ΕΠΊ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΎ

Λευτέρης Μιαούλης (1958 - 2021)

Για τον φίλο μου πολυκαλλιτέχνη Λευτέρη Μιαούλη (1958 - 2021) που έφυγε χθες.

Ο καλλιτέχνης, ο ποιητής, ο ζωγράφος, γλύπτης ο μουσικός, ο ηθοποιός, ο φωτογράφος δεν αποτελούν κάποιο ον διαφορετικό από τον μέσο άνθρωπο. Δεν είναι υπεράνθρωποι έστω κι αν είναι ξεχωριστοί. Απεναντίας. Είναι βουτηγμένοι στον μέσο όρο πολύ πιο πολύ από τον θεωρούμενο μέσο όρο. Δηλαδή μέσα στην ανθρώπινη συνθήκη και την αδυναμία. Με μία διαφορά. Ο γλύπτης, ποιητής, ο ζωγράφος κλπ. είναι συνεχώς διαθέσιμος, είναι ανοιχτός στη διαφορά, στην εξαίρεση, στο θαύμα. Κάτι πολύ περισσότερο. Περιμένει νυχθημερόν το θαύμα. Αυτή είναι η περίφημη έμπνευση. Η διαθεσιμότητα σε ό, τι μάς υπερβαίνει. Στο υπερφυές. Στην άλλη ερμηνεία των πραγμάτων.

Και κάτι ακόμα. Ο καλλιτέχνης διαθέτει συναισθηματική ευφυία, δηλαδή την ικανότητα να διακρίνει το πολύτιμο στο ασήμαντο, το διαρκές στο εφήμερο... Να βρει την ομορφιά ακόμη κι αν αυτή κρύβεται στα πιο εφήμερα ή πληβειακά υλικά. Να δει αυτό που περνάει απαρατήρητο από τους πολλούς. Μια τέτοια δυνατότητα συχνά τον καθιστά αθώο σαν παιδί αλλά και επικίνδυνο σαν κάποιον που είδε το πρόσωπο της Μέδουσας και δεν μαρμάρωσε.

Πολλές φορές, τέλος, τέχνη γίνεται εκείνη η λεπτομέρεια που φάνηκε αδιάφορη ή και βαρετή στο πλήθος. Που δεν συνήγειρε, ούτε ερέθισε τους πολλούς. Επειδή η τέχνη, πριν γίνει ενόραση ή ομορφιά, υπήρξε άσκηση, και μόχθος και αποτυχία και αυτοσυγκέντρωση και αγρυπνία. Ίσως γι'αυτό ο ποιητής, όντας διαθέσιμος, πάντα διανυκτερεύει...

ΥΓ. Από τα ελάχιστα καλά του φ.μπ. Ότι συναντάς πολύ σημαντικούς ανθρώπους την ύπαρξη των οποίων αγνοούσες.  Εδώ λοιπόν γνώρισα τον Λευτέρη πριν από λίγα χρόνια, μού έκανε εντύπωση το μυαλό, η ευθυκρισία και η ευαισθησία των κειμένων του και γίναμε γρήγορα πολύ φίλοι. Τον έλεγα ξάδελφο γιατί κατάγομαι από την Ύδρα εκ μητρός κι έχω συγγενείς Βώκους και Μιαούληδες...

Μου έκανε επίσης εντύπωση η απέριττη αλλά και ουσιαστική ματιά του όταν φωτογράφιζε. Συνήθως ασπρόμαυρα αλλά και με χρώμα. Φως ατόφιο, σύνθεση άψογη, ψυχισμός εν εγρηγόρσει. Επάγγελμα: Φωτορεπόρτερ. Θέλησα να τον συναντήσω από κοντά και τότε... μού έγινε απαραίτητος. Τον γνώρισα μετά στην παρέα του Καπετάν Μιχάλη, τον Γουδέλη, τον Δρακονταειδή, τον Βρόντο, τον Πρωτοππά, τον Μιχαηλίδη κλπ και έκανε όλων εξαιρετικά πορτρέτα. Τα έχω ανεβάσει εδώ πολλές φορές. Στη συνέχεια τον γνώρισα στην ομάδα του ντεπό του Θόδωρου Αδαμόπουλου και της Μαρίας, στου Ζωγράφου.. Ο Πατράκης, ο Τσεβάς, η Πέτρα Αγαθοκλέους, ο Σακαγιάν, ο Γιατράς, ο Θοδωρής Δασκαλάκης, ο Κώστας Παπανικολάου, η Εύα Κολιοπάντου κλπ. Τον λάτρεψαν. Για το χιούμορ και τις ιστορίες του. Ήταν τότε που μαζί με την Κυριακή έκαναν μία μεγάλη σειρά καλλιτεχνικών ατελιέ - μοναδικό ντοκουμέντο σήμερα. Παράλληλα έκανε μοναδικά φωτορεπορτάζ εγκαινίων μαζί με τη γυναίκα του την Κική άλλοτε στην Πινακοθήκη Βογιατζόγλου ή την πινακοθήκη του Δήμου Αλίμου, άλλοτε στην γκαλερί Σκουφά, στην γκαλερί Roma, στον Εικαστικό Κύκλο Σιαντή κι οπουδήποτε αλλού μάθαινε ότι θα ξεναγήσω ή ότι έχω στήσει μίαν έκθεση. 

