήγουν την άνω Ιερουσαλήμ;"

"Δόξα τω θεώ είμαι άθεος!"

   Λουίς Μπουνιουέλ

Διερωτώμαι: Αν δεν θεολογήσουμε τώρα και μάλιστα επί της ουσίας, πότε άλλοτε θα θεολογήσουμε; Εισέβαλε εν εμοί, σκόλοψ τω πνεύματι μου, το πνεύμα του Πονηρού και ο διάβολος με πείραξε ερωτών:

 Είναι δυνατόν να αναβάλλεται ή και να καταργείται η ευχαριστηριακή λειτουργία της Εκκλησίας με απόφαση της πολιτείας; Να μην κοινωνούν οι πιστοί Σώματος και Αίματος Χριστού κάθε Κυριακή αλλά όποτε αποφασίσει ο κ. Χαρδαλιάς; Οι τελετές και οι ιερές ακολουθίες Της να αναστέλλονται με φιρμάνια και πράξεις νομοθετικού περιεχομένου; Είναι αποδεκτό ο καθ' ημέραν και αενάως και ακαταπαύστως, o πάσαν στιγμήν και πάσαν ώραν ομολογιακός χαρακτήρας της εν Χριστώ ζωής στα χέρια του κάθε κυβερνητικού αξιωματούχου; Μακριά από τους ιερούς ναούς λες και μπορεί να διεισδύσει το κακό ή μόλυνση εντός του φοβερού βήματος; 

Αυτό δεν συνιστά την μέγιστη ύβριν εναντίον της Πίστεως ως αιωνίου σωτηρίας; Την μέγιστη υποκρισία της εκκλησιαστικής ηγεσίας έναντι των πιστών; Μπορεί ο Υιός του Θεού να φοβείται όχι τον Σατανά, τον οποίον ενδόξως συντρίβει αλλά έναν ιό, έναν μονοκύτταρο (!) οργανισμό, και να "απέχει" προσωρινά από την σωτηρία του κόσμου; 

Είναι δυνατόν οι Εσπερινοί της Μεγάλης Εβδομάδας, η Σταύρωσις, ο Επιτάφιος και η Κυριακή της Ανάστασης να αναβληθούν από εκκλησίες και ξωκλήσια ή να ...συρρικνωθούν σε υπαλληλικό ωράριο για φέτος λόγω ... κορωνοϊού; Ή, ακόμη χειρότερα, να γίνουν κεκλεισμένων θυρών και μόνο από μητροπόλεις; Δηλαδή να αντικαταστήσει τον Ιωάννη Δαμασκηνό ο Σάρτρ; Χωρίς το Σώμα της Εκκλησίας που είναι οι πιστοί; Το αληθινό Σώμα Χριστού; Λόγω... φόβου; 

Τότε που είναι η πίστη που μετακινεί όρη και εγείρει νεκρούς; Ψέματα όλα αυτά και κουτόχορτο για το πόπολο; Με την πρώτη δυσκολία τα εγκαταλείπουμε;

Μπορεί ποτέ η Εκκλησία να αποδεχθεί ότι η επιβίωση, ο πρόσκαιρος και ασήμαντος επί της γης βίος, είναι υπέρτερος, είναι πολυτιμότερος της αιωνιότητας για την οποία μάχεται και την οποία προπαγανδίζει εδώ και 2000 χρόνια; Όσοι φοβούνται τον θάνατο, όσοι λιποψυχούν, ή μικροπολιτεύονται, ΔΕΝ πιστεύουν εις ανάστασιν νεκρών!!! 

Εις μάτην λοιπόν θυσιάστηκαν τα νέφη των μαρτύρων και των ομολογητών οι οποίοι δεν υπήκουσαν στην εξουσία, τους Χαρδαλιάδες της εποχής, αλλά βάδισαν γελαστοί προς τα στόματα των λεόντων;

Μ' άλλα λόγια, είναι δυνατόν τις αποφάσεις για την πνευματική ζωή του ποιμνίου να τις λαμβάνει όχι ο αρχιεπίσκοπος και η Ιερά Σύνοδος, όχι ο κάθε λειτουργός του Υψίστου κατά συνείδησιν, όχι το πλήρωμα της Εκκλησίας που αποτελεί και το ζών Σώμα Χριστού αλλά η κρατική εξουσία και τα διοικητικά της μέτρα; Δεν είναι η πνευματική εξουσία της Ιεράς Συνόδου υπερτέρα; Είναι δυνατόν να συλλαμβάνεται επίσκοπος επειδή τελεί την ιεράν ακολουθία των Χαιρετισμών και να μην καταγγέλλεται η πράξη αυτή ως ανοσία, ως έργω και βία κατάργηση της Πίστης της ίδιας;

Μήπως δεν είναι αυτό το καθήκον και ο όρκος του συγκεκριμένου αλλά και του κάθε λευίτη; Μπορεί να αναβληθεί η προσευχή μας προς την Θεοτόκον, τον Υιό της λόγω... ιού; Πόσο ΣΟΒΙΕΤΙΑ καταντήσαμε; Μπορεί η Ιεραρχία να αυτοκαταργηθεί συμμορφούμενη προς κοσμικές εντολές;

 Ήμαρτον Κύριε! Και πάνω από όλα να συναινέσει στην αναβολή της μετάληψης των αχράντων μυστηρίων; Ή την άρνηση της Μετάληψης στους βαρέως ασθενείς των νοσοκομείων, έστω και με προηγιασμένα δώρα; Κι αν μπορεί, κι αν επιτρέπεται να συμβαίνει αυτό, τότε αυτό σημαίνει ότι είναι δυνατόν ΚΑΙ να καταργηθεί αφού αποτελεί ΤΎΠΟ και όχι ουσία. 

