Μήλο μου κόκκινο, ρόδο βαμμένο...

Έρωτας, Μαύρος Θάνατος και Τέχνη

Μπορεί τα πράγματα να είναι απόλυτα σαφή, διαφανή όσο και πολυδιαφημισμένα για τους άνδρες Προραφαηλίτες, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με εκείνες τις γυναίκες οι οποίες αναμφισβήτητα συμμετείχαν στο κίνημα όχι μόνο ως θέμα,  απεικόνιση ή συναίσθημα αλλά και ως ενεργή κι ένσαρκη παρουσία. Αφού πρωταγωνίστησαν όχι μόνο ως μοντέλα ή ερωμένες αλλά και ως αυτάρκεις, σημαντικοί δημιουργοί. Έτσι είναι. Η πλούσια ιστορία των Προραφαηλιτών στην βικτωριανή Αγγλία αλλά και τις ΗΠΑ λίγο αργότερα, δεν γράφεται, δεν γίνεται, χωρίς τις γυναίκες τους. Όσο κι αν οι πρωτεργάτες της αδελφότητας οι William Holman Hunt, Dante Gabriel Rossetti και John Everett Millais την ήθελαν αποκλειστικά a boy's club intentionally excluded women, η θηλυκή ομάδα, the Pre-Raphaelites' Sisterhood, ήταν ανέκαθεν παρούσα. Παντού. Σήμερα απλώς η εξάπλωση των gender studies καθιστά αυτό το αναμφίβολο γεγονός, περισσότερο προσπελάσιμο. 

Ας ξεκινήσω από την Cristina Rossetti την αδελφή του Dante Gabriel και για ένα μικρό διάστημα αρραβωνιαστικιά  μινόρε James Collinson, συνιδρυτή πάντως της αδελφότητας την οποία όμως εγκατέλειψε όταν τελικά η Cristina δεν ανταποκρίθηκε στον έρωτά του. Ο ίδιος κλείστηκε σε μοναστήρι και πέθανε εκεί το 1881 όπως ήδη έχουμε ξαναπεί. 

Η άλλη, τεράστια προσωπικότητα είναι σαφώς η Effie Millais, αδελφή της Sophy Gray, και σύζυγος αρχικά του John Ruskin τον οποίο αργότερα εγκατέλειψε για τον John Everett Millais (1829 -1896). Τρίτη, η κοκκινομάλλα Elizabeth Siddal, επίσης ζωγράφος, ποιήτρια αλλά και έμπνευση  και περιπαθές μοντέλο των πιο σπουδαίων εκπροσώπων της ομάδας. Αυτή είναι για παράδειγμα η Οφηλία στον διάσημο πίνακα του Millais που έκανε πάταγο στην εποχή του, το 1856. Πρωτίστως όμως υπήρξε η μεγάλη αγαπημένη και η σύζυγος του Dante Rossetti, του κορυφαίου Προραφαηλίτη και προδρόμου  του Αισθητισμού (1828-1882).

Να μην ξεχάσω την Σόφη Gray, αδελφή όπως είπαμε κι αλλού της Έφης Μιλλαί ( από Euphemia, Ευφημία το βαπτιστικό της). Η Σόφη που γεννήθηκε το 1843 και πέθανε το 1882, διετέλεσε για μεγάλο διάστημα μοντέλο του γαμπρού της John Everett Millais, ενδεχομένως και ερωμένη του. Σίγουρα όμως πηγή έμπνευσης του αλλά και βαθιού έρωτα τόσο του ίδιου όσο και του φίλου του, Ροσσέττι. Ο τελευταίος της φιλοτέχνησε απειράριθμα πορτραίτα, σχέδια, ολοκληρωμένες συνθέσεις σε λάδι κ.λπ. και της επέτρεπε να πρωταγωνιστεί στις ευφάνταστες ιστορίες του. Να είναι η νεράιδα των φαντασιώσεων του. Ήταν πραγματικά μαγεμένος από αυτήν. Obsessed κυριολεκτικά, σύμφωνα με τους βιογράφους του! Η Έφη πάντως, φιλάσθενη και επιρρεπής στις καταχρήσεις, πέθανε νεότατη από anorexia nervosa το 1882. Ας σημειωθεί ότι ο Μιλλαί μπορεί να παντρεύτηκε μεν την Έφη το 1855 αλλά ο έρωτας του για την αδελφή της Σόφη ήταν σταθερός όλα τα χρόνια της συνύπαρξης τους όσο και η προστασία του όταν η ίδια άρχισε να καταρρέει. Μην ξεχνάτε ότι τα παραισθησιογόνα και το αλκοόλ ήταν κοινός τόπος στον κόσμο των βικτωριανών εστέτ. Η Sophie - ή και Sophy - Gray απετέλεσε, κατά τα άλλα, το πρότυπο της κοριτσίστικης, εύθραυστης ομορφιάς που στοίχειωνε τα ρομαντικά όνειρα των Προραφαηλιτών. Ποιητικό της πάρισο στην ελληνική ποίηση μπορούμε να πούμε πως είναι οι χλωμές και πελιδνές αγαπημένες του Αχιλλέα Παράσχου ή του Ιωάννη Καρασούτα.

Επιστρέφοντας πάλι στην μοιραία Elisabeth Siddal με την ποιητική ομορφιά που πέθανε το 1862 αναφέρω ένα περιστατικό που κινείται στα όρια πραγματικότητας και μύθου: Είναι χαρακτηριστικό και της ιδιαίτερης εκείνης γυναίκας αλλά και ολόκληρης της εποχής το γεγονός ότι στον τάφο της ο απελπισμένος σύζυγος Ροσσέττι έριξε τα χειρόγραφα με τα ερωτικά ποιήματα που της είχε, κατά καιρούς, αφιερώσει. Για να περιμαζέψει πάντως λίγους μήνες αργότερα πραγματοποιώντας μιαν, ήκιστα ρομαντική, εκταφή και να τα εκδώσει. Ας μην ξεχνάμε ότι ο αναμφισβήτητος σταρ των Προραφαηλιτών είναι επίσης κι ο πιο γνωστός, στην εποχή του, ποιητής. Κάτι δηλαδή σαν τον δικό μας Νίκο Εγγονόπουλο. 

Μετά από τον θάνατο, ίσως από κατάχρηση λαβδάνου, της Ελίζαμπεθ (Μπέτυ) ο Ροσσέττι θα πάρει στο σπίτι του ως οικονόμο αρχικά ένα μοντέλο του από το 1856, την Φάνυ Κόμφορθ, την οποία θα εναλλάσσει ερωτικά ως τον θάνατο του με την Jane Morris, μοντέλο του αλλά και συγχρόνως (!) σύζυγο του φίλου του, ντιζάϊνερ, εκδότη, επιχειρηματία και ζωγράφου William Morris. Μύλος! 

Ο πιο διάσημος προραφαηλίτης της δεύτερης γενιάς πάλι, ο Edouard Coley Burne -Jones (1833 - 1898) παντρεύτηκε μεν την Georgiana Mac Donald το 1860 αλλά από το 1866 ως το 1868 έζησε μια παθιασμένη σχέση με την μεγαλοαστή Ελληνίδα καλλονή Maria Cassavetti, - σύζυγο του Κωνσταντινουπολίτη γιατρού Zambaco(s) ως το 1866 - κόρη της Euphrosyne Cassavetti και ξαδέλφη της Maria Euphrosyne Spartali - Stillman αλλά και της Αγλαΐας Κορωνιού.

Πρόκειται για τις Τρεις Χάριτες του Λονδίνου για τις οποίες έχουμε ήδη ξαναμιλήσει. Η Κασσαβέτη υπήρξε το μοντέλο για τον κύκλο των τεσσάρων πινάκων με θέμα τον Πυγμαλίωνα και την Γαλάτεια από το 1868 ως το 1870 σε πρώτη φάση και από το 1870 ως το 1879, όταν δηλαδή είχε χωρίσει από τον Burne Jones. Είναι ενδεικτικό ότι στο μυαλό του ζωγράφου το αγαπημένο πλάσμα σιγά σιγά μεταμορφώνεται σε Ερινύα.

Η Μαρία Κασσαβέτη - Ζαμπάκου (1843-1914) έζησε μετά το 1880 στο Παρίσι ως μαθήτρια του Alphonse Legres και του August Rodin. Του τελευταίου και ως ερωμένη κι όταν πλέον εθεωρείτο αναγνωρισμένη γλύπτρια. Μού θυμίζει την περίπτωση της επίσης Ελληνίδας γλύπτριας Σεβαστού, νεαρής μαθήτριας και έπειτα συζύγου του Antoine Bourdelle.

Όσο για την Σπαρτάλη (1844 - 1927), αυτή υπήρξε διακεκριμένη ζωγράφος, πρωτοπόρος της προραφαηλιτικής αισθητικής στις Ηνωμένες Πολιτείες μαζί με τον Αμερικανό σύζυγο της ενώ έγραψε και κριτικές(!) στουςTimes. Επίσης υπήρξε μοντέλο του Madox Ford Brown, της πρωτοπόρου φωτογράφου Julia Margaret Cameron, του Rossetti - πώς αλλιώς! - και του John Spencer Stanhope. 

Η πανύψηλη Σπάρταλη μαζί με τον σύζυγο της William J. Stillman υπήρξαν τα μοντέλα του  Rossetti για τον πίνακα "Δάντης και Βεατρίκη". Το ζευγάρι έζησε στην Φλωρεντία και τη Ρώμη από το 1878 ως το 1883, πριν την αποδημία τους στις ΗΠΑ. Εκεί μάλλον συνάντησαν τον ομόδοξο τους ζωγράφο Xaverio Altamura, μοιραίο σύζυγο της ημέτερης Ελένης Μπούκουρα. Πόσα πράγματα στο περιθώριο της ιστορίας συνθέτουν εντέλει την ουσία και της ιστορίας και της τέχνης.

Τελευταία και πιο χαρακτηριστική περίπτωση των γυναικών της αδελφότητας είναι η μοιραία, όπως ήδη έχουμε πει, Fanny Cornforth, μοντέλο, ερωμένη και, κατά περίσταση, πόρνη πολυτελείας. Οι πηγές την αναφέρουν ως woman of easy virtue, απαίδευτη αλλά ακαταμάχητη!  Αυτή δεν ήταν μεν καλλιτέχνις, ενέπνευσε όμως και πρωταγωνίστησε σε μερικά από τα ωραιότερα έργα της εποχής, συναγωνιζόμενη επί ίσοις όροις με την τόσο γήινη, αισθησιακή ομορφιά της, την άλλη "θεά" που ήδη παρουσιάσαμε. Την ατμοσφαιρική και αέρινη Sophy Gray. 

