Ιστορίες ειπωμένες με εικόνες

Τελευταία μέρα στην Φλωρεντία ... Τελευταίες εικόνες από την  δωδέκατη Biennale of Firenze, art and design. Μ' έναν ζεστό ήλιο να φωτίζει την πόλη και με τις μυριάδες των τουριστών να γεμίζουν ασφυκτικά κάθε της δρόμο ή λεωφόρο. Σε βαθμό ώστε να σε πιάνει δυσφορία καθώς δεν υπάρχει μία στιγμή απομόνωσης εμπρός σ' ένα έργο ή μία αγαπημένη εικόνα. Η ατμόσφαιρα, η μόνωση, η προσωπική σχέση με την ιστορία που ζωντανεύει εμπρός σου, γίνεται παρανάλωμα της μαζικότητας. Του πλήθους που συνέχεια θορυβεί ανέμελο. Δημιουργώντας ασφυξία. 

Εδώ, στο μοναστήρι του San Marco, δίπλα στην Αcademia του Michaelangelo, το κλίμα είναι σαφώς διαφορετικό, οι επισκέπτες λιγότεροι και άκρως διακριτικοί, η ατμόσφαιρα σχεδόν κατανυκτική. Η μονή, δίπλα στην μπαρόκ πρόσοψη της ομώνυμης εκκλησίας, μοιάζει ασήμαντη, είναι όμως πραγματικά τεράστια καθώς καταλαμβάνει ένα ολόκληρο, οικοδομικό τετράγωνο και εντός της υπάρχουν οι φανεροί και οι κρυφοί της κήποι, οι εκθεσιακοί χώροι, οι τράπεζες του μοναστηριού, τα κελιά στον πάνω όροφο, τα παρεκκλήσια. Και βέβαια υπάρχουν οι ζωγραφιές του Beato Fra Angelico, του μαγικού ζωγράφου του Quattrocento οι οποίες γεμίζουν ακόμα και τις στοές της εισόδου και κοσμούν το κελί του κάθε μοναχού. Αλλά και τους προθαλάμους που οδηγούν στα περισσότερα από σαράντα κελιά.

 Η ίδια, πανάρχαια ιστορία του χριστιανικού μύθου ειπωμένη ξανά και ξανά αλλά με τόσο μεγάλη ποικιλία και τέτοια ευρηματικότητα που πραγματικά ξαφνιάζει. Ένας Ευαγγελισμός, η Σταύρωση του Χριστού, ο Άγιος Δομίνικος να θρηνεί στη ρίζα του Σταυρού, το Χαίρε των Μυροφόρων. Γνωστά πράγματα όμως αποδοσμένα με μία μοναδική αθωότητα, χρωματική καθαρότητα και βαθύ, ανθρωπιστικό πνεύμα. Ο Θεός πάσχει με αξιοπρέπεια, ο άνθρωπος αποδέχεται το θείο πάθος με οδύνη, ταπεινότητα αλλά και αίσθηση του κάλλους που κρύβεται μέσα στη θλίψη. 

Στο San Marco ανακαλύπτω πόσο ο μεγάλος ζωγράφος ήταν ο Beato Fra Angelico παρά την παραπειστική απλοϊκότητα ή την υστερογοτθική του εμμονή στην διακοσμητικότητα. Χρώμα, σχέδιο, σύνθεση, αίσθηση του χώρου, δωρική έκφραση του δράματος, τονικές διαβαθμίσεις, συνδυασμός του υψηλού με το χαριτωμένο και το παιδικό, λυρικότητα και βαθιά ποιητική διάθεση. Έξοχη αφήγηση που παρασέρνει. Αισιοδοξία πως εν τέλει ο ουρανός μπορεί και να μάς περιμένει! 

Στον αντίποδα του ο Fra Bartolomeo, εκφραστής της ώριμης Αναγέννησης και του πρώιμου μανιερισμού, ήδη πολύ κοντά στο πνεύμα του Savonarola, του μοναχού που ασκήτευσε σε αυτόν εδώ το χώρο και που εν τέλει συνελήφθη στην Βιβλιοθήκη της μονής το 1493 για να οδηγηθεί κι αυτός με τη σειρά του στην πυρά. Ο οποίος βέβαια μέχρι σήμερα τιμάται εδώ για το ασυμβίβαστο πνεύμα του και τον αυστηρό μοραλισμό του. Σκέφτομαι πως ανάμεσα στον Fra Angelico και τον Fra Bartolomeo υπάρχει η ίδια διαφορά που εντοπίζουμε στην αρχαϊκή τέχνη και τον λεγόμενο αυστηρό ρυθμό της γλυπτικής. Στη μία περίπτωση υπάρχει η αθωότητα και η κατάφαση προς τον κόσμο, στην άλλη υπάρχει ο σκεπτικισμός και η αίσθηση των ατελειών ή και του δράματος κόσμου αυτού.

Κοιτάζω τα κελιά. Τα προνομιούχα έχουν ένα μικρό παράθυρο που βλέπει στον κλειστό, εσωτερικό κήπο. Μόνο αυτό! Τα άλλα που βρίσκονται από μέσα, δημιουργούν με την στενότητα και τους τυφλούς τοίχους, ένα έντονο, κλειστοφοβικό συναίσθημα. Φυλακές και μοναστήρια μοιάζουν πάρα πολύ εν τέλει. Μοιράζονται θα έλεγε κανείς την ίδια απελπισία. Αλλά και την ίδια υπόγεια εξουσία! Ο Σαβοναρόλα από εδώ, από το κελί του διοικούσε ολόκληρη τη Φλωρεντία διώχνοντας τους Μεδίκους όπως συχνά από ένα κελί οι μαφίες των φυλακών κατευθύνουν τον υπόκοσμο της Αθήνας.

 Όμως εν προκειμένω συμβαίνει ένα θαύμα. Σε κάθε στενόχωρο δωμάτιο, υπάρχει μία μεγάλη τοιχογραφία με φως και χρώμα. Υπάρχει ένας Χριστός που πάσχει αλλά και που υπόσχεται Ανάσταση. Ο κάθε μοναχός πρέπει να εμψυχωνόταν πάρα πολύ από την τέχνη και όταν άφηνε το κελί του θα πρέπει να αισθανόταν ψήγματα ευτυχίας...

 Συμβολικά διαβάζω τη ζωή όλων μας αποτυπωμένη σε αυτά τα κελιά του San Marco. Ολοι ζούμε σ' ένα κελί συμβολικό κι έχουμε την τέχνη να μάς παρηγορεί. Βγαίνουμε κάποιες ώρες για να πάρουμε λίγο φως και αέρα σ' έναν κήπο μυστικό που άλλοι τον λένε έρωτα, άλλοι τον λένε φιλία ή αγάπη - σίγουρα σχετίζεται με την ανθρώπινη συναναστροφή - και αυτά τα λεπτά της ευτυχίας - του περιπάτου των φυλακισμένων στο προαύλιο τους - είναι ό τι μάς απομένει στο τέλος.

Στις φωτογραφίες τα εξαιρετικό φρέσκα με το Cenacolo  του Domenico Ghirlandaio από την Τράπεζα της Μονής.  Καταπληκτικές οι λεπτομέρειες των προσώπων με τις τόσο ενδεικτικές εκφράσεις των Αποστόλων αλλά και η εν γένει χαρούμενη, φλωρεντινή διάθεση που κυριαρχεί στο κατά τα άλλα δραματικό δείπνο (λόγου χάρη οι λεπτομέρειες αντικειμένων ή η νεκρή φύση πάνω στο τραπέζι που φτιάχνει με φωτεινές, μεγάλες πινελιές ο Ghirlandaio).