Άρα όλα όσα πιστεύουμε, ήταν ένα μέγα ψεύδος μία κατασκευή για να παρασύρει το πλήθος, το όπιο του λαού όπως ακριβώς ισχυρίζονται οι υλιστές, οι αντίχριστοι και οι οπαδοί του Μαρξ.

Άρα κι όλα αυτά που έχουμε μάθει από παιδιά, με τα οποία έχουμε ζήσει όλη τη ζωή μας και μάς έχουν διδάξει η παράδοση αλλά και το τυπικό της Εκκλησίας, είναι απλά αυτό ακριβώς: Ένα τυπικό, ένα τελετουργικό, ένα σύμβολο χωρίς καμία βαθύτερη σημασία. Κενό ουσιαστικότερου, πνευματικού περιεχομένου. Χωρίς μεταφυσική! Γιατί περί αυτού πρόκειται!

Πώς μπορεί, λοιπόν, να αποκλείεται ο πιστός της Θείας Μετάληψης, δηλαδή της αιωνίου ζωής; Πώς είναι δυνατόν να ευσεβείται κατά μόνας εντός των ιερών ναών; Ή ακόμη χειρότερα, κεκλεισμένων των θυρών; Κάτι τέτοιο δεν συνιστά, επαναλαμβάνω, άρνηση της ίδιας της Εκκλησίας ως ζώντος σώματος Χριστού;

Είναι δυνατόν να αποδέχεται η επίσημη εκκλησία ότι η θεία κοινωνία, η στέρηση της οποίας συνιστά πνευματικό θάνατο - ό, τι δηλαδή φοβερότερο θα μπορούσε να υποστεί ένας πιστός - μπορεί να αναβληθεί για χρόνο ευθετότερο; Δεν είναι αυτός ο ρασιοναλισμός, αυτή η brutal εκκοσμίκευση και ο ουσιαστικός της θάνατος; Αν αρνηθούμε το θαύμα, δεν καταλύουμε το δόγμα καθιστάμενοι μία ακόμη υπηρεσία στην υπηρεσία του κράτους; Μήπως, άρα, πρέπει να προχωρήσουμε στον χωρισμό εκκλησίας και κράτους, με πρωτοβουλία της Εκκλησίας, τώρα αμέσως; Επειδή αύριο θα είναι πάρα πολύ αργά. Εκτός κι αν ο Αρχιεπίσκοπος ενσυνειδήτως έχει παραχωρήσει την πνευματική του εξουσία αλλά και τα ύψιστα, ποιμαντικά του καθήκοντα στον κύριο Χαρδαλιά και την κυβέρνηση Μητσοτάκη. Άρα; Άρα χωρισμός κράτους και εκκλησίας εδώ και τώρα. Και μάλιστα με πρωτοβουλία της Εκκλησίας.

ΥΓ. Προσωπικά ως άθεος χριστιανός ορθόδοξος ,για να το πω πιο απλά, αγνωστικιστής του οποίου όμως η κουλτούρα και η παιδεία στηρίζονται στην ορθόδοξη παράδοση, μπορώ να αποστερηθώ το τυπικό της Εκκλησίας, δηλαδή τη λειτουργία της Κυριακής, τις ακολουθίες των προηγιασμένων δώρων και της Μεγάλης Εβδομάδας κ.ο.κ. Το οποίο τυπικό, ούτως ή άλλως, αντιμετώπισα και αντιμετωπίζω ως συναισθηματικό φολκλόρ. Αυτός όμως που δηλώνει πιστός και όχι Χριστιανός της ταυτότητας, δεν πρέπει να έχει τεράστιο υπαρξιακό και συνειδησιακό πρόβλημα; Ή, όχι; Για παράδειγμα, οι καλόγεροι στο Άγιον Όρος οι οποίοι συναθροίζονται κατά δεκάδες στα μοναστήρια τους για να τελέσουν όρθρους, εσπερινούς, ακολουθίες, ολονυχτίες, παννυχίδες και τα λοιπά που μεταλαμβάνουν καθημερινά και από κοινού, που κατασπάζονται τις άγιες εικόνες και τα ιερά λείψανα συνεχώς, αυτοί δεν κινδυνεύουν; Ασφαλώς και κινδυνεύουν, έχουν όμως αποδεχθεί την αποστολή των, το καθήκον τους, όπως αυτό απορρέει από το αγγελικό τους σχήμα. Το Άγιον Όρος δεν αργεί ούτε μπαίνει σε καραντίνα γιατί αυτό θα σήμαινε την αυτοκατάργηση του. Διανοήθηκε κανείς απαγόρευση τελετών και συναθροίσεων στο Άγιον Όρος; Γιατί; Γιατί ουδείς έχει αυτήν την πνευματική δικαιοδοσία! Άρα; Άρα ισχύουν δύο μέτρα και δύο σταθμά; 