H Fanny Cornforth είναι η "Blue Bower",1865, και βέβαια η "Bocca Baciata",1859, αμφότεροι τίτλοι πινάκων του εφ' όρου ζωής άτακτου και ερωτύλου Rossetti που της είχε τεράστια αδυναμία. Το συγκεκριμένο έργο είναι η πρώτος πίνακας μεγάλων διαστάσεων, του σχεδόν αυτοδίδακτου ζωγράφου, μετά το γνωστό πλην πρωτόλειο έργο του Ecce Anquila Domini, του1850, και οπτικοποιεί μοναδικά το περίφημο απόσπασμα "...Bocca baciata non perda ventura, anzi rinova come fa la lunα..." από το "Δεκαήμερο", Decameron, του Boccaccio. Δηλαδή πρόχειρα: Το φιλημένο στόμα δεν χάνει την δροσιά του αλλά αυτή ξαναγεννιέται (ανανεώνεται) σαν το φεγγάρι...

Το κείμενο ερωτικό και προκλητικό στα όρια της πορνογραφίας - ως αντίδραση στον εγκλεισμό και τον φόβο του Μαύρου Θανάτου - αναφέρεται σε μια μοιραία γυναίκα και άκρως ποθητή - τι άλλο; - την Alatiel, κόρη του σουλτάνου της Βαβυλώνας που την θέλουν οι πάντες, την βιάζουν εξακολουθητικά ιππότες και λοιποί συγγενείς αλλά αυτή επανακτά με μαγικό τρόπο την παρθενία της παραμένοντας ταυτόγχρονα και Αγία και πόρνη (δες τα ανάλογα κείμενα, αντιπανικοβάλ 14 και 11) και εν τέλει παντρεύεται τον υπεσχημένο της πρίγκιπα. Η ανωτέρω φράση είναι γραμμένη στο πρωτότυπο στην πίσω πλευρά του πίνακα, δείγμα και της παιδείας του Ροσσέττι αλλά και των φιλολογικών εμμονών όλων των Προραφαηλιτών (καμμία δηλαδή σχέση με την πλειονότητα των σημερινών ζωγράφων).

Το μισάνοιχτο, υγρό στόμα, το φιλήδονο βλέμμα, τα πυκνά, κόκκινα μαλλιά, σύμβολο της ακόρεστης λαγνείας του μοντέλου, δηλαδή της Φάννυ, υπηρετούν, με τον καλύτερο τρόπο, τις πιο μύχιες προθέσεις του ζωγράφου. Επιπλέον έρχονται σήμερα οι gender studies, Gr. Pollock και οι λοιπές, για να ταυτίσουν τα σαρκώδη χείλη με τα ανάλογα του αιδοίου και το πολλά υποσχόμενο βλέμμα με την ανδρική βούληση και εξουσία. Δηλαδή ο Rossetti δεν ζωγραφίζει τόσο το, δεδομένα χαλαρών ηθών, μοντέλο, όσο τη δική του, απόλυτα προσωπική, πρόθεση και επιθυμία. Και μάλιστα με όλους τους δυνατούς, σεξουαλικούς υπαινιγμούς που τού προμηθεύει αφ'ενός η εποχή του και αφ'ετέρου η καθόλου ιστορία της τέχνης. Μήλα, κοσμήματα, κι λουλούδια και λοιπά parafernalia. Επαναλαμβάνω: Πορνογραφία μήπως; Για να υπενθυμίσω ότι η λέξη pornography μπήκε μόλις το 1857 στο λεξικό της Οξφόρδης με την έννοια της δημόσιας υγιεινής (public hygiene).  Έτσι έχουν τα πράγματα για άνδρες και γυναίκες της βικτωριανής περιόδου σε βαθμό που ο ποιητής  Charles Swinburne  κρίνοντας τον πίνακα Bocca baciata  αποφαίνεται πως είναι... more stunning than can decently be expressed. Δηλαδή "πολύ πιο ερεθιστικός απ' ό, τι η ευπρέπεια θα μπορούσε να εκφράσει"!

Πάντως, από εκείνη ακόμα την εποχή ο πίνακας Bocca baciata και το πρώτο πορτρέτο της Sophie Gray, 1861,που έφτιαξε ο Rossetti, συναγωνίζονταν το ένα το άλλο σε δημοτικότητα σε βαθμό ώστε ο Millais να διεκδικεί τα έργα για τον εαυτό του και βάζοντας τον φίλο του George Price Boyce να τα αγοράσει για το λογαριασμό του!  Στην πρόσφατη έκθεση της National Gallery του Λονδίνου, το 2013, επιτέλους τα δύο έργα στήθηκαν δίπλα-δίπλα ώστε έτσι ενωμένα να  γεφυρώνουν πάθη, εποχές και ανθρώπινες αδυναμίες.

Τελευταία και ίσως πιο ενδιαφέρουσα μούσα των Προραφαηλιτών είναι αναμφισβήτητα η Jane Morris σύζυγος του πολυδιάστατου William Morris. Ένα κορίτσι ταπεινής καταγωγής και απολύτως απαίδευτο που οι ζωγράφοι Rossetti και Burne Jones συνάντησαν τυχαία το 1857 στο περίφημο Drury Lane Theatre της Οξφόρδης και της ζήτησαν να τους ποζάρει. Έκτοτε η ζωή της αλλάζει δραματικά. Η Jane γνωρίζει μέσω των νέων της φίλων και τον William Morris και τού ποζάρει για τον πίνακα του Queen Guinevere. Ο Morris την ερωτεύεται τρελά, η αιώνια σχέση κυνηγού - θηράματος, ζωγράφου - μοντέλου, την αρραβωνιάζεται  και τελικά την παντρεύεται. Η Jane, κυρία Morris πλέον θα βοηθήσει ενεργά τον άντρα της στις καλλιτεχνικές του επιχειρήσεις,  δηλαδή το περίφημο κίνημα Arts and Crafts που επηρέασε καθοριστικά την Art Nouveau δηλαδή τον συνδυασμό τυποποιημένης παραγωγής και αισθητικού προϊόντος, - βιβλίο, έπιπλο, εργόχειρο, εσωτερική διακόσμηση, design - μέσω της εταιρείας που έχει ιδρύσει. Θα εγκατασταθεί, θα διακοσμήσει και θα εμψυχώσει το περίφημο Κόκκινο Σπίτι του Κεντ, θα γίνει παθιασμένη βιβλιοφάγος, θα μάθει γαλλικά, ιταλικά και μουσική και θα εξελιχθεί όπως σημειώνει ο βιογράφος της σε accomplished pianist! Παράλληλα ο θαυμασμός της προς τον Ροσσέττι θα εξελιχθεί σε έρωτα (αμοιβαίο) και θα τού ποζάρει αδιαμαρτύρητα ως τον θάνατο του, το 1882. (τον Πυγμαλίωνα της, τον σύζυγο της Γουίλιαμ Μόρρις, δεν φαίνεται να τον ερωτεύτηκε ποτέ).

Και μια και αναφέρθηκε ο Πυγμαλίων... Η Jane Morris υπήρξε το πρότυπο για το ομότιτλο θεατρικό έργο του George Bernard Shaw, το 1914 αλλά και για την ταινία My fair lady του 1964. Δηλαδή της μεταμόρφωσης ενός λαϊκού, άξεστου κοριτσιού σ' ένα προικισμένο και ακτινοβόλο πλάσμα. Μεταξύ μας, το όνειρο κάθε αρσενικού να πλάσει μόνος του την αγαπημένη γυναίκα από την αρχή αλλά και το σύνδρομο του "πατέρα" που υποβόσκει, κατά κανόνα, στις ερωτικές σχέσεις μεγαλύτερων με μικρότερες. 

Η Μόρρις, μετά τον θάνατο του Ροσσέττι και του Μόρρις (1896) αξιώθηκε έναν ακόμη μεγάλο έρωτα. Συνδέθηκε με έναν πολιτικό ακτιβιστή και ποιητή της εποχής επί μία περίπου δεκαετία. Υπήρξε, κατά κοινή ομολογία, άψογη μητέρα για τις δύο τις κόρες. Πέθανε το 1914 σε ηλικία 72 ετών. Her keen intelligence allowed her to recreate herself!

Βιβλιογραφία

Alyce Mahon, Eroticism and Art, Oxford History of Art, 2005.

Edward Lucie Smith, Symbolist Art, Thames and Hudson, 1972.

R.V.Johnson, Αισθητισμός, Η γλώσσα της Κριτικής, μτφρ. Ελένη Μοσχονά, εκδ. Ερμής, 1969.

Robin Spencer, The Aesthetic Movement, Theory and Practice, Picture back, 1972.

John Nicoll, The Pre-Raphaelites, Picture back, 1970.

Φωτογραφίες 1. Bocca baciata.

 2. Jane Morriς σε πίνακα του συζύγου της.

3. Η Morris με την μικρή της κόρη.

Η ΙΣΤΟΡΊΑ ΚΑΙ Ο ΤΡΌΜΟΣ ΤΗΣ

Μνήμη Διαμαντή Διαμαντόπουλου, ενός ζωγράφου κυνηγημένου και στη ζωή και στο θάνατο (1914-1995). 

... μέσα σε μια φούχτα σκόνη θα σου δείξω το φόβο...

T.S.Eliot, Wasteland

Η, βελτιωμένη, παλιότερη μου μελέτη για τον Διαμαντή Διαμαντόπουλο και την γενικότερη αισθητική της γενιάς του '30, οδεύει σύντομα για το τυπογραφείο παρά τις υφιστάμενες, αντικειμενικές δυσκολίες. Και χάρη στις πολύτιμες εκδόσεις University Studio Press. Τις οποίες ευχαριστώ θερμά. Ένα ενδεικτικό κεφάλαιο του βιβλίου ονομάζεται: 

"Ο άγνωστος Διαμαντόπουλος και ο γνωστός Τσαρούχης". Μεταφέρω από μνήμης κάποια συμπεράσματα σχολιάζοντας παράλληλα μία κορυφαία σύνθεση του Δ.Δ. Απολύτως επίκαιρη σήμερα, 25η Μαρτίου:

...Κοινό τους στοιχείο η ποιητική και η μεταφυσική του χώρου. Μόνο που ο Διαμαντόπουλος εκφράζει εκείνο τον τρόμο που δεν διαθέτει ο ανυποψίαστος Τσαρούχης. Επίσης, όσον αφορά στη σχέση με το σώμα, τον ομοερωτισμό, την επιθυμία και την απώθηση, την ενοχή και την ωραιοποίηση, την μόνωση και τον εγκλεισμό, ο Διαμαντόπουλος είναι συγχρόνως ερευνητής της φόρμας αλλά και απολογητής του εσώτερου άλγους. Ζωγραφίζει με την προοπτική αλλά και τον τρόμο της ιστορίας μακριά από κάθε διάθεση αφηγηματικής διακόσμησης... Ο Διαμαντόπουλος ερωτοτροπεί με τη τρέλα, τη γελοιότητα, τη μόνωση, τον απορφανισμό αλλά και το ιερό που τα συνδέει (όταν δεν βουλιάζει στην παράνοια ο ίδιος). 

Θεωρώ τη σύνθεση (το τελειωμένο έργο και το προσχέδιο του) που παρουσιάζω εδώ, μοναδική. Η φιγούρα στο πρώτο επίπεδο βουτηγμένη στην ιδιωτεία της καθημερινότητας, καταδικασμένη στην άγνοια και την κοινοτοπία του καλού (!) με τον ήρωα, απόμακρο - αποστασιοποιημένο από τα τρέχοντα δεινά - στο κάδρο του, να γελάει σαρκαστικά. Για την κατάντια των κληρονόμων της χαμένης (;) Επανάστασης. Για το παράλογο ή την φενάκη και του δικού Αγώνα.