Ο Fra Angelico αντίστοιχα με τον δικό του μυστικό δείπνο επιμένει σε μία πιο εσωτερική, συναισθηματική ατμόσφαιρα καθώς ο Χριστός μοιράζει την όστια στους μαθητές Του. Εδώ το πνευματικό στοιχείο απομειώνει την όποια κοσμικότητα.

 Τέλος, προσέξτε το κοντράστο ανάμεσα στην νωπογραφία του διαδρόμου και στην ζωγραφική μέσα στο κελί. Εξωτερικά μια ένθρονη Παναγία εν δόξη δορυφορούμενη από Αγίους και εσωτερικά ο Χριστός και τα σύμβολα του Πάθους στον περίκλειστο χώρο του μικρού δωματίου. Αντιθέσεις επί αντιθέσεων, θερμά και ψυχρά να συγκρούονται και να συμφιλιώνονται δημιουργώντας ένα αποτέλεσμα συγκλονιστικό. Επειδή πάντα στη ζωγραφική αυτό που μετράει δεν είναι τι λες αλλά πώς το λες.

Andrea del Castagno - Santa Appolonia ή Οι αδικημένοι της τέχνης

Έκπληξη για μένα η τράπεζα του γυναικείου μοναστηριού της Αγίας Απολλωνίας με τον περίφημο Μυστικό Δείπνο του Αντρέα Ντελ Καστάνιο, φλορεντίνου ζωγράφου που πέθανε από πανούκλα το 1457 μόλις 38 χρόνων προδιαγράφοντας πάνω-κάτω τη μοίρα του Μότσαρτ. Ο θαυμάσιος αυτός ο χώρος βρίσκεται πίσω από το μοναστήρι του Αγίου Μάρκου, αρκετά μακριά από το κέντρο και πολύ κοντά στη λεγόμενη fortezza da basso. Συνήθως τα στίφη των τουριστών συνωθούνται γύρω από το Ντουόμο ή το palazzo vecchio, χάνονται στα στενά της Σάντα Μαρία νοβέλα και αγνοούν αυτό το απέριττο σημείο στο οποίο όμως κρύβεται πραγματικά ένας θησαυρός.

Ο ζωγράφος αυτός, ο Andrea del Castagno, υπήρξε ένα μοναδικό ταλέντο κι αυτό φαίνεται από το παρουσιαζόμενο Cenacolo, μία επική σύνθεση πληθωρικών διαστάσεων στην οποία κυριαρχούν το εξπρεσιονιστικό σχέδιο και ο ανάλογος χρωματισμός αλλά και μία αίσθηση του άμεσα υλικού χωρίς, λόγου χάρη, την διακοσμητική αίσθηση και την κοσμικότητα που βλέπει κανείς στο αντίστοιχο της Cenacolo του Ghirlandaio στο San Marco (Δες προχτεσινές δημοσιεύσεις) Πάνω από τον Μυστικό Δείπνο έχουν συντηρηθεί τα υπολείμματα μιας Σταύρωσης, μιας πιετά και μιας Ανάστασης.

Όταν αποκολλήθηκαν οι τοιχογραφίες αυτές για να συντηρηθούν, το 1959,  βρέθηκε από κάτω το αρχικό σχέδιο τους, η sinopia, δηλαδή η σέπια εκείνη με την οποία οι ζωγράφοι του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης όριζαν τα περιγράμματα των συνθέσεων τους και μετά τα ζωγράφιζαν με νεροχρώματα πάνω στο νωπό ασβέστη, ό τι δηλαδή ονομάζουμε φρέσκο. 

Στον απέναντι τοίχο λοιπόν της τεράστιας ορθογώνια αίθουσα έχουν τοποθετήσει (!) με εξαιρετικό τρόπο την σέπια αυτή, το προσχέδιο των τελικών νωπογραφιών. Η εμπειρία ήταν μοναδική. Κάτι περισσότερο από μία ώρα έμεινα εκεί παρατηρώντας τις λεπτομέρειες, κοιτώντας τα ψευδαισθητικά  πλαίσια που μιμούνταν ορθομαρμαρώσεις - όπως συμβαίνει και στη βυζαντινή τέχνη - και τα οποία στα μάτια του σημερινού θεατή λειτουργούν σαν αυτόνομοι, αφηρημένοι πίνακες. Τελικά, όταν μαθαίνουμε την ιστορία της τέχνης από βιβλία ή από πανεπιστημιακές παραδόσεις, μένουμε απλώς σ' ένα γενικό περίγραμμα και μερικά μεγάλα ονόματα ενώ η βαθύτερη αλήθεια βρίσκεται στα άπειρα έργα που συνήθως αγνοούμε και σ' εκείνους τους ζωγράφους που παρότι δεν πρωταγωνιστούν στην ιστορία της τέχνης, πρωταγωνίστησαν, έστω και αδικημένοι, στην τέχνη την ίδια.

ΥΓ 1. Μοναστήρι της Αγίας Απολλωνίας, Αντρέα Ντελ Καστάνιο, 1447 περίπου, δεξιά ο Μυστικός Δείπνος από πάνω του η Σταύρωση αρκετά ταλαιπωρημένη, μετά τη συντήρηση της και στον απέναντι τοίχο η sinopia με το προσχέδιο της! Ένα καταπληκτικό μάθημα για ειδικούς και μη.

ΥΓ 2. Cenacolo di Santa Appolonia, Andrea del Castagno, Pietà, το προσχέδιο που υπήρχε πίσω από την οριστική σύνθεση και το τελικό έργο! Όταν οι ειδικοί αποκόλλησαν την τοιχογραφία για να την συντηρήσουν, με την τεχνική του strapo, ανακάλυψαν την σέπια από κάτω, την αποκατέστησαν ως αυτόνομη δημιουργία και την εκθέτουν εδώ. Οι συντηρητές κάνουν, πραγματικά, θαύματα!

Χρονικό Απωλειών, Μουσεία και Μουσίτσες

Μνήμη Αγγέλου Δεληβορριά

Δεν είναι τυχαίο, το αντίθετο μάλιστα, ότι τα δύο πιο σημαντικά εικαστικά γεγονότα όχι μόνο του Φθινοπώρου αλλά όλης της χρονιάς για όλη τη χώρα, είναι αναμφισβήτητα η έκθεση των κεραμικών του Πικάσο στο Κυκλαδικό Μουσείο και βέβαια η περίφημη συλλογή Γουλανδρή στο νεότευκτο μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Παγκράτι. Ούτε είναι τυχαίο πως και τα δύο αυτά ιδρύματα  είναι ιδιωτικά δηλαδή αποτελούν την δασική προσφορά αφενός του Νίκου και της Ντόλυς Γουλανδρή και αφετέρου του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή  προς την Αθήνα και τον πολιτισμό της αλλά και προς το διεθνές κοινό που επισκέπτεται την Ελλάδα.

Θυμάμαι ως νεαρός επιμελητής στην Εθνική Πινακοθήκη τον Βασίλη Γουλανδρή να ονειρεύεται καταρχάς ένα μουσείο στην Άνδρο και βέβαια να επιδιώκει μεθοδικά να στεγάσει τη συλλογή του στο κέντρο της Αθήνας. Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο  πρωτολειτούργησε, αν θυμάμαι καλά, το 1984 και ο τότε διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης αείμνηστος Δημήτρης Παπαστάμος μού είχε αναθέσει το στήσιμο της έκθεσης. Επρόκειτο για έργα των αποφοίτων της ΑΣΚΤ, μερικοί εκ των οποίων είναι σήμερα φτασμένοι καλλιτέχνες ή καθηγητές στη σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας,  Θεσσαλονίκης ή Φλώρινας.