Άρα κάπου περισσεύει η υποκρισία; Ή, ακόμη χειρότερα, η συμπόρευση με το κοσμικό κράτος, η υποταγή σ' έναν μηχανοποιημένο ορθολογισμό ως άλλοθι της πνευματικής μας αβελτηρίας και ακηδίας; Πράγμα που εν τέλει θα πει "Εδώ σε θέλω Κάβουρα". Που θα πει πως τελικά δεν πιστεύουμε επίσημα στο θαύμα. Στο μέγα και καινόν μυστήριον αλλά έχουμε καταντήσει υψηλόμισθοι, δημόσιοι υπάλληλοι! Εγώ δεν πιστεύω εις την ανάστασιν εκ των νεκρών. Αλλά προφανώς ούτε και ΕΣΕΊΣ πιστεύετε!

 Άρα, χωρισμός Εκκλησίας και Κράτους τώρα!

Φωτογραφίες: Ιησούν ή Μακιαβέλλι; Διαλέξτε! Με τον κοσμικό επί γης Πρίγκιπα ή με τον προ αιώνων Θεό, ουράνιο Πατέρα;

... Ένα δύσμορφο νεογνό ...

ΤΩι  ΔΗΜΗΤΡΙΩι  ΤΡΙΚΑι

Αυτό που συνέβαινε ανέκαθεν πάντως ήταν η καύση των ονείρων. Η δαιμονοποίηση της επιθυμίας, η ταύτιση της ερωτικής πράξης με την αμαρτία. Ο φόβος του σώματος. Ο τρόμος για το σώμα. Εδώ ο Χριστιανισμός πρωτοστάτησε ταυτίζοντας τη γυναίκα με το κακό και την παρθενία, δηλαδή την άρνηση της φύσης, με την αρετή. Ο υιός του Θεού έπρεπε να γεννηθεί από μία παρθένα. Χωρίς έρωτα, χωρίς αγάπη, χωρίς καν σώμα! Αφού η πιο όμορφη, η πιο φυσική διαδικασία έπρεπε να αμαυρωθεί και να συρθεί στην πυρά. Από τον ηλιακό, τον ελεύθερο Έρωτα των αρχαίων, στο σεληνιακό, ενοχικό σεξ του Μεσαίωνα. Το σεξ ως αναγκαίο κακό και η αγνεία ως ύψιστη αρετή. Η ζωή ως τιμωρία και η ευχαρίστηση ως αμάρτημα. Ακόμα και οι λέξεις που αφορούν στα όργανα αναπαραγωγής καθίστανται απαγορευμένες! 

Η καύση των ονείρων και η ακύρωση του ορμέμφυτου με άλλα λόγια. Φυσικά και μεταφορικά από τον Μεσαίωνα ως την Αναγέννηση. Η ζωή ως βάρος και ο θάνατος ως απαλλαγή. Οι χριστιανοί ζούνε μόνο και μόνο για να πεθάνουν. Και να διεκδικήσουν την Παράδεισο που θα 'λεγε κι ο Νίκος Καζαντζάκης.

Εξουσίες, θρησκείες, ιδεολογίες φρόντισαν συστηματικά για αυτό. Για την μεθοδική διαστρέβλωση και την θεσμοποίηση της δυστυχίας ως φυσικής, ανθρώπινης συνθήκης μέσα από τα θρησκευτικά κλισέ της απαγόρευσης και της τιμωρίας. Του φόβου της αιωνίου κολάσεως.

 Έβλεπα στο Netflix την εξαιρετική, πολωνική ταινία The art of loving, του 2017, στηριγμένη στην προσπάθειά μιας γυναίκας γιατρού, Michalina Wislosca, στην εποχή του Σοσιαλισμού, να ενημερώσει ένα φοβισμένο κοινό για την χαρά του οργασμού σε συνδυασμό με την πρόληψη των γεννήσεων και να συναντά λυσσαλέα αντίδραση. Πρωτίστως από το Κόμμα και δευτερευόντως από την Καθολική Εκκλησία!

Καύση της επιθυμίας παντού. Όσο για την αλήθεια, αυτή κατάντησε να είναι εκείνο που περισσεύει ανάμεσα στα θραύσματα των κατηγορικών προσταγών και τις ρωγμές των θηριωδών βεβαιοτήτων. Ανάμεσα στα κενά και τα ίχνη του τίποτε που όμως διατυπώνουν λόγο.