Σαρκάζει, με άλλα λόγια, την μικροαστική ευτυχία των κατατονικών και ευνουχισμένων εορταστών που αγνοούν και τους λόγους και τον συμβολισμό και τη μεταφυσική της Εορτής. Καληώρα! Αριστούργημα υπαινιγμών και συμπαραδηλώσεων. Ο Μύθος και και η απόσταση του από το πεζολογικό και στερημένο ύψους και ύφους σήμερα (μου θυμίζει το Μυστικό του Χαλεπά με τη φιγούρα της μικρής κλίμακας που κάτι προσπαθεί να πει στην προτομή του Μεγαλέξαντρου. Εις μάτην). Διαβάστε το διάγγελμα της νέας ΠτΔ με την αφόρητη κοινοτοπία του και ίσως αντιληφθείτε τι θέλω να πω: " ... Δίνουνε ακόμη μια ιστορική μάχη και θα βγούμε νικητές..." Ποιοί; Εμείς που συνέχεια, εδώ και μια τουλάχιστον γενιά, ηττώμαστε, χωρίς πόλεμο. Χωρίς να δώσουμε καν τη μάχη.

Τελικά, τί άλλο είναι η Ιστορία παρά το ατέλειωτο καραβάνι ανθρώπων που έφυγαν, ανθρώπων  που έρχονται και ανθρώπων που δεν πρόλαβαν ούτε να φύγουν ούτε να έρθουν... Τελικά τί είναι τέχνη; Το μέσα μας ρούχο. Το άλλοθι στη γυμνότητά μας. Ισως και η ύστατη δυνατότητά μας για μιαν επανάσταση χωρίς μεσσιανικά πρόσημα· σαν θρησκεία χωρίς μεταφυσική -αλλά με τον τρόμο παρόντα- και σαν φιλοσοφία ενσαρκωμένη σε εικόνες και λέξεις. Η τέχνη είναι ένα ψέμα πιο πολύτιμο από την οποιαδήποτε χρησιμοθηρική αλήθεια και μια εμπειρία τόσο αποκλειστική όσο και ο θάνατος, που βιώνεται μεν κατά μόνας αλλά και που εξορκίζει τη μοναξιά. Τέχνη είναι επίσης εκείνη η διαδικασία που μεταμορφώνει θαυμαστά την πρόσθεση σε πολλαπλασιασμό για να χορτάσει με λίγα ψάρια τούς πεντακισχιλίους. Μόνο που εδώ το χόρτασμα δεν έχει να κάνει με την πλησμονή, τη συσσώρευση ή την τρέχουσα υπερεπάρκεια «αγαθών». Η δυστυχία καραδοκεί όταν το ατομικό αδυνατεί να καταστεί συλλογικό όσο κι αν στριγγλίζουν διαφημιστικά οι επικοινωνιακές σειρήνες. Ο παρών εγκλεισμός το πιστοποιεί.

Η τέχνη μιας άμεσης κατανάλωσης, που επηρεάζεται από τις στρατηγικές τής αγοράς και τη λογική του lifestyle, είναι ό,τι σήμερα δεσπόζει σε παγκόσμιο επίπεδο και αυτό που αποκαλώ coca cola art. Τέχνη που πάει με όλα και επιδιώκει τη «φαντασμαγορία» αντί της μέθεξης. Ας μην ξεχνάμε ότι η Phantasmagorie είναι κεντρική έννοια της κριτικής του πολιτισμού που επιχειρεί ο Βάλτερ Μπένγιαμιν ακολουθώντας τον Μαρξ όταν αυτός μιλά για τον φετιχισμό του εμπορεύματος, δηλαδή μιαν ψευδαίσθηση κι ένα υποκατάστατο σχέσης. Εν προκειμένω, ο Μποντλέρ υποστηρίζει ως τέχνη το ονειροπόλημα που γίνεται έργο, ταυτίζοντας τον καλλιτέχνη με τον ήρωα της νέας εποχής κι εκείνον που θ' απαλλάξει την αστική τάξη από την υστερία της. Σήμερα πάλι περισσεύει η μελαγχολία τής ματαίωσης, καθώς η καλλιτεχνική ιδιαιτερότητα καταπνίγεται ή εξαντλείται άδοξα στο κυρίαρχο περιβάλλον της αισθητικής ταχυφαγίας και της «διασκέδασης» με κάθε τίμημα. Εως την απόλυτη έκλειψη της ύπαρξης εμπρός στη δεσποτεία του θεάματος. Αρα, αντιλαμβάνεστε πως αυτή η τέχνη για την οποία σας μιλώ, μπορεί να λειτουργεί ως μορφή αντίστασης στην επερχόμενη αλλοτρίωση και την επιβεβλημένη άνωθεν ομοιομορφία. Στην ευτυχία της πλήξης, δηλαδή. Αφού μόνο μια κρίση, ένας υπαρξιακός τρόμος,  καληώρα, μπορεί να μάς δείξει τον δρόμο.

Εμείς πάλι ομνύουμε σε μιαν έκφραση που δεν αναγνωρίζει αυθεντίες, κατεστημένα ή δυνάστες και θεωρεί όλες τις επιλογές ανοιχτές και νόμιμες· που είναι πολιτική αλλά όχι στρατευμένη, σύγχρονη αλλά όχι εκβιαστικά «μοντέρνα», με συνείδηση εντοπιότητας αλλά όχι τοπική. Μιαν έκφραση τέλος που βούλεται να υπάρχει εντός Ιστορίας όταν η Ιστορία, παραμερίζοντας τα επικοινωνιακά πυροτεχνήματα και τους πυροτεχνουργούς, αρχίσει να επιτελεί το έργο της. Κι έχει πολύ καιρό να γίνει ένα θαύμα σ' αυτόν τον τόπο. 

Τέχνη θα πει να ψιθυρίσουμε την προσωπική μας ιστορία στο αυτί της Αιωνιότητας.

(Γράφω ακούγοντας στο Τρίτο πρόγραμμα τον "Καθρέφτη μέσα στον Καθρέφτη" του Άρβο Περτ, 1976, σκηνοθεσία της αβύσσου δηλαδή και στη μουσική!)

Φωτογραφίες: Η οριστική εκδοχή του έργου όπως είναι παρουσιασμένη στο ΕΛΛΗΝΟΜΟΥΣΕΊΟΝ και το προσχέδιο του όπως δημοσιεύτηκε στον ασπρόμαυρο κατάλογο της Ώρας του Μπαχαριάν το 1975.

ΗΘΟΠΟΙΟΙ

 Στον Άγγελο Παπαδημητρίου 

Τι ανοχύρωτα, τι κουρσεμένα, τι πονεμένα

 και τι απροστάτευτα πλάσματα οι ηθοποιοί! 

Αυτοί που νικάνε κάθε βράδυ τον χρόνο

και που κολυμπάνε ανάποδα στα κύματα του, 

γίνονται μετά τα πρώτα του θύματα 

όταν αφαιρεθούν οι πούδρες κι οι περούκες, 

οι μάσκες, τα φτερά και οι πομάδες

κι όταν βρεθούν στο δρόμο, οι θεατρίνοι,

αγνώριστοι και κάπως φοβισμένοι 

από την τρέλα και τον θόρυβο του έξω κόσμου, τα αδηφάγα βλέμματα του πλήθους. 

Α, οι ηθοποιοί στη σκηνή ανασταίνονται 

για να πεθάνουν μόνοι τους στα παρασκήνια. 

Δεν υπάρχουν μακριά από τις κουΐντες, 

κανείς δεν τους αγαπάει όταν γδυθούνε 

το κοστούμι του Αμλέτου. Αφού καμιά Ελένη ή Οφηλία δεν τους οφείλει τίποτε πλέον. 

Τι ανοχύρωτα, τι πονεμένα πλάσματα είναι 

οι θεατρίνοι ! Σαν τον Χριστό πληρώνουνε 

τις αμαρτίες των άλλων. Σαν τον Χριστό 

σταυρώνονται νομίζοντας πως έγιναν θεοί 

και κάνουν θαύματα, έστω, για λίγην ώρα...

(Το κείμενο, ξανακοιταγμένο, είναι παλιότερο αλλά παράξενα επίκαιρο σήμερα λόγω καραντίνας. Επειδή με τον εγκλεισμό, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον καλλιτέχνη, υποφέρει πιο οδυνηρά ο ηθοποιός. Μακριά απ'το κοινό του και το άλλοθι των ρόλων. Μόνος, χωρίς την ευεργεσία της προσωπίδας και των κοθόρνων. Χωρίς ύψος! 

Θυμάμαι τη μελαγχολία του γερασμένου πια, αρρωστοφοβικού Τάκη Χορν μακριά από τις κουίντες. Αποκλεισμένου στο σπίτι του απέναντι από το προεδρικό Μέγαρο, στην οδό Γεωργίου Β. Αυτό που τελικά και τον σκότωσε. 

Επίσης το κείμενο μ' ενδιαφέρει ξανά γιατί τελειώνει με την  παρομοίωση του ηθοποιού ως Χριστού που πληρώνει άλλων τις αμαρτίες. Λίγο πριν θύμωσα εδώ στο φ. μπ. με κάποιους ζηλωτές που θεωρούν τα θρησκευτικά σύμβολα - κλειδιά ανέκαθεν σε κάθε μορφή τέχνης, είτε θρησκευτικής είτε κοσμικής, είτε sacrum, είτε profanum - ως μικροαστική ιδιοκτησία των και απαγορεύουν τη χρήση τους σε τρίτους, βλάσφημους. Ουαί υμίν γραμματείς και Φαρισαίοι υποκριταί!)

Προσωπική εξομολόγηση

(Οδηγίες εγκλεισμού)

Σήμερα δεν έχω διάθεση για αστεϊσμούς και εύκολες εξυπνάδες. Παρότι καταλαβαίνω την ανάγκη του να κάνουμε χιούμορ ως αντίσταση στην διάχυτη θλίψη των ημερών. Αυτή μου η κατάσταση δεν σχετίζεται μόνο με τον αναγκαστικό εγκλεισμό. Όχι. Έχουμε σαφώς περάσει και πολύ χειρότερα, αφήστε που είναι μία ευκαιρία να γνωρίσει κανείς εκείνη την πλευρά του εαυτού του που δεν έμαθε ποτέ και κατά βάθος αγνοεί. Αλλά και τους οικείους του που συνήθως θεωρεί δεδομένους...ενώ δεν είναι. 