Πέρασαν λοιπόν 30 ολόκληρα χρόνια επιμονής και προσπαθειών ώστε να καταφέρει το Ίδρυμα πλέον Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή - αφού οι ιδρυτές του έχουν αποδημήσει - να υλοποιήσει αυτό το μεγαλεπήβολο όραμα τους. Γνωρίζω επίσης προσωπικά πόσο πολεμήθηκε η γενναιόδωρη προσφορά του Βασίλη Γουλανδρή από τον Χρήστο Λαμπράκη γιατί ακριβώς ο άρχων του ΔΟΛ την έβλεπε ως αντίπαλο δέος προς το Μέγαρο Μουσικής. Ο άνθρωπος ο οποίος έπαιξε αυτόν τον αρνητικό ρόλο, του να θέτει δηλαδή συνεχώς εμπόδια, νομίζω πως δεν ήταν άλλος από τον τότε υπουργό Πολιτισμού και μετέπειτα πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ, Ευάγγελο Βενιζέλο. 

Ας πούμε εδώ ότι η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη είχε επιχειρήσει προηγουμένως, πλην ατελέσφορα, να αξιοποιήσει το οικόπεδο πίσω από τη Στρατιωτική Λέσχη και το Βυζαντινό Μουσείο έτσι ώστε ο μεγάλος αρχιτέκτονας  I. M. Pei, ιαπωνοαμερικανός, να χτίσει εκεί το μουσείο.

Το Λύκειο του Αριστοτέλη που εντοπίστηκε εν τω μεταξύ, θα μπορούσε να είναι η είσοδος εν είδει τεράστιας, ελεύθερης πιλοτής προς το καινούργιο μουσείο σε μία γοητευτική συνύπαρξη αρχαιοτήτων και μοντέρνας τέχνης. 

Όμως το σχέδιο αυτό ματαιώθηκε μαζί τα σχέδια του M.I. Pei που έμειναν  έκτοτε.στο συρτάρι. Ας σημειωθεί πως τα είχε προσφέρει δωρεάν, αυτός ο διάσημος αρχιτέκτονας της πασίγνωστης γυάλινης πυραμίδας του Λούβρου.

Για να φτάσουμε επιτέλους στην σημερινή πολύ θετική εξέλιξη των εγκαινίων και της λειτουργίας του θαυμάσιου αυτού Μουσείου μετά από τριάντα ολόκληρα χρόνια καθυστέρηση. Τι κρίμα που δεν ζουν ο Βασίλης και η Ελίζα Γουλανδρή για να απολαύσουν την προσφορά τους. Αναλογίζομαι όμως αυτή τη στιγμή πόσες και πόσες χαμένες ευκαιρίες έχουν επισυμβεί από πλευράς δωρητών, συλλεκτών και γενικά ανθρώπων που θα ήθελαν να προσφέρουν στον πολιτισμό αλλά από τη μία η ακαταμάχητη γραφειοκρατία και από την άλλη οι μικροκομματικές κόντρες ή και ιδιοτελή συμφέροντα τούς εμποδίζουν.

Και δεν εννοώ μόνο την περίπτωση του Αλέξανδρου Ιόλα και τη μεγάλη καταστροφή που υπέστη τόσο το σπίτι - μουσείο του στην Αγία Παρασκευή όσο και η τεράστια συλλογή του η οποία φυγαδεύτηκε την επαύριο του θανάτου του με σφραγίδες της Εθνικής Πινακοθήκης μετά από την αίτηση - απαίτηση της αδελφής του Νίκης Στάιφελ και πέταξε για Νέα Υόρκη. φαντάζομαι πως όλα τα αποδεικτικά έγγραφα θα πρέπει να υπάρχουν στα αρχεία του ιδρύματος.

Εκτός από τον Αλέξανδρο Ιόλα το πιο σημαντικό, ανάλογο παράδειγμα είναι ασφαλώς ο μεγάλος συλλέκτης Γεώργιος Κωστάκης ο οποίος ήρθε στην Ελλάδα φεύγοντας από τη Σοβιετική Ένωση στη δεκαετία του '80 άγνωστος μεταξύ αγνώστων και έφτασε στο σημείο να εκλιπαρεί την τότε υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη μήπως και βρεθεί ένα δημόσιο κτήριο ώστε να στεγαστεί η αμύθητη συλλογή του. Το μόνο που ζητούσε να τού προσφερθεί ως αντίτιμο, ήταν απλώς ένα σπίτι στην Κηφισιά. Αυτές ήταν όλες κι όλες του οι απαιτήσεις. Θυμάμαι ακόμα την έκπληξη έως δυσφορίας όλων των παραγόντων του Υπουργείου Πολιτισμού αλλά και του διευθυντή της Εθνικής Πινακοθήκης για την μέχρι τότε άγνωστη συλλογή Κωστάκη. Δεν ήξεραν κυριολεκτικά τι να την κάνουν. Ήσαν για αυτούς πράγματα πρωτοείδωτα και για αυτό ίσως επικίνδυνα! Όπως επίσης θυμάμαι την εντύπωση που δημιούργησε - σε λίγους δυστυχώς - η παρουσίαση της συλλογής από το ρηξικέλευθο, εκείνη την εποχή, περιοδικό Εικαστικά και τον εκδότη του Αντώνη Μπουλούντζα. Νομίζω, τέλος, πως το κείμενο, το σχετικό με τη Συλλογή αλλά κι ένας διάλογος με τον Κωστάκη τον ίδιο, υπογραφόταν από τον αείμνηστο ιστορικό τέχνης Δημήτρη Δεληγιάννη. 

Ο Γεώργιος Κωστάκης αργότερα αφού είδε και απόειδε,  πούλησε το πιο πολύτιμο μέρος της συλλογής του στην Αγία Πετρούπολη αλλά και στα μεγαλύτερα μουσεία της Αμερικής και της Ευρώπης με το ανάλογο, υψηλότατο τίμημα.

Χρόνια μετά και ενώ ο Γεώργιος Κωστάκης είχε πεθάνει, πάλι με ενέργειες του Ευάγγελου Βενιζέλου, τα περισσεύματα της περίφημης συλλογής πουλήθηκαν στο ελληνικό δημόσιο έναντι του μυθικού ποσού των δεκατεσσάρων δισεκατομμυρίων δραχμών και εγκαταστάθηκαν στην εντελώς ακατάλληλη Μονή Λαζαριστών, στην απομακρυσμένη περιοχή της Σταυρούπολης, της Θεσσαλονίκης η οποία ονομάστηκε πομπωδώς Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Σήμερα λοιπόν διαπιστώνεται το εξής ευτράπελο: Η Θεσσαλονίκη, για προφανείς, ψηφοθηρικούς λόγους, να έχει μία πολύ σημαντική συλλογή αλλά να μη διαθέτει κατάλληλο μουσείο ενώ η Αθήνα να διαθέτει ένα κατάλληλο μουσείο στο ΦΙΞ αλλά να μην διαθέτει συλλογή.

Θα μπορούσα να σκεφτώ κι άλλα, ανάλογα παραδείγματα για να σας χαλάσω ακόμα περισσότερο την διάθεση αναλογιζόμενος την κρατική μας ανικανότητα και αβελτηρία.

Φερ' ειπείν την συλλογή Τεριάντ η οποία περιείχε έργα απίστευτης, ιστορικής σημασίας και ποιότητας όπως του Ματίς, του Μπρανκούζι, του Καντίνσκι, του προσωπικού φίλου του Τεριάντ Πικάσο, του Σαγκάλ και πολλών άλλων.