 Εκεί ακριβώς, στο μεταίχμιο των ορίων, εν κενώ και εν κρυπτώ, κυοφορείται και το έργο τέχνης. Καρπός του έρωτα και της ανάγκης. Της μοναξιάς και της επιθυμίας. Το έργο τέχνης συνιστά πάντα και παρ' όλες τις συμβάσεις, μιαν επιστροφή στο ερωτικό σώμα. Το καιόμενο αλλά μην κατακαιόμενο. Αλλά και της λαγνείας εκείνης που προκαλεί τον θάνατο. Πολλαπλώς. Ένα πεισιθάνατο, δύσμορφο νεογνό που όμως διεκδικεί αθανασία. Τη μόνη, εξάλλου, που δικαιούται τα ανθρώπινα όντα.

ΥΓ. Η τεράστια διαφορά κοσμοαντίληψης ανάμεσα στον αρχαίο κόσμο και τον χριστιανισμό αποδίδεται εύγλωττα στο παρακάτω απόσπασμα. Οι Έλληνες του Ομήρου ή των αλεξανδρινών χρόνων απολαμβάνουν τη ζωή σωματικά, χωρίς ενοχές για την επιθυμία ή τον έρωτα. Και βέβαια με εγκαρτέρηση του θανάτου:

...That life was a vale of tears, in which nothing could matter very much, was an idea in which very few Greeks entertained.They had the keenest appetite for activity of all kinds, physical, mental, emotional; a never-ending delight in doing things and in seeing how they were done. Almost any page of Homer will bear testimony to this.The undercurrent of tragedy is assuredly not due to any feeling that life is not worth while; it was a feeling of tragedy, 

not of melancholy...

H.D.F. Kitto, The Greeks, Penguin, p. 59

Η θεατρικότητα του προσώπου και οι ιστορίες του βλέμματος

(σκέψεις για ένα πείραμα)

Η τελική εκδοχή του έργου. Το οποίο έργο πέρασε αρκετές φάσεις δημιουργίας. Λίγο σαν πείραμα, λίγο σαν παιχνίδι...

 Πρόκειται λοιπόν για ένα ομαδικό πορτρέτο φιλοτεχνημένο prima vista. Με 18 πόζες και 18 αντίστοιχες προσωπογραφίες στα όρια της ομοιότητας και της καρικατούρας. Σε 5 ώρες πάνω κάτω! Πίνοντας και τρώγοντας ενδιαμέσως. Δεν είναι και λίγο. Ούτε βέβαια και εύκολο.

 Και ιδού το αποτέλεσμα. Πέρσι, τέτοιο καιρό, στο Dépôt της οδού Μπισκίνη, στου Ζωγράφου. Στο φιλόξενο εργαστήριο - εκθετήριο του Θοδωρή και της Μαρίας Αδαμόπουλου όπου γίνονταν - προ κορωνοϊού βέβαια - οι καλλιτεχνικές συγκεντρώσεις της  Παρασκευής. Κάθε Παρασκευή. Με την κανονικότητα θεσμού. Ευχαριστούμεν όθεν και τους οικοδεσπότες και τον ερευνητικό κι ανήσυχο Εδουάρδο που είχε την υπομονή και την ευαισθησία να το φτιάξει. Κυρίως επανασυνδέοντας παλιές φιλίες που είχαν ατονήσει και συνάπτοντας καινούργιες. Ενεργοποιώντας διαδραστικές και αμφίπλευρες ασκήσεις του βλέμματος. Ποιός κοιτάζει ποιόν, πώς και γιατί. Επειδή περί αυτού πρόκειται...

Μεγάλο υστερόγραφο: Είναι πολύ ενδιαφέρον να δεις την επόμενη ημέρα την σημασία ενός πράγματος που ξεκίνησε χτες σαν πλάκα. 

Ο Σακαγιάν φιλοτεχνεί εδώ, όπως ήδη αναφέρθηκε, ένα ομαδικό πορτρέτο alla prima. Δηλαδή μια κι έξω. Χωρίς προσχέδια. Όχι όμως με φανταστικά όπως είναι η συνήθης δουλειά του, δηλαδή μία εξερεύνηση του πλήθους, αλλά με υπαρκτά πρόσωπα.

Τα μοντέλα, η συγκεκριμένη παρέα των φιλότεχνων και ζωγράφων στου Ζωγράφου, σχεδιάζονται ανφάς, που θα πει ολοπρόσωπα, έκθετα ή και "αθώα", χωρίς προοπτικό βάθος, που θα πει επάλληλα, ισότιμα κλπ. σε μια προζωγραφισμένη επιφάνεια, δια της οποίας θα κατοχυρωθεί η απόλυτη δημοκρατία της εικόνας. Ένας συνδυασμός readymade και παραστατικού tachisme. 