Όχι, δεν με ενοχλεί η ακούσια φυλακή. Τουλάχιστον όσο υπάρχουν οι μουσικές που αγαπάω, τα βιβλία που πάντα ήθελα να διαβάσω αλλά δεν εύρισκα το χρόνο, το λευκό χαρτί που με προκαλεί - εν προκειμένω η οθόνη του υπολογιστή - και οι ταινίες που είναι έτοιμες να με ταξιδέψουν έξω απ' τους τοίχους του συμβολικού κελιού μου. Κι όσο βέβαια αυτός ο χρόνος που μοιάζει ατελείωτος, μπορεί να γεμίσει δημιουργικά με ενδοσκόπηση και ρεμβασμό. Εξ άλλου πότε άλλοτε είχα, είχαμε όλοι μας, μια τέτοια, πληθωρική πολυτέλεια; Dolce far niente! Αφήστε που ποτέ δεν μπορεί να θεωρηθεί το σπίτι σου φυλακή ή κελί. Κάτι τέτοιο θα αποτελούσε πραγματικά ύβριν. Κάτι περισσότερο: Αχαριστία.

Ξυπνάω, λοιπόν, το πρωί, περιμένω το πρώτο φως και αρχίζω τις δουλειές που έχω να κάνω. Δηλαδή το να μην κάνω τίποτα! Περίεργη αίσθηση για όλους εμάς που έχουμε συνήθως ένα τόσο φορτωμένο όσο και ανούσιο ωράριο. Τόσο θεατρικά αγκουσεμένο και αγχωτικό πρόγραμμα. Τέτοια σπατάλη του χρόνου, έξω και πέρα απ' τον ουσιαστικό χρόνο. Pas mal λοιπόν. Κοιμάμαι επίσης νωρίς, αποφεύγω την ανόητη, επαναληπτική φόρτιση της τηλεόρασης, ακούω μονίμως τρίτο πρόγραμμα και, ελάχιστα, ειδήσεις. Εν ολίγοις δραπετεύω από τον επιβεβλημένο, ψυχολογικό καταναγκασμό, καθαρίζω το κελί μου τρώω το φαΐ μου, μελετάω πολύ, ψύχραιμος και αισιόδοξος - ευτυχώς που μάς τα έμαθε αυτά εξ απαλών ονύχων η καθοδήγηση.

 Αν με ταράζει πάντως κάτι, αυτό σχετίζεται με κάποιες εικόνες που βλέπω από την Ιταλία και την Ισπανία, στο ίντερνετ. Αυτές οι εικόνες πραγματικά με διαλύουν. Μακάρι να τις αποφύγουμε στον τόπο μας αλλά σε κανέναν τόπο δεν αξίζει να τις ζουν. 

Σε μεγάλο νοσοκομείο της Μαδρίτης, για παράδειγμα, δεκάδες δεκάδων (!) άνθρωποι κείτονται στο πάτωμα, στους διαδρόμους, τυλιγμένοι μ' ένα σεντόνι ή ακόμα χειρότερα μ' ένα κομμάτι νάυλον και περιμένουν όχι κρεβάτι αλλά ράντσο, αν σταθούν πραγματικά τυχεροί. Κείτονται εκεί, μόνοι τους, σιωπηλοί, απελπισμένοι, περιμένοντας. Η απόλυτη έκλειψη της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Άνθρωποι σαν κι εμάς, από τον ίδιον ανθρώπινο κόσμο, στερημένοι της πιο στοιχειώδους ανθρωπιάς.

 Αυτή η αρρώστια, το ξέρουμε, όπως και κάθε πανδημία, απομακρύνει τον άνθρωπο από τον άνθρωπο με τον πιο απόλυτο, απάνθρωπο τρόπο. Και το πιο τρομερό: Άνθρωποι μόνοι, χωρίς ανθρώπους, αφημένοι στη μοίρα τους που όμως είναι η κοινή μας μοίρα όσο κι αν απωθούμε τη σκέψη αυτή, μέσα μας.

 Η άλλη εικόνα που με τάραξε βαθιά, έρχεται από την Ιταλία όπου μελλοθάνατοι ασθενείς στην εντατική και το τελευταίο στάδιο της νόσου, χωρίς έναν συγγενή δίπλα τους - είναι απαγορευμένο - αποχαιρετούν, με τη βοήθεια του ιατρικού προσωπικού, τους οικείους τους μέσω skype. Γελώντας και κλαίγοντας.

 Αν η ευτυχία μάς κάνει αλαζονικούς και εγωιστές και μάς πείθει πως δεν έχουμε την ανάγκη άλλων ανθρώπων, η οδύνη, η δυστυχία, η μόνωση θέλουν απαραίτητα συντροφιά. Η παρουσία του άλλου, του διπλανού είναι αυτονόητα αυτονόητη. Και στις παρούσες συνθήκες αυτό που συνιστά το μέγιστο κακό, τον ύψιστο κίνδυνο είναι πάνω από όλα ο διπλανός μας. Ο άλλος άνθρωπος. Ανήκουστο. Μακάρι η ενδημούσα ανθρωποφοβία, η μισανθρωπία σε κοινωνίες κατατονικές, φοβικές και κατά το μάλλον ή ήττον παραιτημένες όπως η δική μας, να μην καταστούν σήμερα ο κανόνας που θα διέπει τις σχέσεις μας. Μακάρι...

Λίγο πριν την καθολική απαγόρευση έβλεπα τους ανθρώπους στο δρόμο να πορεύονται κατά μόνας, ν' αποφεύγουν ο ένας τον άλλον, να μη χαιρετιούνται, ν' αλληλοκοιτάζονται καχύποπτα. Αυτό κι αν ήταν η μεγαλύτερη πληγή. Η απουσία του οικείου, ο φίλος ως οιονεί κίνδυνος, ο αγαπημένος σαν απειλή, το φιλί κι η αγκαλιά, αρρώστια!

 Απ'την άλλη όμως έχουμε το τηλέφωνο, έχουμε τη δυνατότητα τουλάχιστον να ακούμε τη φωνή των αγαπημένων μας, αν δεν τους βλέπουμε μέσα από την οθόνη του κινητού ή του PC. Δεν είναι λίγο! Ευλογημένη τεχνολογία. Πριν την αρρώστια κάναμε κατάχρηση της, τώρα είναι σχεδόν μεταφυσική παρηγοριά. Είναι, τέλος, πλέον ή βέβαιο πως μετά απ' αυτήν τη δοκιμασία που θα περάσει αργά ή γρήγορα, όλα περνάνε, το ξέρουμε, ο καθένας μας χωριστά αλλά και όλος ο πλανήτης θα είμαστε διαφορετικοί. Πρέπει να είμαστε διαφορετικοί! Δηλαδή λίγο πιο καλοί. Πιο ανθρώπινοι. Αφού κάθε συμφορά ενέχει και μιαν παιδαγωγική διάσταση, τη δυναμική της αλλαγής και κάθε τιμωρία μπορεί να διαθέτει και θετικά αποτελέσματα. Ως δάσκαλος το ξέρω αυτό καλά. Το θέμα είναι πόσο μπορεί κανείς να αντλήσει από το κακό το αναγκαίο δίδαγμα, το αντίδοτο και να κερδίσει αυτό που πάνω από όλα έχουμε ανάγκη αυτή τη δύσκολη στιγμή: Αξιοπρέπεια και αυτοσυνείδηση εμπρός στον θάνατο, αλληλεγγύη κι ανθρωπιά εμπρός στη ζωή.

ΥΓ. Οι τρυφεροί είναι οι πιο δυνατοί. Οι τρυφεροί θα ηττηθούν τελευταίοι. Επειδή η τρυφερότητα φτιάχνεται απο ατσάλι. Στους τρυφερούς η ευθύνη της σωτηρίας όλων όσα αξίζουν και πρέπει να σωθούν.

( η πρώτη, τόσο ατμοσφαιρική, φωτογραφία είναι του Λευτέρη Μιαούλη, καλού συντρόφου σε χαρές και σε λύπες. Βρισκόμαστε σε εκδήλωση του τμήματος θεατρικών σπουδών στην aula της Φιλοσοφικής. Στην άλλη εικονίζεται ο μεγάλος μου φίλος και δάσκαλος Βλάσης Κανιάρης (1928 - 2011). Ο Βλάσης έζησε τα τελευταία, δέκα χρόνια της ζωής του με τα 3/4 των πνευμόνων του κατεστραμμένα απ' το κάπνισμα. Είναι περίεργο και καθόλου μακάβριο: Οι αγαπημένοι νεκροί είναι πάντα μια μορφή παρηγοριάς στις δυσκολίες της ζωής μας. Είναι περίεργα παρόντες. Ομιλητικότατοι!  Ιδιαίτερα σε στιγμές μόνωσης όπως οι παρούσες)

Χαιρετισμοί και Επιθυμία

Στον Αχιλλέα Χαλδαιάκη

" ...Καὶ δὸς ἡμῖν, Δέσποτα, πρὸς ὕπνον ἀπιοῦσιν, ἀνάπαυσιν σώματος καὶ ψυχῆς· καὶ διαφύλαξον ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ ζοφεροῦ ὕπνου τῆς ἁμαρτίας, καὶ ἀπὸ πάσης σκοτεινῆς καὶ νυκτερινῆς ἡδυπαθείας. Παῦσον τὰς ὁρμὰς τῶν παθῶν, σβέσον τὰ πεπυρωμένα βέλη τοῦ πονηροῦ, τὰ καθ’ ἡμῶν δολίως κινούμενα· τὰς τῆς σαρκὸς ἡμῶν ἐπαναστάσεις κατάστειλον, καὶ πᾶν γεῶδες καὶ ὑλικὸν ἡμῶν φρόνημα κοίμισον. Καὶ δώρησαι ἡμῖν, ὁ Θεός, γρήγορον νοῦν, σώφρονα λογισμόν, καρδίαν νήφουσαν, ὕπνον ἐλαφρόν, καὶ πάσης σατανικῆς φαντασίας ἀπηλλαγμένον..."

"...και εν τω καιρώ της εξόδου μου, την αθλίαν μου ψυχήν περιέπουσα και τας σκοτεινάς όψεις των πονηρών δαιμόνων πόρρω αυτής απελαύνουσα· εν δε τη φοβερά ημέρα τής Κρίσεως, τής αιωνίου με ρυομένη κολάσεως, και τής απορρήτου δόξης τού Σού Υιού και Θεού ημών κληρονόμον με αποδεικνύουσα..."

Μικρό δοκίμιο για τους πειρασμούς της μόνωσης και την ακηδία της μοναξιάς; Μάλλον κάτι ουσιαστικότερο. Αφού μ' αυτές τις ευχές του Αποδείπνου τελειώνει η ακολουθία των Χαιρετισμών, τις Παρασκευές της Σαρακοστής. Αυτή την προσευχή άκουγα έντρομος και εκστατικός ως πιτσιρίκος στο ψαλτήρι του Αγίου Δημητρίου Ταμπουρίων, πάντα το αριστερό (!) με τον αείμνηστο Περικλή ως πρωτοψάλτη ενώ έξω από την εκκλησία θρασομανούσε προκλητική η Άνοιξη, με όλα της τα ερωτικά καλέσματα. Σαρώνοντας όλες τις απαγορεύσεις. Τας ορμάς των παθών και τον ζοφερόν ύπνον της αμαρτίας!