Όταν ο Στρατής Ελευθεριάδης πέθανε (1889 - 1983), η Γαλλίδα σύζυγος του ήρθε στην Ελλάδα για να διαπραγματευτεί με τις ελληνικές αρχές την δωρεά της ανωτέρω συλλογής σύμφωνα με την επιθυμία του διαθέτη. Συνάντησε μάλιστα και τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο. Οι διαπραγματεύσεις όμως δεν ευοδώθηκαν, δυστυχώς, και άλλη μία ευκαιρία πήγε χαμένη. Η Alice Teriáde πέθανε το 2007 και η  συλλογή τους τελικά προσφέρθηκε σε ένα επαρχιακό, γαλλικό μουσείο. Το Musée Matisse du Cateau Cambrésis. Μεταξύ των άλλων έργων που κοσμούσαν την βίλα Natascha περιλαμβάνονται τοTête de Femme couronnée de fleur του Picasso, το Les Roi de Cartes του Léger, ένας Mirô, ένας Laurens κλπ.

Ευτράπελη (;) λεπτομέρεια: Όταν, πριν από χρόνια, το Ίδρυμα Γουλανδρή - Χορν στην Πλάκα μετέφερε από το Μουσείο Τεριάντ στη Βαρειά της Μυτιλήνης και εξέθεσε τις πολύτιμες εκδόσεις και τα χαρακτικά του Matisse από τη σειρά Jazz στους χώρους του ιδρύματος, έπεσε θύμα διάρρηξης, μερικά σημαντικά έργα χάθηκαν χωρίς ποτέ να ανευρεθούν. Θυμίζω πως ανάλογη τύχη είχε και ο μοναδικός Πικάσο της Εθνικής Πινακοθήκης που βέβαια ούτε και αυτός ξαναβρέθηκε. Απλώς η Διευθύντρια της πινακοθήκης έγινε, αμέσως μετά, υπηρεσιακή υπουργός Πολιτισμού τιμής ένεκεν...

Ας θυμηθώ εδώ μία και μιλάμε για την Εθνική Πινακοθήκη και τον ατυχή Ευριπίδη Κουτλίδη ο όποιος αφού συγκρότησε την επαρκέστερη συλλογή ελληνικής ζωγραφικής του 19ου και του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, προνόησε  επίσης να αφήσει ένα πολύ μεγάλο ποσό ώστε η συλλογή του να στεγαστεί ιδίοις αναλώμασι σε ένα υποδειγματικό Μουσείο Κουτλίδη. Τέλος πρόσφερε και την αποθήκη ξυλείας του στην οδό Φρυνίχου ώστε να ανεγερθεί εκεί το μουσείο του. Αποτέλεσμα; Μόλις πέθανε ο συλλέκτης, το Ίδρυμα Ευριπίδη Κουτλίδη ενσωματώθηκε με νομικά τεχνάσματα και υπουργικές αποφάσεις στην Εθνική Πινακοθήκη, τα χρήματα της δωρεάς φαγώθηκαν (;) ενώ το περίφημο ακίνητο της Φρυνίχου παραχωρήθηκε από την Μελίνα για να γίνει η νέα σκηνή του Θεάτρου Τέχνης! 

Παρ' όλα αυτά, παρά το αναίσθητο, αδαές κράτος και τους συχνά εξωνημένους παράγοντες του, υπάρχουν άνθρωποι που επιμένουν να προσφέρουν, που έχουν χρήματα προς χορηγία και είναι διατεθειμένοι να δωρίσουν και αυτή είναι η περίπτωση του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή. Επειδή το μουσείο τους καθιστά την Αθήνα ισότιμη με τις άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, το Παρίσι, το Βερολίνο, το Λονδίνο αλλά και τη Νέα Υόρκη. Και βέβαια ανεβάζει τον πήχη πολύ ψηλά κατευθείαν παραγκωνίζοντας το βεβαρημένο με πολλές αμαρτίες - γραφειοκρατικές, κομματικές,  διεκπεραιωτικές - το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.

Ακόμη και το λιλιπούτειο, πλην επαρκέστατο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης συχνά προτιμάται από τους τουρίστες στη θέση του αντιλειτουργικού, Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Ιδίως η συστηματική οργάνωση και περιοδικών εκθέσεων σύγχρονης τέχνης διεθνούς εμβέλειας όπως π.χ αυτή του Γιάννη Κουνέλλη στους εκθεσιακούς χώρους της προέκτασης του στο Μέγαρο Σταθάτου, δίνει στο μουσείο αυτό ένα μείζον, περαιτέρω πλεονέκτημα. εν προκειμένω ο διευθυντής του Γιώργος Σταμπολίδης κινείται επάξια στα ίχνη του αείμνηστου Άγγελου Δεληβορριά όπως εξάλλου και ο Κυριάκος Κουτσομάλλης, πιστός εντολοδόχος του οράματος των Γουλανδρήδων.

Ο συνδυασμός αρχαιογνωσίας και μοντερνισμού - δεν θα κουραστώ να επαναλαμβάνω - πως είναι το φιλί της ζωής, η λύση που θα εξασφαλίσει στα δεκάδες, σημαντικά αρχαιολογικά μας μουσεία και πόρους και χρήματα και κοινό αλλά και τεράστια, διεθνή προβολή. Μόνιμα, κλασικά εκθέματα, ένθετες παρεμβάσεις ανάλογης αισθητικής, απρόβλεπτοι διάλογοι του παρόντος με το παρελθόν, ευρηματικές προτάσεις που "ζωντανεύουν" τα μουσεία. Φαντάζεστε λόγου χάρη μίαξ έκθεση με σκηνογραφικές μακέτες μεγάλων καλλιτεχνών από το αρχαίο δράμα στο αρχαιολογικό μουσείο Επιδαύρου; φαντάζεστε τα κοστούμια του Τσαρούχη ή του Βασίλη Φωτόπουλου τα εμπνευσμένα από τον θηβαϊκό κύκλο ή την κατάρα των Ατρειδών στο μουσείο των Μυκηνών ή των Δελφών; φαντάζεστε μία έκθεση των γλυπτικών Σινιάλων του Τάκι ή των ξόανων του Θόδωρου Παπαγιάννη στο αίθριο των νέων αρχαιολογικών μουσείων της Πάτρας ή της Σπάρτης; μαζί και φαντάζεστε μίαν έκθεση των πεπτωκότων πολεμιστών του Χρήστου Καπράλου στο Εθνικό Αρχαιολογικό μας Μουσείο;

Η έκθεση, εν προκειμένω, του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης με θέμα τον Πικάσο, τα κεραμικά του αλλά και την σταθερή αρχαιογνωσία που χαρακτηρίζει όλη τη δημιουργία γάμος έξωτου, είναι υποδειγματική αυτής της κατεύθυνσης. Ένας γοητευτικός συνδυασμός αρχαίων εκθεμάτων, αγγείων, μικρών γλυπτών, λοιπών, χρηστικών αντικειμένων πλάι στα γεμάτα χρώμα αλλά και κλασικές αναφορές, έργα του Πικάσο. Ευρηματικότητα, βαθιά γνώση του υλικού και ευφυέστατες συρράψεις ετερόκλητων εικόνων. Θαύμα ιδέσθαι!

Στην πρώτη εικόνα ο Πάνος Κοκκινιάς εμπρός στη φωτιά του με θέμα το ΕΜΣΤ.

Στοά Σοφοκλέους, παραγωγή, Ίδρυμα ΝΕΟΝ.

Μάρμαρα και μάρμαρα...

(μνήμη Βαρβάρας Στεφανίδου)

Δημόσια Λουτρά Παλατζιάν, Δραπετσώνα. Μεσοπόλεμος. Υποδειγματικά ανακαινισμένα σήμερα για να φιλοξενήσουν το πρότυπο, καλλιτεχνικό Γυμνάσιο που θεραπεύει τα εικαστικά, το χορό και το θέατρο. Με τους θόλους και την κεντρική αίθουσα που θυμίζουν ρωμαϊκές θέρμες. Frigidarium!