Άρα εδώ, πάνω από όλα, έχουμε το ειρωνικό σχόλιο ενός αδιαπραγμάτευτα παραστατικού - αφηγηματικού ζωγράφου στην λεγόμενη αθεματική ή αφηρημένη τέχνη και η υπενθύμιση πως αρκεί ένα πρόσωπο για να ξετυλιχτεί μια ιστορία. Και πως χωρίς έναν μύθο ως βάση, έστω και τον πιο κοινότοπο, δεν μπορεί να υπάρξει όχι μόνο η ζωγραφική αλλά καμμία μορφή τέχνης.

Όμως, και εν προκειμένω το θέμα, όπως συχνά συμβαίνει, υπερβαίνει τις προθέσεις. Τί έχουμε εδώ επιπλέον; Ποιούς ρόλους κατά βάθος ζωγραφίζει ο καλλιτέχνης; Ποιούς υποδύονται τα "μοντέλα" εκτός του εαυτού τους; Τί επιπλέον βλέπει ο ζωγράφος;

Ενόρκους, ενόχους, δικαστές, συνήγορους, καταδότες, εισαγγελείς ή κατηγορούμενους; Ή, μήπως, απλώς κάποιους που είναι θεατές της ζωής τους της ίδιας; Υπάρχουν τελικά αθώοι και ποιοί; Δύσκολο να πεις.

Ίσως - ίσως εδώ έχουμε, πάνω απ' όλα, ένα υποδόριο υπονοούμενο για την κυρίαρχη, στην εποχή μας, κουλτούρα του Νάρκισσου, την βαθιά ανάγκη του εμφανίζεσθαι ως συνώνυμου του υπάρχειν, φαινόμενο που περιγράφει πειστικά ο Κρίστοφερ Λας και αναλύει ο Ζιλ Λιποβετσκί. " Η κουλτούρα του Νάρκισσου" με άλλα λόγια.

Γιατί τί άλλο είναι η πόζα για μιαν προσωπογραφία παρά μια ναρκισιστική προβολή; Ένα ψυχολογικό απωθημένο "διαιώνισης"; Ή, ακόμη, βαθύτερα μία υπεραναπλήρωση της έλλειψης ουσιαστικής αυτοεκτίμησης; Εικονίζομαι άρα υπάρχω και έτσι δικαιώνομαι;

Ή, μήπως: Απαθανατίζομαι άρα υπερβαίνω τον θάνατο; Τον καταργώ τουλάχιστον ως προς εμέ που θα έλεγε κι ένας άλλος ζωγράφος και ποιητής, ο Νίκος Εγγονόπουλος; Ή, έστω, τον αναβάλω; Διαθέτει μια τέτοια δύναμη η τέχνη; Πρόχειρες, πρώτες σκέψεις... Θα συνεχίσω...

... συνεχίζω σήμερα, 6/4, το, βελτιωμένο, περσινό κείμενο. Που ήδη φαίνεται μάλλον παλιό. Όπως εξάλλου και η περσινή Άνοιξη. Τόσο διαφορετική από την φετινή.

Πώς λειτουργεί λοιπόν το συγκεκριμένο έργο αλλά και όλη η θεματολογία της καλλιτεχνικής ωριμότητας του Σακαγιάν, αυτή των συνομαδώσεων και των μορφών σε επάλληλες σειρές, σήμερα, στην εποχή της απομόνωσης και του εγκλεισμού; Της απόστασης του ενός από τον άλλο; Φαινόταν πέρσι τόσο φυσικό, αυτό που φέτος μοιάζει αδιανόητο. Ο Σακαγιάν ζωγραφίζει ανθρώπους μαζί σαν να προσεύχονται. Σαν να εξορκίζουν το κακό. Προφητικό; Τί αλλαγή τελικά!

ΥΓ 1. Προχωράω τη σκέψη μου περισσότερο: Ποιός γράφει την ιστορία; Και εννοώ βέβαια την ιστορία της τέχνης είτε εδώ είτε διεθνώς; Τα ινστιτούτα, οι θεσμοί εντός ή εκτός εισαγωγικών, τα μεγάλα μουσεία, οι πολύφερνοι συλλέκτες, τα ιδρύματα ή οι τράπεζες που χρηματοδοτούν εκθέσεις και δημιουργούν γεγονότα; Ή μήπως πάλι οι μεγάλοι παραγγελιοδότες, οι χορηγοί, οι μεγάλες φουάρ, η παγκοσμιοποιημένη, καλλιτεχνική αγορά κ.λπ.; Οι πολλοί ή οι λίγοι; Ή, καλύτερα, ο ένας; Αυτός που μπορεί να καταστεί μοναδικός, για την εποχή τουλάχιστον;

Προφανώς όλοι αυτοί, οι πολλοί έχουν έναν ρόλο, συχνά εκκωφαντικό, πλην πρόσκαιρο. Αφού τελικά το κλειδί για να ξεκλειδώσει το άδηλο μέλλον το διαθέτει αυτός που συνήθως πολεμάνε ή και μισούν γιατί τους χαλάει το αφήγημα. Εννοώ εκείνο τον κριτικό τέχνης ο όποιος συνδυάζει την ιστορική γνώση αλλά και την τόλμη να εκθέσει και να εκτεθεί προλαβαίνοντας την εποχή του. Όσο κι αν καμώνονται τους γνώστες ή τους ειδικούς οι βαθύπλουτοι παράγοντες ή οι εφήμεροι σταρ της επικοινωνίας και της καλλιτεχνικής μόδας - ακόμα και οι φιλόδοξοι, ματαιόδοξοι όσο και ημιμαθείς καλλιτέχνες - την εκδίκηση του αύριο θα πάρει αυτός, ο ένας που σήμερα είτε έχουν περιθωριοποιήσει είτε απροκάλυπτα περιφρονούν αγνοώντας την κρίση του. 