Φανταζόμουν, τότε, ολοζώντανο στο μυαλό μου στον καλόγερο - συγγραφέα της προσευχής, γονατιστό να εκλιπαρεί την Παναγία για να καταστείλει κάθε σαρκική του επιθυμία και να εξορίσει, μιας δια παντός, από το σώμα και το μυαλό του, τον έρωτα. Ιδιαίτερα τη νύχτα, ιδίως τη νύχτα που οι πειρασμοί ελλοχεύουν.

Μού θύμιζε, τέλος, έντονα τον "Νικηφόρο Φωκά", το θεατρικό έργο του Καζαντζάκη που ο παθιασμένος Κρητικός ολοκλήρωσε το 1927. (Το 1932 πάλι κι ενώ βρισκόταν στην Ισπανία, μεταφράζει το έργο στα γαλλικά και το διασκευάζει για τον μοντερνιστικό θίασο του Pitoëff)! Επειδή τα κείμενα δημιουργούν εικόνες και τούμπαλιν. Πρόκειται για το φαινόμενο της νεωτερικότητας που ο Heidegger ονόμασε "εποχή της εικόνας του κόσμου". Δηλαδή εποχή που ο κόσμος βλέπει τον εαυτό του πρωτίστως σαν εικόνα. Αυτοείδωλο, απαλλαγμένο από την όποια θεϊκή, μεταφυσική παρουσία.

Το συγκεκριμένο έργο, πάνω κάτω την ίδια εποχή με τους Χαιρετισμούς που περιγράφω, το άκουγα από το θέατρο της Τετάρτης στην ΕΡΤ. Με την συγκλονιστική φωνή του Θάνου Κωτσοπούλου ως αυτοκράτορα - μοναχού που προσεύχεται για να λυτρωθεί από τα δεσμά και την αμαρτία της σάρκας δηλαδή το εκμαυλιστικό ταμπεραμέντο της Θεοφανούς, την οποία νομίζω υποδυόταν η Ελένη Χατζηαργύρη. Στο μυαλό μου βέβαια ο γέρος και άσχημος Φωκάς έπαιρνε το γωνιώδες, λιπόσαρκο πρόσωπο του Κατράκη και της μοιραίας όσο και αδίστακτης Θεοφανώς, η σεξοβόμβα του '70 Ζωή Λάσκαρη. Όπως τουλάχιστον τους έβλεπα στις ασπρόμαυρες δραματικές, ταινίες της εποχής: Φώσκολος, Δαλιανίδης, Στεφανία στο Αναμορφωτήριο, Κατήφορος κλπ. Όλα έδεναν γλυκά. Η ηδονή με την αμαρτία και η επιθυμία με το έγκλημα. Και βέβαια ο ερωτικός Τσιμισκής δεν μπορούσε να είναι άλλος από τον Νίκο Κούρκουλο. Νομίζω πάντως ότι στην ραδιοφωνική διασκευή τον υποδυόταν ο Νίκος Κανάκης, εξαιρετικός ρολίστας του Εθνικού Θεάτρου. 

Εν κατακλείδι αυτές οι ευχές των Χαιρετισμών που αναγιγνώσκονται μελικά από τους ιεροψάλτες, έχουν ένα περίεργο σεξαπίλ, επιτρέψτε μου τον όρο, καθώς αποθεώνουν αυτό το οποίο καταργιούνται, και ποθούν βαθιά ό τι εξορκίζουν. Καθώς ταυτίζουν την επιθυμία με τον Σατανά και το σώμα με την Κόλαση. Παράλληλα δείχνουν την βαθύτατη αποστροφή του χριστιανικού κόσμου προς το σώμα και τις ανάγκες ή τη διαστροφή του μεσαιωνικού κόσμου ως προς την ευλογία του έρωτα και τη βαθιά του αντίθεση σε σχέση με την αρχαιοελληνική κοσμοαντίληψη και αισθητική. "Παν γεώδες και υλικόν φρόνημα κατάστειλον" στο όνομα ενός Παραδείσου αποστειρωμένου από κάθε δαιμονική δηλαδή σεξουαλική, ερωτική φαντασίωση όπου η σάρκα (οφείλει να) γίνεται πνέμα, κατά την διατύπωση του Νίκου Καζαντζάκη. "...Πάσης νυκτερινής φαντασίας και σατανικής ηδυπαθείας απηλλαγμένον"!

Και τότε και τώρα θεωρώ πως οι Χαιρετισμοί της Θεοτόκου αποτελούν ένα ποίημα βαθύτατα ερωτικό. Υπαρξιακά θα έλεγα "σωματικό". Έστω κι αν δαιμονοποιούν, μέσα από πλήθος μεταφορών, την ερωτική επιθυμία. Έστω κι αν τιμωρούν το κορμί και τα πάθη του. Αφού πρόκειται κατ' ουσίαν για μίαν ερωτική εξομολόγηση και ένα ποίημα επιθυμίας προς την ιδανική γυναίκα. Την Παρθένο δηλαδή που έχει εμμονικά στο μυαλό του όλος αυτός ο μαυροφορεμένος στρατός με το ράσο που ντύθηκε το αγγελικό σχήμα. Αυτή είναι είναι η αγαπημένη τους, σ' αυτήν έχουν δώσει όρκο αιώνιας αφοσίωσης και αγνείας. Αν δεν είναι αυτό έρωτας, διερωτώμαι τι άλλο θα μπορούσε να είναι.

Η Παναγία έτσι γίνεται το παθιασμένο πρότυπο και μοιάζει πάρα πολύ με τις εξίσου έγκλειστες προς τους ρασοφόρους, δεσποσύνες του γοτθικού Μεσαίωνα, τις άμωμες και ανέγγιχτες παρθένες οι οποίες περίμεναν τον ιππότη που θα τις απελευθερώσει από το κάστρο του εγκλεισμού (τη φυλακή του σώματος) και συμβολικά και ρεαλιστικά. 

Ολοκληρώνουμε κι εμείς σήμερα φίλτατοι την πρώτη εβδομάδα του συλλογικού μας εγκλεισμού αλλά και τους τρίτους Χαιρετισμούς. Αφορμή ούτως ή άλλως και για ενδοσκόπηση, για γνωριμία του εσώτερου εαυτού και για περαιτέρω δημιουργικό στοχασμό...

ΥΓ. Ιδού τώρα και η άλλη πλευρά, altera pars: "... Αυτή η βαθύτατη ανάγκη να υπερνικηθεί το τραγικό στοιχείο στις σχέσεις του ανθρώπου με τον κόσμο και να ενοποιηθεί ο κόσμος όχι πια μέσω ενός στυλ όπως στο Βυζάντιο,  στους Γοτθικούς ή την Ανατολή που αρνείται κάθε φυσικότητα, αλλά με την παντοδύναμη παρουσία της ομορφιάς που μέσα της αίρεται κάθε διαζύγιο ανάμεσα στον άνθρωπο και τη μορφή. Αυτή η ανάγκη να επιβεβαιωθεί ο άνθρωπος μέσα στην ομορφιά, μέσα στην ικανότητά του να ωραιοποιεί τον κόσμο, ήταν εκείνη που έκανε δυνατή την συνάντηση της αρχαίας Ελλάδας με την Δύση και τη δημιουργία της Αναγέννησης..."

Κώστας Παπαϊωάννου:

Ο άνθρωπος και ο ίσκιος του, Ιστορική συνείδηση και ανθρωπολογία στον 20ο αιώνα, Παρίσι, 1951.

Φωτογραφίες: Carlo Dolci : Madonna, 1658, Rodin : Inferno, 1880 - 1917 Cantor Museum and Sculpture Garden, Stanford, California. Σε πρώτο επίπεδο δεξιά η Πτώσις.

Αντιθέσεις

Στον Λάκη Παπαστάθη

Η "Γαλατού" του Βερμέερ. Αστικό, ολλανδικό μπαρόκ. Μικρό μέγεθος, χαμηλή ρητορική, αποφυγή στόμφου. Μέσα του 17ου αιώνα. Αποθέωση της καθημερινής, της απτής πραγματικότητας. Αποθέωση της στιγμής. Του ιδιωτικού χρόνου που παγώνει για πάντα. Μέσω της εικόνας. Άνθρωποι που κάποτε υπήρξαν, έδρασαν, χάρηκαν, πόνεσαν και τώρα δεν υπάρχουν πια. Ακριβώς όπως κι εμείς. Η κοινή μας τύχη.

Η γυναίκα, εδώ μία χωριατοπούλα, ρίχνει το γάλα, πράττει κάτι κοινότοπο, αντικαλλιτεχνικό σε τελική ανάλυση, που όμως λειτουργεί στα συμφραζόμενα της εικόνας ως σύμβολο. Σύμβολο της διαρκούς ροής των πραγμάτων ή, οτιδήποτε ανάλογο θα θέλατε. Κοινότοπο μεν αλλά και μεγαλειώδες.  Σιωπηλή, η πρωταγωνίστρια παρατηρεί τη ζωή της την ίδια που φεύγει μέσα από την επανάληψη και την ομοιομορφία. Την παρατηρούμε καθώς η ίδια παρατηρεί αδιάφορα τη ζωή της. Είμαστε στα όρια του λεγόμενου, στο σινεμά, υποκειμενικού πλάνου. 

Τα άψυχα εδώ αποκτούν ιδιάζουσα σημασία. Λάμπουν τα ασήμαντα, το θαύμα της Ζωγραφικής! Τα πάντα θεατροποιούνται.

Δηλαδή ο πλάγιος, ψυχρός φωτισμός, οι λεπτομέρειες των επί μέρους, η σκηνοθεσία της φιγούρας, μέγιστο μάθημα για τους μελλοντικούς φωτογράφους και σκηνοθέτες, η ατμόσφαιρα, τα χρυσά και τα μπλε. Δηλαδή τα ψυχρά που θερμαίνονται από μιαν εσωτερική φλόγα. Μαγικά. Επαναλαμβάνω...Η ατμόσφαιρα.

Επειδή ο χώρος δεν είναι έννοια αυτονόητη. Δημιουργείται μέσα από τις πλαστικές σχέσεις των πιο ετερόκλητων στοιχείων. Χώρος εμψυχωμένος. Π.χ το ψωμί στο πρώτο επίπεδο, είναι σώμα προσφερόμενο. Αναφορά στην αναίμακτη θυσία; Αφού πάντα υποφώσκει το μεταφυσικό στοιχείο σε αυτού του είδους την τέχνη, το νόημα της οποίας ποτέ δεν εξαντλείται στο προφανές. Είμαστε χρονικά στο αποκορύφωμα της σύγκρουσης Προτεσταντών και Καθολικών. Το αίνιγμα, είναι φυσικό, ελλοχεύει. Η αντιπαράθεση των οπτικών κωδίκων. Η σημειολογία τους. Αλλά και ποίηση υψηλή. 

Ενδεχομένως ο Βερμέερ εν προκειμένω να υποστηρίζει ότι δεν χρειάζεται το θρησκευτικό κιτς π.χ του Ναπολιτάνικου Μπαρόκ, το splatter των αγίων - μαρτύρων για να κάνει κάποιος θρησκευτική τέχνη. Τέχνη μεταφυσική.