 Εδώ, το αναφέρω για την ιστορία, έρχονταν η κυρία Βαρβάρα και η κυρία Σταυρούλα, από την οδό Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, λίγο πιο πάνω, ανάμεσα στα Μανιάτικα και τα Ταμπούρια και έκαναν εκστασιασμένες χαμάμ σ' αυτά τα πολύπαθα, τα σοφά μάρμαρα, σ' εκείνα τα πολύπαθα χρόνια μετά την Κατοχή. Οι ατμοί τις καθάριζαν από τους ρύπους του φόβου, της ανέχειας, των καταθλίψεων και του θανάτου.

Εδώ θα έρχεται από φέτος, στην πρώτη τάξη του Γυμνασίου, η εγγονή της κυρίας Βαρβάρας και βαφτισιμιά του Φωκίωνα, γιού της κυρίας Σταυρούλας αλλά και αναδεξιμιού της κυρίας Βαρβάρας... Σάς μπέρδεψα; Είναι γιατί η ζωή κάνει συνέχεια κύκλους. Ζαλιστικούς, μεθυστικούς, αβάσταχτους...

Σημείωση: Ας διαβαστεί παρακαλώ το παρόν σημείωμα σε σχέσεις με εκείνο που αναφέρεται στα μνημεία του πειραϊκού κοιμητηρίου της Ανάστασης. Πρόκειται για δύο δραματικά διαφορετικούς τρόπους για να αντιμετωπίζει κανείς το παρελθόν. Την πολιτιστική κληρονομιά μας που λένε και οι επαγγελματίες. Μάρμαρα και μάρμαρα...

Το αρχαίον κάλλος αναμορφώσασθαι...

(μνήμη Σπύρου Στεφανίδη)

Η φθορά και η εγκατάλειψη σού δαγκώνουν τη ψυχή, εδώ στην Ανάσταση, ανάμεσα στα ναόσχημα επιβλητικά μνήματα που άλλοτε μιμούνται το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτους με τους έξι αττικοκορινθιακούς κίονες και άλλοτε πρόστυλους ναΐσκους με ιωνικά κιονόκρανα.Τέχνη σχεδόν αυτονόητη, επίπεδο που δεν έχει σχέση με το σήμερα. Ομορφιά ακόμη και στον θάνατο. Τώρα απομένουν βρώμικα, ασυντήρητα, σπαρμένα και, όπως με πληροφόρησε η Κατερίνα Μαυροειδή, κλεμμένα. Προσέξτε για παράδειγμα πόση δύναμη κρύβουν οι ανοιχτές φτερούγες του Θρηνούντος Πνεύματος, του εστέτ γλύπτη Θωμά Θωμόπουλου, του καλλιτέχνη που επαναπρότεινε τον Γιαννούλη Χαλεπά, πάνω στο μνήμα το οποίο εδράζεται με τη σειρά του πάνω σε βράχους! Σαν ψυχή έτοιμη να πετάξει.

Έτσι ή αλλιώς οι νεκροί προσπαθούν να επιβιώσουν, όπως όπως, μέσα στα σκουριασμένα τους μάρμαρα - τα τελευταία πεντελικά ! - στο αρχαίον κάλλος τους, σε πείσμα της αδιαφορίας των ζωντανών. Το άλλοτε εμβληματικό Δημοτικό Κοιμητήριο του Πειραιά, η Ανάσταση, εκτός χρήσης πια λόγω Σχιστού, αναπολεί την αστική ευγένεια και τον ρομαντισμό του 19ου αι. αλλά και τον αισθητικό διαφορισμό και την δυναμική του Μεσοπολέμου. Πρόκειται για ένα μοναδικό μνημείο που δεν αξίζει τέτοιας εγκατάλειψης. Μνημείο ιστορίας, μνημείο αισθητικής, μνημείο - χρονικό των μεγάλων, πειραϊκών οικογενειών. Από την οικογένεια Μπούμπουλη εξ Ύδρας ως τους Μερκούρηδες που ως Αρβανίτες είχαν φέουδα σ' όλη την Αττική... Σε αντίθεση με το καταθλιπτικό και αντιαισθητικό Σχιστό που θυμίζει αρπαχτή οικοπεδοφάγων που θέλουν απλώς να ξεφορτωθούν τους νεκρούς τους, η Ανάσταση λάμπει από την αίγλη ενός αναπαλλοτρίωτου παρελθόντος. Σκέφτομαι πως η κάθε εποχή εξασφαλίζει εκείνο τον θάνατο που τής ταιριάζει.

ΥΓ. Τελικά όσο το σκέφτομαι γιατί να μην οργανώσουμε μια βόλτα - ξενάγηση στην Ανάσταση την τελευταία Κυριακή του Σεπτεμβρίου για όσους ρομαντικούς; Αν έχει και ψιλόβροχο, τόσο το καλύτερο. Λεπτομέρειες προσεχώς.

Γιατρομανωλάκης, Pound, Λεκάκης και ΥΠΠΟ!

(Ή, Γλυπτική, η σταθερά χειμαζόμενη τέχνη)

Αναγνώσματα της Κυριακής και διαβάζω το πανέξυπνο, αναρχικά λυρικό και γεμάτο διακειμενικές αναφορές που υπερασπίζονται τον αγώνα αλλά και την αγωνία της γλώσσας ώστε να επιβιώνει και να εκφράζει το άρρητο, βιβλίο του Γιώργη Γιατρομανωλάκη "Ο συγγραφέας του Ζαά" από τις ανεπίληπτες εκδόσεις Άγρα (Πάντως δεν ζηλεύω τον διορθωτή αυτού του βιβλίου)! Μου θυμίζει επίσης η δουλειά του Γιατρομανωλάκη, χωρίς να προβαίνω σε ανοίκειες συγκρίσεις, το ακατάληπτο - αποκαλυπτικό βιβλίο  των βιβλίων, του υπέροχου εκτροχιασμού της γλώσσας, των ψευδοεπιστημονικών, φιλολογικών παιγνίων αλλά και των απόλυτων κειμενικών συνειρμών. Αναφέρομαι βέβαια στο  Finnegan's Wake του James Joyce.

Έπειτα συνέχισα με Ezra Pound και "Τα Cantos της εξιλέωσης" σε ανθισμένη μετάφραση και σημειώσεις του Χάρη Βλαβιανού. 

Την προσοχή μου όμως τράβηξε ο πρόλογος της Mary De Rachewiltz, κόρης του ποιητή, η οποία θυμάται την σχέση του Pound με τον Έλληνα γλύπτη και διανοούμενο της Νέας Υόρκης Michael Λεκάκη, τον μόνο γλύπτη από την περίφημη ομάδα των αφηρημένων εξπρεσιονιστών ο οποίος, όπως η ίδια θυμάται, επισκεπτόταν συχνά τον ποιητή στο ψυχιατρείο και του απήγγειλε αποσπάσματα από την Ηλέκτρα! 

Ο Λεκάκης υπήρξε φίλος και του Brancusi ο οποίος τον επηρέασε πολύ αλλά και συντάκτης του εκτενούς ποιήματος Έρως Ψυχή γραμμένου αρχικά στα αγγλικά και μετά μεταφρασμένο και εκδομένο και στα ελληνικά. Έχω ένα τέτοιο αντίτυπο στη βιβλιοθήκη μου με χρονολογία, αν θυμάμαι καλά, του 1970. Όπως σημειώνει η Rachewiltz οι μελετητές του Pound οφείλουν πολλά στον Λεκάκη ενώ όταν η ίδια η Μαίρη όταν επισκέφθηκε την Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα, θυμάται πως είδε μεν τα γλυπτά του Λεκάκη εκτεθειμένα χωρίς όμως ο διευθυντής ή οι υπάλληλοι του ιδρύματος να μπορούν να της δώσουν ιδιαίτερες πληροφορίες! Αυτό είναι. Έτσι γράφεται η ιστορία της πρωτοπορίας, έτσι συγκροτείται το χρονικό του μοντερνισμού... Όταν μία φωτισμένη όσο και βασανισμένη προσωπικότητα συναντά μίαν άλλη και συγκροτούν έναν πρωτογενή διάλογο. Ύστερα οι δύο γίνονται περισσότεροι, η γραμμή καθίσταται κύκλος, ο κύκλος σπείρα που εξαπλώνεται, οι αρχικά παράξενες ιδέες καθίστανται κτήμα ενός ευρύτερου κοινού, πέρα από σύνορα, γλώσσες, ιδεολογίες, ατομικές ή συλλογικές προκαταλήψεις. 