Κι όπως η παρούσα, πρόσφατη εμπειρία μάς πείθει ότι πρέπει η πολιτική να επιστρέψει στον κυρίαρχο ρόλο της και να εξορίσει την οικονομία για το καλό της ανθρωπότητας, το ίδιο πρέπει να  συμβεί και με την τέχνη. Επειδή και η τέχνη πρέπει να επιστρέψει στην αρχική θέση και το κύρος της ως παραγωγού ιδεολογίας μέσω του αισθητικού εξορίζοντας από την λειτουργία της τόσο την οικονομία και την αγορά όσο και τους εξωνημένους θεράποντες τους.

ΥΓ 2. Αντιλαμβάνομαι, τελικά, την τέχνη σαν μία παρτίδα σκάκι. Υπάρχει πάντα ένας τελικός στόχος, κάτι που πρέπει να κατακτηθεί και κάτι που πρέπει να θυσιαστεί. Αλίμονο σ' όποιον το αγνοεί. Υπάρχει σαφώς λογική, στρατηγική, σχέδιο αλλά υπάρχει και έμπνευση, συναισθηματική ευφυία και 

ρίσκο. Κυρίως αυτό. 

Δηλαδή υπάρχει πάνω από όλα η κρίσιμη απόφαση: Τί να κρατήσεις και τί να χάσεις... Αρχικά η τέχνη, η δημιουργία, το έργο ξεκινάει με τους δύο στρατούς πλήρεις,16 πιόνια αριστερά και 16 πιόνια δεξιά... Πληθωρισμός, συνωστισμός αλλά και βαρεμάρα από την αργή ροή του χρόνου. 

Μετά όμως έρχεται ο πόλεμος δηλαδή οι συγκρούσεις και η δημιουργία, δηλαδή οι αναπόφευκτες απώλειες, η ουσία του παιχνιδιού. Πρέπει να χάσεις αν θες να κερδίσεις. Από αυτή την πρώτη, την πληθωρική φάση, ας πούμε από το μπαρόκ που συνεχώς επιστρέφει στα καλλιτεχνικά θέματα, φτάνουμε στο μινιμαλισμό, φτάνουμε στην αφαίρεση, ας πούμε στον μοντερνισμό... Εκεί που επιβιώνει, για παράδειγμα, μόνο η βασίλισσα και ο βασιλιάς από την μια πλευρά ενώ ο αντίπαλος, από την άλλη, έχει μόνο τον βασιλιά, τον Τρελό και τον Πύργο. Εκεί που παίζεται το πιο γοητευτικό αλλά και το πιο απόλυτο παιχνίδι της τέχνης. Ας πούμε Πικάσο και Ματίς εναντίον Ντυσάν και Μαλέβιτς. Δηλαδή στα άκρα. Εικονομάχοι και εικονολάτρες. Όπως πάντα! Δηλαδή ως το νόημα που βρίσκεται πάντα λίγο πριν, ελάχιστα πριν, το τέλος.

(Κι ένας πρώιμος Ρίχτερ με ομαδικό, ασπρόμαυρο πορτρέτο από την εποχή της Ανατολικής Γερμανίας στην δεύτερη φωτογραφία από το SFMOMA για σύγκριση)

Έγκλειστοι

(Βαρδιάνοι στα Σπόρκα)