Η κάμερα ομπσκούρα, τέλος, κάτω δεξιά, σαν μοίρα του μέλλοντος, προειδοποιεί σιωπηλά πόσο απατηλό πράγμα, πόσο φευγαλέο, είναι η πραγματικότητα. Πόσο δυσπρόσιτο. (Αυτή είναι η σωστή λέξη). Δυσπρόσιτο.

Στην άλλη φωτογραφία έχουμε την προκλητική αντιπαράθεση της, συχνά, όζουσας επικαιρότητας προς την παγωμένη ακινησία των μουσείων. Ο Παναγιώτης Κουλουράς εικονογραφεί μίαν επιμελητική μου ιδέα, το 2010 στο μουσείο Μπενάκη, με τίτλο: " Ο χρόνος. Οι άνθρωποι. Οι ιστορίες τους." 

Εμπρός στο βοιωτικό επιτύμβιο της ΠΑΡΘΕΝΑΣ, στον πρώτο όροφο του μουσείου, εμπρός δηλαδή σ' ένα σπάραγμα επιτύμβιου του Γου αι. τοποθέτησα την πασίγνωστη εικόνα της "αγίας πόρνης" που τότε πρωταγωνιστούσε, κυρίως, στα ΜΜΕ του κ. Μαλέλη. (Φευ, ο ίδιος πρωταγωνιστεί ακόμη). Ζωγραφική - σχόλιο εκείνων των ημερών, πριν μία δεκαετία, πάνω σε ένα κομμάτι μάρμαρο! 

Τολμηρό έργο που σόκαρε αρκετές μαμάδες, φίλες του μουσείου. Μήπως και πληροφορηθούν οι βλαστοί τους αυτό που ήδη ήξεραν στην εντέλεια από τα μεσημεριανάδικα ( του κ. διαχρονικού κ. Μαλέλη). Το σκάνδαλο αποσοβήθηκε έγκαιρα από τον αγγελικό Άγγελο Δεληβορριά. Ως συνήθως.

 Έξι χρόνια αργότερα ο Κουλουράς, εις ανάμνησιν εκείνης της έκθεσης, ζωγράφισε, πάλι σε μάρμαρο, το όλο σκηνικό, την ιδέα του στησίματος, το κομμάτι ζωγραφισμένου μάρμαρου εμπρός στην αρχαία επιγραφή - τι τρομερή σύμπτωση! - και μού το χάρισε. Είναι αυτό που βλέπετε.

The Gentle Art of Making Enemies

Η ομάδα των Προραφαηλιτών ιδρύθηκε το 1848, την χρονιά των αστικών επαναστάσεων στην Ευρώπη, από τρεις νεαρούς συνομήλικους ζωγράφους: Τον βαθιά θρησκευόμενο William Holman Hunt (1827 - 1910) που ήταν κι ο ιστορικός του κινήματος, τον John Everett Millais (1829 - 1896) και τον Dante Gabriel Rossetti (1828 - 1882). Οι τρεις Προραφαηλίτες στην συνέχεια έγιναν επτά. Είναι χαρακτηριστικό πως όλοι τους, εκτός του Millais, επίσης έγραφαν ποιήματα και πεζά. Δηλαδή το κίνημα διέθετε κειμενική παιδεία, εμπνεόταν από το μυστήριο του Μεσαίωνα και αποστρέφονταν την ραγδαία εκβιομηχάνιση. Θα έλεγα ότι μοιάζουν με τους μανιεριστές ζωγράφους του 16ου αιώνα. Οφείλουμε να αναφέρουμε εδώ επίσης και την Christina Rossetti, αδελφή του Dante και αρραβωνιαστικιά του επίσης προραφαηλίτη James Collinson. Ο τελευταίος, απογοητευμένος από την αδιάφορη στάση της, αποχώρησε από την ομάδα το 1851 και πέθανε σε μοναστήρι, το1881. Πάθη και λάθη από νωρίς!

 Την επομένη κιόλας χρονιά από την ίδρυση της, το 1849, όχι χωρίς προβλήματα, η ομάδα εξέθεσε στην περίφημη Royal Academy. Ας σημειωθεί ότι ο Brown Ford Madox (1821 - 1893) τούς ακολούθησε έπειτα και δεν ανήκε στους επτά - όπως επίσης ο Burne Jones, βαρωνέτος αργότερα - παρ' ότι, ως μεγαλύτερος και εμπειρότερος, ήταν ήδη δάσκαλος του Rossetti. Ο οποίος Rossetti, αν και αναγνωρισμένος ποιητής και λόγιος, έκανε τότε τα πρώτα του, μάλλον αβέβαια, βήματα στην ζωγραφική. Και παρότι εξελίχθηκε στην αναμφισβήτητη βεντέτα της ομάδας, ποτέ δεν ξεπέρασε το κόμπλεξ του για τις εικαστικές του ελλείψεις.

Οι Προραφαηλίτες εντάσσονται μεν στο ευρύτερο ρομαντικό κίνημα, κομίζουν όμως έναν καινούργιο, αισθητικό αέρα επιμένοντας στην λεπτομερή, ρεαλιστική περιγραφή, το αντισυμβατικό, ακαδημαϊκό πνεύμα ως προς τα θέματα και προτείνοντας μίαν, μάλλον εξιδανικευμένη, επιστροφή στην αθωότητά του Quattrocento. Δηλαδή στην αθώα τέχνη του Φρα Αντζέλικο, πριν τον Ραφαήλ!

 Παρ' όλα αυτά θεωρούνται από τους σύγχρονους τους αλλά και θεωρούν οι ίδιοι τους εαυτούς τους μοντέρνους. Δρουν πάντως εκ παραλλήλου με τον ευρύτερο αισθητισμό της εποχής δηλαδή την εμμονή στην ομορφιά και στην απόλυτη πίστη για την απόλυτη δύναμη της τέχνης. Ο Αισθητισμός, πρέπει εδώ να υπογραμμίσω, ξεκίνησε ως μία στάση των λίγων, ένας εξεζητημένος δανδισμός που εξέφραζε διανοούμενους και καλλιτέχνες της βικτωριανής περιόδου μετά από το 1860 - ενώ στη Γαλλία είχε κάνει την εμφάνιση του ασφαλώς νωρίτερα - για να εξελιχθεί γρήγορα σε μια από τις σοβαρότερες αισθητικοϊδεολογικές αναζητήσεις του 19ου αιώνα. 

Να χλευαστεί, τέλος από κοινό και κριτικούς, όπως εξάλλου κι ο ιμπρεσιονισμός αλλά και να αποθεωθεί από την εποχή του. Είναι προφανές ότι η ιδέα του l' art pour l' art,  "η τέχνη για την τέχνη", κυριαρχεί όχι μόνο στην λογοτεχνία, δηλαδή στο έργο του Théophile Gautier, του Oscar Wilde, του Swinburne - Τον θυμάστε; Ήταν αυτός που έχασε τον ύπνο του με την Σπαρτάλη - τον Poe κ.λπ αλλά και στις λεγόμενες, εφαρμοσμένες τέχνες οι οποίες, εκείνη ακριβώς την εποχή, συνδυάζονται με την πλέον εξελιγμένη μανιφακτούρα. Ένα είδος δηλαδή ατύπως τυποποιημένης, πρωτοβιομηχανικής παραγωγής που επιδιώκει συγχρόνως το απόλυτο, καλαισθητικό αποτέλεσμα. Πολύ πριν το Bauhaus.

Ποιοί όμως είναι οι πρωταγωνιστές; ασφαλώς ο κριτικός John Ruskin, αισθητικός προπαγανδιστής και απόλυτος ηθικολόγος, ο Walter Pater αντικοινωνικός, λόγιος και μανικός εραστής της τέχνης, ο William Morris, επιχειρηματίας, καλλιτέχνης, ποιητής, σοσιαλιστής και πάνω από όλα... designer αλλά και πλήθος άλλοι. 

Παράλληλα θα ανέφερα τον σχεδιαστή Aubrey Beardsley που πέθανε πολύ νέος το 1898 ως χαρακτηριστικό φαινόμενο του τέλους του αιώνα, του πνεύματος του fin de siècle  και της décadence δηλαδή όπως επίσης και τον ήδη γνωστό μας Dante Gabriel Rossetti ο οποίος είναι εξίσου διάσημος και ως ποιητής. Και μάλιστα εκ των εξεχόντων της συγκεκριμένης εποχής. Ιδού ένα ποίημα του:

Heaven born Helen, Sparta's Queen

(O Troy Town!)

Had two breasts of heavily sheen,

The sun and moon of the heart's desire:

All Love's lordship lay between. 

(O Troy's down,

Tall Troy's on fire!)

Σε απλή μετάφραση: 

Η Ελένη που γεννήθηκε 

στους ουρανούς,

 της Σπάρτης η βασίλισσα 

(Ω πόλη της Τροίας)

είχε είχε δύο στήθια

λαμπρά σαν ουρανούς,

 ήλιο και φεγγάρι του πόθου: 

Όλη η εξουσία του έρωτα

βρισκόταν ανάμεσά τους.

(Ω έπεσε η Τροία ,

η ψηλή Τροία καίγεται)!

Και βέβαια ένας άλλος σταρ της εποχής τον οποίον φιλοξενεί εκθύμως ο Rossetti στον πύργο του και θαυμάζει στο Παρίσι ο κύκλος του Baudelaire, του Manet, του Fantain la Tour είναι ένας Αμερικανός στο Λονδίνο που λέγεται James Whistler. 

Αν δύο σκάνδαλα οριοθετούν την αρχή της μοντέρνας ζωγραφικής ασφαλώς το ένα είναι η υποδοχή της "Ολυμπίας" του Μανέ από τους πικρόχολους έως υστερικούς Γάλλους κριτικούς και δημοσιογράφους και η περίφημη δίκη του Whistler εναντίον του Ruskin το 1878. O Whistler (1834 - 1903) γεννημένος στην Μασσαχουσέτη, εκθέτει μαζί με αρκετούς φίλους του Προραφαηλίτες, το 1877, στις Grosvenor galleries του Λονδίνου, ένα πίνακα του 1875 με τίτλο "Νυχτερινό σε χρυσό και μαύρο". Την έκθεση επισκέπτεται ο υποστηρικτής των μοντερνιστών, κορυφαίος βικτωριανός κριτικός και συγγραφέας του πολύ αξιόλογου, πεντάτομου (!) βιβλίου Modern Painters - στο οποίο πρωτίστως και δικαίως εκθειάζει τον Turner για την πρωτοποριακή του φόρμα - δηλαδή ο John Ruskin. Ο Ruskin γράφει έναν απίστευτο λίβελο εναντίον του Whistler κατηγορώντας τον ότι έριξε ένα δοχείο με μπογιές στο πρόσωπο του κοινού με τον πίνακα του και εγκαλώντας τον γκαλερίστα γιατί πουλάει αυτές τις ασχήμιες έναντι 20 γκινεών! 