Το ίδιο συνέβαινε, το έχω αναφέρει διεξοδικά αλλού, με την περίεργη σχέση που είχε αναπτύξει ο γλύπτης και ζωγράφος Ιάσων Μολφέσης στο Παρίσι με τον Samuel Beckett. Κοινός τόπος συνάντησης των δύο ήταν το εργαστήρι του Ιάσονα και πρωτογενές μέσο επικοινωνίας, αφορμή διαλόγου, ήταν τα σκυλιά τους.

 Σκέφτομαι σήμερα ένα Ελληνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης που να μην παρουσιάζει τα έργα του Λεκάκη ή του Μολφέση ή του Καλλούτση, που να μην αναφέρεται στον William Baziotes αλλά και τους λοιπούς μεγάλους της ελληνικής διασποράς όπως είναι ο Τάκις, η Χρύσα, ο Κουνέλλης ή ο Theodore Stamos. Που να μην παρουσιάζει ισότιμα λάιβ τον Αλέξη Ακριθάκη τον Μίνω Αργυράκη τον Μποστ και τον Αρκά. Να μην έχει προβλέψει μία θέση για τους μεγάλους πιονιέρους Γιαννούλη Χαλεπά, Γεράσιμο Σκλάβο ή Βασίλη Φωτόπουλο. Πού να αγνοεί τον Σταύρο Ιωάννου Μάκη Θεοφύλακτόπουλο, τον Τάσο Μαντζαβίνο ή τον Αχιλλέα Χρηστίδη.

Επίσης σκέφτομαι τη συλλογή Κωστάκη να βρίσκεται μεν απομονωμένη σε ένα ακατάλληλο κτίριο στην Θεσσαλονίκη αλλά το έργο του Ilya Kabakov, δηλαδή η εννοιολογική συνέχεια εκείνων των επιτευγμάτων της ρωσικής πρωτοπορίας, να εκτίθεται αποκομμένο και δυσανάγνωστο στην Αθήνα!

 Σκέφτομαι, με άλλα λόγια, όλη αυτή την παχυλή άγνοια που υποδύεται τη λογιοσύνη στον τόπο μας και που διαχειρίζεται τους πολιτιστικούς μας θησαυρούς χωρίς ευαισθησίες και χωρίς υψηλό αίσθημα ιστορικής ευθύνης. Μαζί με τους ποικίλους πολιτιστικάριους που κατά καιρούς οδηγούν τους a priori αδαείς υπουργούς πολιτισμού δημιουργώντας μικρά ή μεγάλα εκτρώματα,  kitsch σκάνδαλα και εν τέλει μη επιτρέποντας στη μικρή ιστορία της ελληνικής τέχνης να υπάρξει πειστικά και ως τέχνη αλλά και ως ιστορία. Απαγορεύοντας δηλαδή στο ευρύ κοινό να αντλήσει ουσιαστική γνώση αλλά και ευχαρίστηση από τους σύγχρονους πολιτιστικούς θησαυρούς του Αφού η πολιτική και οι πολιτικοί δεν μπορούν να κάνουν καλό, ας μην κάνουν τουλάχιστον μεθοδικά και συστηματικά τόσο κακό στη χώρα και στους πολίτες της.

ΥΓ. Συνειρμοί λόγω επωνύμων. Έχω ζητήσει εδώ και 20 μέρες, με δύο μου τηλεφωνήματα στο Υπουργείο Πολιτισμού, μία συνάντηση με την υπουργό πολιτισμού και τον νεότευκτο γενικό γραμματέα σύγχρονου πολιτισμού. ήθελα να συζητήσω μαζί τους και μαζί με τον ομότιμο καθηγητή, γλύπτη Θόδωρο Παπαγιάννη την δυνατότητα μιας μεγάλης έκθεσης και μιας δωρεάς εκ μέρους του δεύτερου. Δεν μού έχουν απαντήσει ως σήμερα, μέσω των πολυάριθμων γραμματικών τους, έστω για να μου αρνηθούν. Το ίδιο προσπάθησα να επιτύχω, επίσης με δύο μου τηλεφωνήματα, προς την προηγούμενη υπουργό πολιτισμού. Αφού είδα και απόειδα, τής έστειλα ένα γράμμα. Ούτε και σ' αυτό απάντησε. 

Περίεργη αντίληψη εξουσίας: να ζητάει μία συνάντηση με τον υπουργό πολιτισμού, ένας ιστορικός τέχνης, επιμελητής πινακοθηκών και πολλαπλών εκθέσεων, καθηγητής πανεπιστημίου που επί 40 χρόνια ασχολείται με τον πολιτισμό και ένας πολύ σημαντικός καλλιτέχνης, κατά την άποψή μου ο μεγαλύτερος ζων γλύπτης μας, και να μην τους απαντούν καν. Τα αναφέρω αυτά εδώ, όχι για να παραπονεθώ, μαθημένα τα βουνά από τα χιόνια, αλλά για να δείξω πώς σκέφτονται οι άνθρωποι της εξουσίας όταν είναι στην εξουσία. Και βέβαια να υπογραμμίσω το γεγονός πως ποτέ δεν σκέφτονται ότι κάποτε -  και μάλλον σύντομα - θα εγκαταλείψουν την εξουσία. και θα είναι το ίδιο έκθετοι και το ίδιο αδαείς και ένοχοι όπως πριν επιβούν του όποιου κυβερνητικού θώκου.

Η εκδίκηση των αμνοεριφίων

(επιστημονική ανακοίνωση. Διαδώστε)