Πριν χρόνια είχα προτείνει στην ΕΡΤ μία τηλεοπτική σειρά με τίτλο "Οι Έγκλειστοι" που θα αφορούσε στη ζωή πολύ σημαντικών Ελλήνων καλλιτεχνών που έζησαν οικειοθελώς ή εξαναγκασμένοι σε συνθήκες απομόνωσης, φυλακής ή αυτοεγκλεισμού. Όπως εμείς τώρα!
Πρώτος από όλους βέβαια ο Γιαννούλης Χαλεπάς με τα 14 χρόνια δραματικής θητείας του στο Ψυχιατρείο Κέρκυρας. Από το 1888 ως το 1902. Επόμενος ο Κωστής Παρθένης που πέρασε τα τελευταία είκοσι σχεδόν χρόνια της ζωής του, έγκλειστος αυτός και η σαλεμένη η κόρη του, στο σπίτι τους στην πλατεία Ροβέρτου Γκάλι, εμπρός από το Ηρώδειο. Εκεί δεχόταν ελάχιστους μαθητές του, τον Ηλία Φέρτη για παράδειγμα, ενώ ο ίδιος δεν έβγαινε ποτέ έξω! Παρέμενε αυτοέγκλειστος στο ατελιέ του β ορόφου που έβλεπε την νοτιοανατολική κλιτύ της Ακρόπολης ζωγραφίζοντας ταυτόγχρονα σε καμμιά εικοσαριά καβαλέτα (Έχω δημοσιεύσει σχετική φωτογραφία στο "Ελληνομουσείον"). Ένα σπίτι σε ύφος Bauhaus που κατεδαφίστηκε μετά το θάνατο του Παρθένη το 1967.
Έπειτα ο Γεώργιος Μπουζιάνης, επίσης "αποκλεισμένος" από την επίσημη, καλλιτεχνική σκηνή μετά την επιστροφή του από την ναζιστική Γερμανία, απομονωμένος στο μικρό σπίτι του στη Δάφνη που σήμερα έχει γίνει μουσείο. Πικραμένος μέχρι θανάτου. Ακόμα η πρωτοπόρος ζωγράφος Ελένη Μπούκουρα-Αλταμούρα που μετά το θάνατο των δύο παιδιών της έζησε αποκλεισμένη οικειοθελώς και με διαταραγμένα τα νεύρα, στο πατρικό της σπίτι στις Σπέτσες από το 1876 ως το θάνατο της το 1900, στις 22 Μαρτίου. Δηλαδή σαν σήμερα! Τότε ακριβώς, όπως θέλει ο μύθος, έκαψε όλα της τα έργα ως υπαίτια της τραγωδίας της. Εκείνα τα αισθητικά παιδιά της για τα οποία "πρόδωσε" τα φυσικά της τέκνα. Του γεγονότος δηλαδή ότι μία γυναίκα ασχολήθηκε με την τέχνη, εν προκειμένω με τη ζωγραφική, σε μίαν εποχή που κάτι τέτοιο ήταν έμμεσα ή άμεσα απαγορευμένο. Της αβάσταχτης ενοχής.
Μιλώντας για φυλακισμένους ας μη ξεχνάμε ότι υπήρξαν καλλιτέχνες που έζησαν χρόνια στις φυλακές, κυρίως ως θύματα του Εμφυλίου Πολέμου, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση τον Ασαντούρ Μπαχαριάν. Φυλακές Κέρκυρας, Αβέρωφ, Ιτζεδίν κλπ. όπου γλύτωσε την εκτέλεση επειδή ήταν ανήλικος! Στις φυλακές το "αρμενάκι" έφτιαχνε τα συγκινητικά πορτρέτα των μελλοθανάτων, minute drawings των καταδικασμένων, την παραμονή της εκτέλεσης τους, αυτά που σήμερα εκτίθενται στο Μουσείο Γκίκα με την φροντίδα του αείμνηστου Αγγέλου Δεληβορριά.
Υπενθυμίζω ότι ο γλυκύτατος φίλος μου Μπαχαριάν (1924 - 1990) αποφυλακίστηκε μόλις το 1960!
Επίσης ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος (1914 - 1995) έμεινε δεκαετίες αποκλεισμένος οικειθελώς και από την καλλιτεχνική δραστηριότητα και από τις εκθέσεις. Από το 1949 ως την Μεταπολίτευση, όταν το 1975 ο Μπαχαριάν - πάλι ο Ασαντούρ, με γραμματέα τον Τηλέμαχο Χυτήρη! - τού οργάνωσε ατομική έκθεση στην" Ώρα" επί της Ξενοφώντος και μετά ο Παπαστάμος την μεγάλη αναδρομική του στην Εθνική Πινακοθήκη, το 1978. Θυμάμαι το δωμάτιο του στην Αργυρούπολη που θύμιζε κελί μοναστηριού ή την κάμαρα του Βαν Γκογκ στην Αρλ. Μ' ένα σιδερένιο κρεβάτι, ένα ξύλινο τραπέζι, μία κανάτα και έναν φοριαμό για ρούχα και βιβλία. Και Κανένα - ΚΑΝΕΝΑ - έργο στον τοίχο.
Θυμάμαι επίσης τον Νίκο Εγγονόπουλο (1907 - 1985) να μη βγαίνει, επί δεκαετία, ποτέ έξω από το σπίτι του. ΔΕΝ ήρθε καν στην αναδρομική του στην Εθνική Πινακοθήκη, το 1984. Αλλά να μένει αποκλεισμένος, αυτοέγκλειστος στο διαμέρισμα του, στην οδό Αναγνωστοπούλου και να δραπετεύει μόνο το βράδυ, μυστικά για να κάνει μία βόλτα με το αυτοκίνητο ως τη θάλασσα, το Φάληρο, και να επιστρέφει. Υπερευαισθησία, ανθρωποφοβία, παραίτηση, χρόνια μελαγχολία, μόνωση, υποχονδριασμός;