Το σκάνδαλο είναι πρωτοφανές και το Λονδίνο διχάζεται. Ο Ruskin δεν είναι κανένας τυχαίος, είναι η ψυχή των νέων καλλιτεχνών πόσο μάλλον που αποτελεί και το πρότυπο του Proust! Ο ζωγράφος μηνύει τον τεχνοκρατικό και στην δίκη που θα γίνει το 1878ζ θα επιτύχει περιφανή νίκη εναντίον του κάνοντας, ενώπιον των δικαστών, πραγματική performance και αποδεικνύοντας ότι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της μοντέρνας τέχνης είναι και η πρόκληση όχι μονάχα του αισθητικού σοκ αλλά και του κοινωνικού σκανδάλου.

 Όταν ερωτάται αν όντως ο πίνακας  του αξίζει 20 γκινέες, με δουλειά μόλις δύο ημερών, αυτός απαντά περήφανα πώς συμπυκνώνει την εμπειρία μιας ολόκληρης ζωής! Κατά βάθος όμως η δίκη καταρράκωσε για τους δύο άντρες. Ο μεν Ruskin εγκατέλειψε την διδασκαλία στην Οξφόρδη θεωρώντας τον εαυτό του ταπεινωμένο γιατί το νομικό σύστημα της πατρίδας του εμμέσως τού απαγόρευσε να ασκεί κριτική, να εκφράζει δηλαδή ελεύθερα τη γνώμη του. Ο Whistler πάλι ενώ έχασε ολόκληρη περιουσία στους δικηγόρους, έλαβε από το δικαστήριο συμβολική αποζημίωση ένα σελίνι! 

Μιλώντας πάντως για τον Turner αξίζει να θυμηθούμε πως ο υπέρμαχος και μέχρις ενός σημείου μιμητής του Whistler, ως απαράμιλλου δανδή, ο Oscar Wilde, o μονίμως παραδοξολόγος όσο και ευφυέστατος σχολιαστής, έλεγε πως "ένα ηλιοβασίλεμα είναι Turner δεύτερης κατηγορίας, της πιο κακιάς περιόδου". Όπως επίσης ότι "ο 19ος αιώνας σε μεγάλο μέρος είναι η επινόηση του Balzac" ή, το επίσης πασίγνωστο "η ζωή μιμείται την τέχνη" ή "όλη η τέχνη είναι απόλυτα ανώφελη" κ.λπ. 

Αμφότεροι πάντως συμφωνούσαν στην δαρβινική αρχή της επιβίωσης, εν τέλει, του χυδαιότερου. Αυτό που προπαντός συνδέει τους δύο εστέτ Wilde και Whistler είναι το κοινό ταλέντο τους στην πρόκληση. Είναι ενδεικτικό ότι το 1890 ο Whistler κυκλοφορεί συλλογή δοκιμίων υπό τον εύγλωττο τίτλο The Gentle Art of Making Enemies αναφερόμενος και στην υπόθεση Ruskin. Δηλαδή "Η ευγενής τέχνη του να δημιουργείς εχθρούς". Πράγμα που σημαίνει να υπερασπίζεσαι τις ιδέες σου απέναντι στους χοντροκέφαλους και τους διεφθαρμένους μην υποτασσόμενος στην μετριοκρατία των καιρών και την δικτατορία των αταλάντων. (Αυτό το βιβλίο μού αρέσει πολύ)!

Φωτογραφίες: Το περίφημο έργο του Whistler με την γέφυρα του Γουέστμινστερ που δημιούργησε το σκάνδαλο και δύο μικρότερες σπουδές του Ruskin που ήταν, όπως όλοι οι συνεπείς τεχνοκριτικοί της εποχής, και ερασιτέχνης ζωγράφος. Η άποψη του Αμάλφι (1846) αποδεικνύει πόσο ορθά έχει αφομοιώσει τον Turner. Το τρίτο είναι σχέδιο πετρωμάτων (1853) με μελάνι και μολύβι πολύ κοντά στην αρχιτεκτονική της φύσης και την αφαίρεση της φόρμας που τόσο οξυδερκώς αναγνώριζε στον Turner - που πέθανε το 1851 - αλλά όχι στον Whistler!

Η εκδίκηση της Άνοιξης

Ποιός  θρηνούσε όλο το βράδυ 

στων δέντρων τα φυλλώματα; 

Είναι ο αψύς αέρας της Άνοιξης. 

Κλαίει για όσα έγιναν, κλαίει

για αυτά που δεν θα γίνουν. 

Με θρήνους σβήνει η ζωή,

με γόους γεννιέται πάλι.

Είναι οξύς ο αέρας της Άνοιξης,

τα φύλλα διαπερνά, ξυπνάει 

την παγωμένη γη, τα σερπετά,

τα πνεύματα που άντεξαν 

έναν ακόμη χρόνο. Ο πάγος 

γίνεται νεροσυρμή και τρέχει. 

Τον κυνηγάει ο κοπετός

όσων παλεύουνε να γεννηθούν. 

Δεν είναι εύκολη εποχή 

η Άνοιξη. Ποτέ δεν ήταν ...

Ο δριμύς της αέρας τιμωρεί 

όσους με θάνατο βολεύονται 

ή, με της ζωής την νάρκη. 

Κάποιοι φοβούνται να μεγαλώσουν,

κάποιοι αποφασίζουν να γεράσουν.

Κι είναι τότε που η Άνοιξη 

με στήθια  υψωμένα, εκδικείται.

Φωτογραφία: Λεπτομέρεια της αριστερής παραστάδας από την Πύλη της Κόλασης του Rodin, Cantor Museum, Stanford, California. Ένα ερωτικό ζευγάρι σε απελπισία. Όπως ο Paolo και η Francesca da Rimini.Ο γλύπτης δούλευε αυτό το έργο - αφιέρωμα στην γοτθική παράδοση, το opus magnum του, από το 1880 ως τον θάνατο του, το 1917. Δεν είναι τυχαίο ότι εμπνέεται από τον Δάντη και την "Θεία Κωμωδία" όπως εξάλλου και όλοι οι Προραφαηλίτες, και ιδιαίτερα ο Rossetti, απ'την Vita Nuova.

Αγίες Πόρνες και Ζωγραφική

Στις φωτογραφίες η περίφημη Maria, Euphrosyne Spartali (1844 - 1927). Στις δύο φωτογράφος της είναι η περίφημη Julia, Margaret Cameron (1815 - 1876) η οποία πάντως ξεκίνησε ως ζωγράφος! Και στην τρίτη το πορτρέτο της φιλοτέχνησε ο Rossetti. Προσέξτε την διφορούμενη, μελαγχολική, ενοχλημένη όσο κι απόμακρη έκφραση της Μαρίας, το ύψος της οποίας ξεπερνούσε το 1,90. Την παρομοίαζαν με αρχαία θεά!

Πρόκειται, ούτως ή άλλως, για την πιο διάσημη γυναίκα προραφαηλίτισσα ζωγράφο αλλά και μοντέλο και έμπνευση, λόγω της εξαιρετικής ομορφιάς της, των, ήδη, δεδομένα ηδυπαθών Προραφαηλιτών καλλιτεχνών. 

Η Μαρία - Ευφροσύνη Σπαρτάλη λοιπόν η οποία ήταν ελληνικής καταγωγής, δέσποσε κοινωνικά και καλλιτεχνικά στη βικτωριανή Αγγλία, δημιούργησε περισσότερα από 100 έργα τα οποία και εξέθετε συχνά τόσο στο Ηνωμένο Βασίλειο όσο και στις Ηνωμένες πολιτείες. Επίσης αποτελούσε, μαζί με τις εξαδέλφες της Μαρία -Τερψιθέα Κασσαβέτη και Αγλαΐα Κορωνιού, τις επονομαζόμενες "Τρεις Χάριτες" του αριστοκρατικού Λονδίνου.

 Ήταν επίσης ανιψιά του Αλέξανδρου Ιωνίδη, μεγάλου συλλέκτη των Προραφαηλιτών και Έλληνα πρόξενου στο Λονδίνο, γιού του Κωνσταντίνου Ιωνίδη από την Πόλη, ιδρυτή της Ιωνιδείου Σχολής στον Πειραιά. ( Όλα δένουν γλυκά. Πρόκειται για το Γυμνάσιο που τελείωσα)!

Η Μαρία Σπαρτάλη, μοντέλο, εκτός των άλλων, του πάντα ζωηρού και ανήσυχου Rossetti, παντρεύτηκε τελικά τον επίσης ζωγράφο William Stillman το 1871 και ευτύχησε μαζί του. Είναι ενδεικτικό ότι όταν την πρωτοείδε ο ρομαντικός ποιητής Swinburne, συνοδευόμενος από τον Whistler στο Tulse Hill του νότιου Λονδίνου, δηλαδή στο σπίτι του θείου της Ιωνίδη, είπε: She is so beautiful that I want to sit down and cry!

Όσο για την Μαρία Κασσαβέτη - Ζαμπάκου (1843 - 1914) αυτή κυριάρχησε στον αγγλικό, καλλιτεχνικό χώρο του δεύτερου μισού του 19ου αι. και λόγω της μοναδικής καλλονής της αλλά και λόγω της ιδιαίτερης, καλλιτεχνικής της ευαισθησίας. Υπήρξε μεγάλος έρωτας και μοντέλο του Burne - Jones, από το 1866 ως το 1869, ενώ πριν ήταν σύζυγος του κωνσταντινουπολίτη γιατρού Ζαμπάκου ή Ζαμπακού, τον οποίο όμως γρήγορα χώρισε, το 1866. Έπειτα, γύρω στο 1880, διετέλεσε μαθήτρια και ερωμένη του Ροντέν και τέλος υπήρξε πολύ διακεκριμένη γλύπτρια.

 Προσέξτε την ύπαρξη μιας πολυπράγμονος και υπερευαίσθητης αστικής τάξης Ελλήνων στην Αγγλία, κάτι που δεν συνέβη ποτέ στην Ελλάδα. Και μάλιστα με γυναίκες πρωτοπόρους. Μοναδικό ανάλογο νομίζω είναι στα καθ'ημάς η Πηνελόπη Μπενάκη - Δέλτα.

Θα μπορούσε κανείς πραγματικά θα γράψει ένα ολόκληρο βιβλίο μόνο για τις γυναίκες ζωγράφους των Προραφαηλιτών και μάλιστα για τις Ελληνίδες εξ αυτών, είτε πρόκειται για μοντέλα είτε για αυτόνομες δημιουργούς. Για τα φιλελεύθερα ήθη, τα πάθη αλλά και τα γυναικεία τους επιτεύγματα σε μιαν εποχή που θεωρείται άκρως συντηρητική. Τα τελευταία μάλιστα δέκα χρόνια παρατηρείται πολύ έντονο ενδιαφέρον σχετικά καθώς οργανώνονται εκθέσεις και γράφονται βιβλία με θέμα ακριβώς αυτό: Δηλαδή την Sisterhood of the Pre-Raphaelites... Έκθεση - έκδοση που οργανώθηκε πρόσφατα στο Smithsonian institution - εκεί μετεκπαδεύτηκα πριν τριάντα τόσα χρόνια, κι άλλη σύμπτωση - ενώ πάλι η έκθεση P-R.Sisters τρέχει αυτό τον καιρό στην  National Portrait Gallery του Λονδίνου.