Στον Λευτέρη Μιαούλη, τον καλοφαγά

Χαράς ευαγγέλια για τους κτηνοτρόφους μας και τα κτήνη τους τα οποία αναβαθμίζονται εντυπωσιακά, με τις ευλογίες μάλιστα της επιστήμης. Αναμένουμε και τις αντιδράσεις της πολιτικής μας ηγεσίας η οποία πάντως δεν έτυχε ποτέ ανάλογης, επιστημονικής αναγνώρισης τέτοιας, παγκόσμιας εμβέλειας. Συγκεκριμένα:
Επανάσταση στις διατροφικές μας συνήθειες προκαλούν πρόσφατες δημοσιεύσεις ερευνών τριών αμερικανικών πανεπιστημίων και ενός βρετανικού μετά από εργαστηριακές μελέτες τριών ετών και καταγραφή των διατροφικών συνηθειών 7.000 περίπου ατόμων. Πιο συγκεκριμένα οι ιατρικές σχολές των πανεπιστημίων Columbia, Harvard, Tuft και Cambridge ανακοίνωσαν στο επίσημο site της American Medical Society πριν μια εβδομάδα ότι στα εντόσθια αμνοεριφίων που ζουν σε φυσικές συνθήκες στα λιβάδια της βαλκανικής χερσονήσου, της Σικελίας, της Μικράς Ασίας αλλά και των νησιών Κύπρου και Σαρδηνίας αναπτύσσεται λόγω του αργού μηρυκασμού πανίσχυρο ένζυμο που σε συνδυασμό με συγκεκριμένη ατροπίνη έχει θαυματουργικές, αντιοξειδωτικές ιδιότητες για τον ανθρώπινο οργανισμό, υποβοηθά την λεγόμενη καλή χοληστερίνη αλλά και καταστρέφει εν τη γενέσει τους καρκινογόνα κύτταρα. Έτσι, πληθυσμοί που τρέφονται σχεδόν αποκλειστικά με εντόσθια αιγοπροβάτων, δηλαδή εδέσματα που περιέχουν έντερα, συκώτι, σπλήνες, τμήματα στομάχου δηλαδή πατσά, κοκορέτσι, σπληνάντερο, γαρδούμπες, γαρδουμπάκια, κυπριακή σεφταλιά, adanakebab και λοιπά διαπιστώθηκε πώς σε ποσοστό 75% δεν έχουν προσβληθεί από εμφράγματα, παθήσεις του μυοκαρδίου, χοληστερίνη ούτε έχουν αναπτύξει εστίες καρκίνου! Η ουσία που εντοπίστηκε μετά από τις πολύχρονες και εκτεταμένες έρευνες ονομάστηκε συμβολικά
Cohatuca 1 ( επειδή στο εγγύς μέλλον φαίνεται ότι θα υπάρξει και Cohatuca 2)από τα αρχικά των τεσσάρων πανεπιστημίων τα οποία πραγματοποίησαν τη μελέτη και έδωσαν στην δημοσιότητα τα συμπεράσματά τους. Ήδη στην Αμερική επιχειρηματικοί κολοσσοί που ειδικεύονται στο λεγόμενο fast food όπως τα McDonald's σχεδιάζουν άμεσα να συμπεριλάβουν στο μενού τους φαγητά που θα περιέχουν εντόσθια αιγοπροβάτων ένα είδος δηλαδή cocoretsiburger καθώς πιστεύουν πως η ευρύτερη δημοσιοποίηση των ανωτέρω επιστημονικών συμπερασμάτων θα ευαισθητοποιήσει την κοινή γνώμη και θα δημιουργήσει ριζοσπαστικά καινούργιες διατροφικές συνήθειες. Όπως είναι φυσικό - και λόγω της συμμετοχής του αγγλικού Πανεπιστημίου - αναμένεται ότι και η Ευρώπη θα αντιδράσει ανάλογα και θα άρει τις απαγορεύσεις που είχε στο παρελθόν επιβάλει εναντίον του πατροπαράδοτου, ελληνικού κοκορετσιού, της κατανάλωσης κεφαλιών αρνίσιων κλπ. Οι αμερικανικές εφημερίδες αφού έδωσαν μεγάλη δημοσιότητα στα επιστημονικά αυτά πορίσματα, προτρέπουν παράλληλα τους αναγνώστες τους να καταναλώνουν άφοβα περισσότερα εντόσθια αμνοεριφίων.
Έλληνας εστιάτορας στην Αστόρια δήλωσε στους προχθεσινούς Τimes της Νέας Υόρκης πώς όπως στην Ελλάδα το κοκορέτσι είναι παραδοσιακά το επίσημο πιάτο του πασχαλινού γεύματος έτσι θα μπορούσε να γίνει και το επίσημο πιάτο του αμερικανικού Christmas Eve. Γένοιτο!

Δόκτωρ* Μάνος Στεφανίδης

* Βλέπω συχνά συναδέλφους ιστορικούς τέχνης και λοιπούς τεχνοκριτικούς να υπογράφουν ως ντόκτορ και ζηλεύω. Εγώ δεν το έκανα ποτέ γιατί το θεωρούσα αστείο. Να που ήρθε η ώρα να το χρησιμοποιήσω, για να δώσω μεγαλύτερο κύρος στην ανωτέρω σπουδαία, επιστημονική έρευνα. Προσωπικά θεωρώ πως η ανακάλυψη του ενζύμου αυτού από τους διεθνείς επιστήμονες είναι ανάλογης σημασίας με την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Χριστόφορο Κολόμβο.

Σταύρος Ιωάννου, το τοπίο σαν λαβύρινθος

Ο ζωγράφος μεταχειρίζεται χρώματα και πινέλα, λάδι, νέφτι και άλλα. Ξέρει όμως ότι πίσω από το τελάρο του υπάρχει μια φοβερή, βαθειά, μαύρη τρύπα. Παραμερίζει, με την τόλμη του ονείρου, το τελάρο και σκύβοντας μεσ’ στο σκοτεινό βάραθρο βλέπει μακριά, πολύ μακριά, κοντά στο βάθος κάτι να φωσφορίζει αμυδρά. Στο συναμεταξύ πετούν – αθόρυβα- μαύρα πουλιά, φτερωτά ψάρια και φαντάσματα. Ξανάρχεται στο φως. Ανάμεσα σε αυτόν και το τελάρο του βρίσκεται τώρα ένα θεριό. Αλλά και πάλι δε φοβάται…

«Η γνώμη του ζωγράφου κ. Νίκου Εγγονόπουλου».

Νεοελληνική Λογοτεχνία, 1938 (Ιανουάριος), τχ. 3, σ. 131.

Μέσα απ' το φως ακόμη και το κενό αποκτά υπόσταση. Και η τέχνη είναι εκείνος ο Λαβύρινθος, στον οποίο ο Μίτος δίνεται στην έξοδο κι όχι στην είσοδο. Και εκείνο το ψέμα που υποστηρίζει την κρυμμένη αλήθεια του καθενός. Θα το πω εν είδει αφορισμού: Ο κλασικιστής ζωγράφος ζωγραφίζει τον κόσμο, ο εξπρεσιονιστής το χάος του κόσμου. Την εσωτερική άβυσσο. Το τοπίο σαν λαβύρινθο της ψυχής.

Η παρούσα μικρή αναδρομική που οργανώνει η γκαλερί Ευριπίδης δεν τιμά απλώς τη μνήμη του Σταύρου Ιωάννου, ενός ιδιαίτερου ζωγράφου και από πλευράς ψυχισμού και από πλευράς αισθητικών επιτευγμάτων. Κατ’ ουσίαν αναψηλαφεί εκείνη τη ζωγραφική πρόταση που σχηματίζεται και κυριαρχεί στην δεκαετία του ’70 προτείνοντας ένα εικαστικό όραμα το οποίο διαφοροποιείται τόσο από τις γραφικότητες  της γενιάς του ’30 και από τον υπερφίαλο διεθνισμό της γενιάς του ’60. Βασική της θεματολογία υπήρξε η επώδυνη ιθαγένεια όπως διαμορφώνεται μετά από μια ντροπιαστική δικτατορία αλλά και η κατάδυση στις αντιφάσεις του βαθύτερου εαυτού. Δηλαδή στο ένδον τοπίο. Επιπλέον αποτίνει φόρο τιμής στο ανεξερεύνητο εν πολλοίς ακόμη κεφάλαιο του ελληνικού εξπρεσιονισμού καλύπτοντας έτσι ένα πραγματικό κενό στην ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής.