Επίσης ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) ο οποίος εγκατέλειψε την Ελλάδα, περίπου τριάντα χρόνων και κάτι, απηυδησμένος από το χαμηλό επίπεδο της κριτικής και την αδιαφορία του κοινού και έζησε με άλλο όνομα, με άλλη ταυτότητα, και άλλη υπηκοότητα (!) επί μισόν αιώνα σχεδόν, άγνωστος μεταξύ αγνώστων, στις Ηνωμένες Πολιτείες, χωρίς ποτέ να γυρίσει πίσω.
Ανάλογη αλλά λιγότερο δραματική ήταν και η περίπτωση του Γιάννη Κουνέλλη που δήλωνε Ιταλός για μεγάλο διάστημα της ζωής του, αυτοεξόριστος, και βέβαια αρνιόταν να επιστρέψει στην Ελλάδα.
Και τέλος ο Λουκάς Σαμαράς (1937) ο οποίος γεννήθηκε στην Καστοριά αλλά την εγκατέλειψε παιδί για να ακολουθήσει τον μετανάστη πατέρα του στις ΗΠΑ προς το τέλος του εμφυλίου πολέμου. Ο Λουκάς Σαμαράς ζει επί χρόνια απομονωμένος στο διαμέρισμα του στην Νέα Υόρκη, χωρίς να βλέπει κανέναν ή ελάχιστους, χωρίς να βγαίνει έξω. Ένα διαμέρισμα σε κάποιον ουρανοξύστη του Μανχάταν περιτριγυρισμένο από γλάρους και σύννεφα, με γυάλινους τοίχους, διάφανο αλλά και συγχρόνως σε απόλυτο αποκλεισμό. Μία γυάλινη φυλακή. Ονόμασα σ' ένα παλιότερο κείμενο μου στην Καθημερινή τον Λουκά Σαμαρά, τον τελευταίο έγκλειστο του εμφυλίου πολέμου λόγω των έμμεσων ή άμεσων μνημών που καταγράφονται στο έργο του. Αλλά και αυτής της οιονεί "αυτοτιμωρίας" που έχει επιλέξει για τον εαυτό του. Εφόσον ο αυτοεγκλεισμός εμπεριέχει και μια περίεργη διάσταση ηδονής. Πέρα από την αυτονόητη διάθεση ενδοσκόπησης.
Ζώντας έναν ανάλογο, ακούσιο εγκλεισμό όπως όλοι μας και αναλογιζόμενος πως υπάρχουν και θετικές συνέπειες πλην των εξόφθαλμων αρνητικών, αισθάνθηκα την ανάγκη να τα μοιραστώ όλα αυτά μαζί σας.
Σκέφτομαι τέλος πως ο εικαστικός καλλιτέχνης ιδιαίτερα, περνώντας ώρες, μέρες μέσα στο ατελιέ του, εντελώς απομονωμένος, αυτός μόνος και το καβαλέτο ή ο μαντρακάς του, βιώνει απόλυτα αυτήν την εμπειρία του εγκλεισμού. Με την οποία, ας μη γελιόμαστε, και δια της οποίας γεννιέται το, όποιο, έργο τέχνης. Αφού δεν γίνεται αλλιώς.
Όμοια ή ανάλογα και ο συγγραφέας, ο ποιητής ή ο μουσικός. Στην μόνωση, στην απομόνωση, εν κρυπτώ, κυοφορούν το έργο τους. Και λιγότερο βέβαια ο ηθοποιός ή ο χορευτής ή ο τραγουδιστής οι οποίοι έχουν την απόλυτη ανάγκη του κοινού και η έλλειψη αυτής της ανθρώπινης επαφής κατ' ουσίαν ακυρώνει την τέχνη τους. Όπως κι αν έχει το πράγμα, το έργο τέχνης, αν και προϊόν οδύνης, έχει τη χάρη να χαρίζει παραμυθία. Ισχύει μάλιστα το εξής παράδοξο: Όσο πιο πονεμένο, τόσο μεγαλύτερη η αγαλλίαση που προσφέρει. Όσο βαθύτερη η οδύνη, τόσο εντελέστερη η ηδονή...

ΥΓ. Αν ρωτάτε για την τύχη του ντοκιμαντέρ, η ΕΡΤ το απέρριψε.

Φωτογραφίες: Γ. Κουνέλλης στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Σαν Φραντσίσκο, 

Δ. Διαμαντόπουλος από το Ίδρυμα Λεβέντη, Λευκωσία, Ν. Εγγονόπουλος στην Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης. 

Συμπλήρωση: Θυμάμαι τώρα ότι η Άγρα κυκλοφόρησε πριν καιρό αναμνήσεις του Le Corbusier από την παραμονή του στο λοιμοκαθαρτήριο στο νησάκι του Αγίου Γεωργίου, έξω από την Σαλαμίνα το 1911! Γύριζε από επίσκεψη στο Άγιο Όρος και έπεσε σε επιδημία πανούκλας. Μικρός που είναι, τελικά, ο κόσμος (και της τέχνης)!

(Επειδή γράφω, όπως συνήθως, από μνήμης, πάσα διόρθωση ευπρόσδεκτη!)