Τις γυναίκες, με άλλα λόγια, που έχουν μεθοδικά αποκρυβεί ή υποβαθμιστεί από μία ιστορία της τέχνης η οποία μοιάζει να γράφεται αποκλειστικά από άντρες για άντρες. Όπως εξάλλου κι ο υπογραφόμενος...

ΥΓ. Προσέξτε τέλος τα ονόματα και των Ελληνίδων και των Αγγλίδων: Ευφημία (ή Effie, η σύζυγος διαδοχικά Ruskin και Millais), Αγλαΐα, Σοφία (ή Sophia, Sophie, Sophy, αδελφή της Effie, γυναίκα - παιδί που κατέληξε ανορεξική και πέθανε στα 38 της, μοντέλο - σύμβολο των Προραφαηλιτών και κρυφός έρωτας του γαμπρού της Millais) Ευφροσύνη, Χριστίνα (Rossetti), Φανή (Fanny Conforth, η αισθησιακή κοκκινομάλλα ερωμένη του Rossetti, παράλληλα με την σύζυγο του Elizabeth)κ.λπ.

 Έχω τη βάσιμη υποψία πως τουλάχιστον την Σπάρταλη, την συνάντησε στην Φλωρεντία και την Ρώμη ο Σαβέριο Αλταμούρα, σύζυγος της Ελένης Μπούκουρα, ο οποίος εξάλλου υπηρετούσε ανάλογη αισθητική και εν τέλει ερωτεύτηκε σύγχρονη των τριών Χαρίτων Αγγλίδα ζωγράφο. Η τελευταία έμενε στην Ιταλία κατά την κρίσιμη περίοδο 1878 - 1883.

Είναι πάντως ενδεικτικός ο δυναμισμός που επιδεικνύει η ελληνική διασπορά λίγο μετά την Παλιγγενεσία, σε όλη την Ευρώπη με επιχειρηματίες, καλλιτέχνες, εμπόρους, παράγοντες της πολιτικής. Όσο τουλάχιστον είναι ενδεικτικοί οι αντισυμβατικοί έρωτες τους και η δίψα τους για δημιουργία και ζωή.

(έπεται καυτή συνέχεια, και με άλλες κοκκινομάλλες που ξετρελαίνουν, με ménage a trois, με την περίφημη, οπιομανή μούσα του Dante Gabriel, Elizabeth Siddal, στον τάφο της οποίας πέταξε τα ποιήματα του (!) με αγίες πόρνες και με κορίτσια που σπάνε τα δεσμά του γάμου, π.χ η γυναίκα του μέντορα των PRB ελλόγιμου κ. Ruskin που κλέφτηκε με έναν καλλιτέχνη, τον Millais, για να ζήσουν το όνειρο και την ανεξαρτησία τους !)

Ας αξιοποιηθεί σωστά η τηλεόραση!

Προς την υπουργό Παιδείας

Δεκαετίες υποστηρίζω πως στη χώρα μας η τηλεόραση είναι μία τεράστια δύναμη που την έχουμε όμως αξιοποιήσει ελάχιστα. Χωρίς να υποτιμώ την προσφορά της κρατικής τηλεόρασης, είναι γεγονός πώς συχνά έχει μπερδέψει τον παιδαγωγικό - ψυχαγωγικό της ρόλο με την προπαγάνδα ενώ πάλι η ιδιωτική, εξ αρχής και με ελάχιστες εξαιρέσεις, ταυτίστηκε με το κιτς και τη χυδαιότητα. Κάνοντας μακροπρόθεσμα τεράστιο, πολιτιστικό κακό στα ευρέα στρώματα του πληθυσμού. Εθίζοντάς τα στην ευτέλεια.

Τώρα λοιπόν που είμαστε υποχρεωμένοι για άγνωστο, χρονικό διάστημα να μείνουμε στα σπίτια μας έχοντας μικρούς και μεγάλους μαθητές αναγκαστικά περιορισμένους, εγκλωβισμένους θα έλεγα, δεν θα μπορούσε η τηλεόραση να προσφέρει τα μέγιστα, δηλαδή παιδεία και ψυχαγωγία, αναπληρώνοντας κάπως τις χαμένες, σχολικές ώρες; Έτσι, σαν αντίδοτο για τις παλιές τις αμαρτίες.

Είναι αξιέπαινη ασφαλώς η προσπάθεια του Υπουργείου Παιδείας να υποκαταστήσει τα μαθήματα που δεν γίνονται στα κλειστά πλέον σχολεία, μέσω σειρών e learning και χρήσης του διαδικτύου. Μέσω μιας κεντρικής πλατφόρμας πληροφοριών. Μόνο που το εγχείρημα μοιάζει στις περισσότερες περιπτώσεις ακατόρθωτο, αν σκεφτεί κανείς την έλλειψη κεντρικού προγραμματισμού, περιφερειακών υποδομών, ανισοτήτων της δημόσιας εκπαίδευσης σε όλη την επικράτεια κλπ. 

Συγκεκριμένα προγράμματα βέβαια e learning προσφέρει εδώ και χρόνια με επιτυχία το ΕΚΠΑ αλλά και το ανοιχτό Πανεπιστήμιο μαζί με κάποια, ιδιωτικά σχολεία.  Όμως στην δημόσια, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση το κενό είναι μεγάλο.

Προσωπικά μού προκαλεί απορία το γεγονός της μη αξιοποίησης ήδη της δημόσιας τηλεόρασης η οποία στέλνει το σήμα της και στο τελευταίο, ελληνικό σπίτι αποτελώντας και εύκολο και δημοφιλές μέσο. Θα ήταν πολύ πιο απλό και απείρως πιο αποτελεσματικό, από οποιαδήποτε άλλη μορφή ηλεκτρονικής επικοινωνίας, αν την χρησιμοποιούσαμε ανάλογα. Φανταστείτε φερ' ειπείν το κανάλι της Βουλής ή οι τρεις ΕΡΤ να εκπέμπουν καθημερινά, δίωρα εκπαιδευτικά προγράμματα για τους μαθητές του δημοτικού, του γυμνασίου και του λυκείου σε τρεις ζώνες, πρωινή, μεσημεριανή, βραδινή. Ως υποχρεωτική ή συμπληρωματική, σχολική ύλη. Δεν θα μπορούσαμε να κάνουμε μαθήματα ζωντανά από τηλοψίας ή ραδιοφώνου; Η επιστημονική σειρά του ραδιοφώνου του Σκάι που οργανώνει ο Άρης Πορτοσάλτε για τα πρωινά της Κυριακής είναι επιπέδου BBC.

Θυμάστε, επίσης, πόσο αποδοτική ήταν κάποτε η εκπαιδευτική τηλεόραση; Τα προγράμματα αυτής της εκπαιδευτικής τηλεόρασης σίγουρα κάπου υπάρχουν, οργανωμένα σε θεματικές ενότητες, ηλικιακές ομάδες και μορφωτικές ανάγκες και μπορούν άμεσα να προβληθούν.

Επίσης μπορούν να αξιοποιηθούν ελληνικές και ξένες σειρές τέχνης, ιστορίας, βιογραφιών προσωπικοτήτων ή αξιόλογα, επιστημονικά ντοκιμαντέρ κλπ. Το αρχείο της ΕΡΤ είναι θησαυρός! Όλα αυτά θα μπορούσαν να συνυπολογιστούν από πλευράς υπουργείου στην εξεταστέα ύλη τουλάχιστον των τάξεων του γυμνασίου και των Α, Β τάξεων του λυκείου. Κι αυτό για να υπάρχει κίνητρο παρακολούθησης από πλευράς μαθητών.

Τα από τηλεοράσεως μαθήματα θα ανακούφιζαν τους γονείς που δεν ξέρουν τι να κάνουν τα παιδιά τους αλλά και θα πρόσφεραν και στην τρίτη ηλικία ένα πολύ ενδιαφέρον οπτικοακουστικό δώρο.

Γιατί λοιπόν να μην αξιοποιηθεί τάχιστα η τηλεόραση κρατώντας τους μαθητές σε μια στοιχειώδη απασχόληση κατ' οίκον; Αφού πρέπει να βρούμε ΕΠΕΙΓΌΝΤΩΣ τρόπους ώστε τα παιδιά να απασχολούνται δημιουργικά κατά τον υποχρεωτικό εγκλεισμό τους στο σπίτι. Έναν εγκλεισμό που δεν ξέρουμε πόσο θα διαρκέσει. Μπορεί μέρες, το πιο πιθανόν εβδομάδες αλλά ίσως και μήνες... Διερωτώμαι, το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο που οργανώνει με μεγάλη επιτυχία χρόνια τώρα ο καθηγητής Γεώργιος Μπαμπινιώτης στη Στοά του Βιβλίου, δεν θα μπορούσε να μεταδίδεται ζωντανά από την τηλεόραση; Γνωρίζω από προσωπική πείρα ότι υπάρχει τεράστιο αρχείο όλων των μαθημάτων και όλων των κύκλων που έχουν παρουσιαστεί εκεί. Ας κάνουμε λοιπόν κάτι αμέσως!

ΥΓ. Και η ιδιωτική τηλεόραση; 

Θα συνεχίζει να παρουσιάζει σκουπίδια είτε σε κονσέρβες είτε σε άμεση μετάδοση; Ωραία ιδέα για την επιτροπή του εορτασμού της Εθνικής Παλιγγενεσίας δεν θα ήταν, να έπειθε τους κεντρικούς, τουλάχιστον, τηλε - διαύλους ώστε να προσαρμόσουν ανάλογα το πρόγραμμά τους; Η κυρία Γιάννα Δασκαλάκη Αγγελοπούλου διαθέτει το κύρος αλλά και την δύναμη ώστε να έρθει σε μία σχετική συμφωνία με τους ανωτέρω τηλεοπτικούς σταθμούς. Έστω και με οικονομικό τίμημα. Διάβολε, πρόκειται για το συλλογικό καλό!

Δεν θα ήταν λοιπόν δυνατόν, μίαν τουλάχιστον ώρα την ημέρα, να μεταδίδονται προγράμματα σχετικά με το '21; Εννοώ ντοκιμαντέρ, εκπομπές, ομιλίες, συζητήσεις; Ένα είδος "μαθημάτων κατ' επιλογή" σε συνδυασμό με τα "μαθήματα κορμού" που θα μεταδίδουν οι κρατικοί δίαυλοι; 

Θέλω να πω, δεν θα μπορούσαμε να μεταμορφώσουμε το πρόβλημα σε λύση και να καταστήσουμε την αδυναμία μας δύναμη; Αξιοποιώντας άμεσα όλον αυτόν τον άπειρο, πλέον, χρόνο που διαθέτουν μεγάλες ομάδες του πληθυσμού μας μέσω της δημιουργικής παρακολούθησης προγραμμάτων που, αυτή την κρίσιμη, κοινωνικά, στιγμή δεν υποβιβάζουν αλλά εμψυχώνουν και αναπτερώνουν;

Μάνος Στεφανίδης

Αν. Καθηγητής

Ο μπαμπάς κάνει μάθημα και η κόρη αποδοκιμάζει! 

(Φωτογραφίες: Λευτέρης Μιαούλης)