Ο μαθητής του Μόραλη Σταύρος Ιωάννου (1945-2009) δεσπόζει σε αυτόν τον «κύκλο των χαμένων ποιητών», σε αυτή την ομάδα που διεκδίκησε ξανά την πιο ουσιαστική γλώσσα της ζωγραφικής μακριά από οποιουδήποτε φολκλόρ ή αφηγηματική επίδειξη επιμένοντας στην εκτονωτική χειρονομία και το ένδον σκάπτειν μέσω του χρώματος. Καμία φαντασμαγορία  εν προκειμένω αλλά επιμονή στην ποιητική του υλικού του ίδιου. Την ομάδα εκτός του Σταύρου Ιωάννου συμπληρώνουν ο Νίκος Χουλιαράς, ο Γιάννης Παρασκευάδης, ο Μάκης Θεοφυλακτόπουλος, ο Γιάννης Μιχαηλίδης, ο Μηνάς Σεμερτζιάν, ο Μανώλης Πολυμέρης, ο Χρόνης Μπότσογλου, η Βάνα Ξένου, ο Νίκος Κασκούρας, ο Κυριάκος Μορταράκος, ο  Γιάννης Φωκάς, η  Πελαγία Κυριαζή, ο Γιάννης Αδαμάκος, ο Λάκης Πατρασκίδης, ο Γιώργος Ξένος, ο Γιάννης Αντωνόπουλος, ο Περικλής Γουλάκος , ο Δημήτρης Ράτσικας, ο Γιάννης Τζερμιάς, για να μείνω στους πιο επιδραστικούς.

Πόση ζωή χωράει ο θάνατος; Πόσο νόμιμη είναι η αντιστροφή του προηγούμενου ερωτήματος; Δηλαδή πόσο θάνατο χωράει η ζωή για να είναι πράγματι αντάξια του ονόματός της; Και πόσο, τέλος, αντέχουμε αυτή την ισορροπία ανάμεσα στη λαχτάρα της ζωής και το φόβο του θανάτου; Η τέχνη, με όλα της τα πρόσωπα είναι μια ελπίδα και ένα σωσίβιο απέναντι στο φόβο αυτό. Είναι ένα πολύτιμο κλειδί για να ξεκλειδώσουμε τον ούτως ή άλλως ερμητικά κλειδωμένο κόσμο. Ο Γιάννης Τσαρούχης, ζωγράφος όσο και διανοούμενος, έλεγε συχνά: «Υπάρχουν δύο σχολές έκφρασης. Από τη μια η φαντασία της πραγματικότητας κι απ’ την άλλη η πραγματικότητα της φαντασίας». Να αποτολμήσω και μια τρίτη; Εννοώ το αβέβαιο ταξίδι ανάμεσα στο αντικείμενο και την απομυθοποίησή του, αιτία και για τη σημερινή μας αλλοτρίωση σύμφωνα με το Roland Barthes. Με άλλα λόγια το δράμα των πραγμάτων που δεν αντέχουν (δεν αντέχουμε) το νόημά τους. Ο Σταύρος Ιωάννου με ενστικτώδεις χειρονομίες, δραματική φόρτιση της πινελιάς και ταξίδια στο λαβύρινθο του υποσυνείδητου έδωσε εικόνες που αντιστέκονται σε εύκολες ερμηνείες ως αληθινός διάδοχος του Γεωργίου Μπουζιάνη.

Είναι ενδεικτικό πως το 1988 ονόμασα «Αναφορά στον Μπουζιάνη» την ομαδική έκθεση που διοργάνωσα στη Δημοτική Πινακοθήκη Αθηναίων και στην οποία συμμετείχαν οι περισσότεροι από τους παραπάνω καλλιτέχνες. Το 1983 με την έκθεσή του στην Ώρα και τα ανάλογα αφιερώματα του περιοδικού «Εικαστικά» ο Σταύρος κατοχυρώνοντας την ιδιαίτερη γραφή του, γίνεται ευρύτερα γνωστός. Το 1985 συμμετέχει στην σημαντική έκθεση «Νέοι Έλληνες ζωγράφοι – Διαδρομές» στην Πινακοθήκη Πιερίδη και στο πλαίσιο της «Αθήνας, πολιτιστικής πρωτεύουσας». Ήδη πια βρίσκεται στην πρώτη γραμμή μιας εγχώριας πρωτοπορίας.

Η ιδιαιτερότητα του Σταύρου Ιωάννου έγκειται στο ότι συνδυάζει την δυναμική εξπρεσιονιστική χειρονομία και τον βαθύ χρωματικό λυρισμό. Πολιτικοποιημένος αλλά όχι προπαγανδιστής μις πολιτικής ιδέας μοιράζεται καλλιτεχνικά συνεχώς ανάμεσα στις φαντασμαγορικές δυνατότητες του χάους που του προσφέρει η εικόνα αλλά και στην ανάγκη για την ύπαρξη μιας στοιχειώδους δομής αυτής της εικόνας. Έστω και αν ψάχνει φαντάσματα σε ένα λαβύρινθο. Ακριβώς για αυτό τα ώριμα έργα του μοιάζουν με τους σκελετούς ενός φανταστικού κτίσματος, ενός πύργου από τραπουλόχαρτα. Από τις πρώτες του σπουδαστικές νεκρές φύσεις ως τα τελευταία του εκρηκτικά τοπία της Αίγινας, ο Ιωάννου παραμένει μοναδικός κολορίστας, όχι της επιδερμίδας αλλά του πυθμένα.

Ο Σταύρος Ιωάννου εξελίσσεται σταδιακά σε κορυφαίο εκπρόσωπο της εξπρεσιονιστικής αφαίρεσης στην Ελλάδα. Στη ζωγραφική του, η επιφάνεια γίνεται βάθος και η αντανάκλαση ή ο αντικατοπτρισμός, καταβύθιση. Οι εικόνες δεν είναι πια κάπου εκεί έξω, αλλά εδώ μέσα μας, βαθιά. Όπως και τα τοπία εξάλλου. Οι εικόνες δεν συγκροτούν πλέον μιαν αφήγηση απλώς, αλλά ένα παραλήρημα, μιαν ενέργεια, ένα βιο-ψυχογράφημα. Είναι μια διαδικασία κι όχι ένα αποτέλεσμα. Είναι ο αόρατο που αγωνίζεται και αγωνιά να καταστεί ορατό, χωρίς όμως να απολέσει το οντολογικό του μυστήριο. Όχι ένα συμβάν, αλλά ένα γίγνεσθαι. Ένα διαρκώς ανανεούμενο σημαίνον (και έχουν πολλά να μάς πουν τα σημαινόμενα).

Η αφηρημένη τέχνη πρόκυψε βέβαια από την αναλυτική διαδικασία του  Cézanne ως προς τα οπτικά φαινόμενα και τη νοητική λειτουργία της όρασης αλλά και από τους κώδικες του Κυβισμού, του Σουπρεματισμού και του Κονστρουκτιβισμού που αναδύθηκαν και ευδοκίμησαν κατά το πρώτο ήμισυ του εικοστού αιώνα. Έχει προδρόμους της τις Improvisations του Kandinsky όπως και την αργή ωρίμανση των Nymphéas του Monet που εξελίσσονται από την γοητευτική αναπαράσταση ως την καθαρή ενέργεια. Στη συνέχεια, γίνεται η εκτονωτική, απελευθερωτική διαδικασία που απαλλάσσει τον δημιουργό από τις παρεμβάσεις του παρελθόντος, εγχειρίζοντάς του εκείνη την ελευθερία που δρα πέρα από τα όρια, συχνά ερήμην των ορίων. Η αφαίρεση έτσι καθίσταται μια θεολογία χωρίς Θεό, μια φαινομενολογία χωρίς ρασιοναλισμό. Ο Σταύρος το γνώριζε πολύ καλά. Η απεικόνιση, όχι του αόρατου, αλλά του ανίδωτου. Ή όπως θα το έλεγε ο Ν. Καρούζος «να παγιδεύεις το αόρατο στην ορατότητα». Το τοπίο, εν τέλει, ως πρόσχημα. Αφού δεν μένει τίποτε πια για να δούμε!

Ο ζωγράφος του abstrait, δηλαδή ο ζωγράφος του σήμερα, μοιάζει με τον τυφλωμένο Οιδίποδα: Δεν χρειάζεται να βλέπει, επειδή ξέρει.