Ερχόταν επίσης συχνά σπίτι μου με την Κική Δοβίνου και πήγαινα στο δικό τους. Στην Πατησίων και Στουρνάρη. Εκεί, μουσικές παιγμένες από τον ίδιο στο πιάνο του, απίθανα φαγητά μαγειρεμένα από τον ίδιο, ζωγραφικές στους τοίχους φτιαγμένες από τον ίδιο, φωτογραφίες ενός διαρκούς ρεπορτάζ της πόλης τραβηγμένες από τον ίδιο, ιστορίες, τραγούδια και ποιήματα στα συρτάρια ή στα τραπέζια γραμμένα από τον ίδιο...Wunderkammer. Πολυκαλλιτέχνης. Και πολιτικό ον ασυμβίβαστο. Καταστασιακός της τρυφερότητας, συγκρουσιακός με κομψότητα. Και με το ακούραστο του ποδήλατο κάπου στο χωλ να τον περιμένει για να κάνουν χιλιόμετρα. 

Ξέραμε βέβαια εδώ και μερικούς μήνες πως ο Λευτέρης έφευγε σιγά-σιγά, μπαινόβγαινε στα νοσοκομεία χωρίς να του προσφέρουν καμία, ουσιαστική βοήθεια. Και στο τέλος πάλευε μόνος του έχοντας αποσυρθεί στην Πάτρα. Τηλεφωνιόμασταν κάθε τόσο για να ακούσουμε μια φωνή όλο και πιο ξέπνοη. Το ξέραμε αλλά ελπίζαμε ότι, στο τέλος, θα τα καταφέρει. Επίσης ξέραμε (και ξέρουμε) ότι στον Λευτέρη έχει γίνει μία τεράστια αδικία: Αυτός ο υπερευαίσθητος, ο πολυεπίπεδος δημιουργός δεν αξιώθηκε ποτέ μιας έκθεσης με τις φωτογραφίες του, μιας έκδοσης των διηγημάτων ή των στίχων του, έστω, της συμμετοχής του σ' ένα λογοτεχνικό περιοδικό. Νομίζω, ελπίζω να κάνω λάθος, δεν είδε ποτέ το όνομά του τυπωμένο σε ένα εξώφυλλο, σε μίαν αφίσα και αυτό δεν τιμά κανέναν μας.

Τώρα ο Λευτέρης λέει τις ιστορίες του και δείχνει τις εικόνες του αλλού. Κάνει καινούργιους φίλους και ξαναβρίσκει τους παλιούς. Εκείνος ο αλήτης, ο μποέμ άγγελος που έχει αναλάβει εξ ουρανών την επιτήρηση της Σαλαμίνας, μπορεί να τού ετοιμάζει ήδη μιαν αναδρομική με φωταψίες και μεταφυσικές μουσικές. Με ρακές και συμπαντικούς μεζέδες. Δεν μας ξεχνάει όμως, είμαι σίγουρος.

 Ούτε κι εμείς...

Εδώ με την Ελένη Παυλοπούλου και τον επίσης πρόσφατα χαμένο Παύλο Σάμιο. Φωτογραφία του 2013 από την έκθεση Κρήδεμνον στο Εθνικό Μουσείο.

YΓ. 1 Νομίζω πως αυτό που μας συνέδεε περισσότερο με τον Λευτέρη,  ήταν η κοινή μας πίκρα για το τέλος των εφημερίδων. Επίσης για μας το facebook ήταν το απόλυτο υποκατάστατο αυτής της απώλειας. Ο ίδιος κατάφερε γρήγορα να γίνει ένας θρύλος σ' αυτό το καινούργιο μέσο το οποίο υπηρέτησε με θρησκευτική αφοσίωση. Αυτό ήταν η μικρή του εκδίκηση για όσους τον άφησαν χωρίς δουλειά ή υποτίμησαν προσφορά του. Κάνοντας είτε ρεπορτάζ από τις οδομαχίες εμπρός στο Πολυτεχνείο, είτε αποτυπώνοντας τις πιο απρόοπτες όψεις αυτής της αγαπημένης, άφιλης πόλης. Και ύστερα τα κείμενα του... Με λαϊκή σοφία και μ' ένα σύγχρονο, κοφτό γράψιμο. Επίσης τα τραγούδια ή οι ιστορίες του ψαρέματος, σελίδες επί σελίδων κρυμμένες σε συρτάρια, τις οποίες οφείλουμε κάποτε να εκδώσουμε στη μνήμη του.

ΥΓ 2. ΥΓ. Θυμάμαι τώρα μία ιστορία που συνέβη πριν από τέσσερα περίπου χρόνια, όταν μίλαγα στον Ιανό, ένα χειμωνιάτικο βράδυ έχοντας μαζί μου τη μικρή μου κόρη Αριάδνη. Ο Μιαούλης σταθερά παρών με την κάμερα και τους φακούς του. Μού τράβηξε μερικά εξαίρετα πορτρέτα τα οποία έκτοτε χρησιμοποιώ στα αυτιά των βιβλίων μου και στην την ταυτότητά μου στο fb. Όπως επίσης έβγαλε και μία καταπληκτική φωτογραφία της Αριάδνης η οποία, όταν τελείωσα την ομιλία μου και ενώ το κοινό χειροκροτούσε, εκείνη βαριεστημένη έκανε τον αντίχειρα κάτω, thump down! Ο Λευτέρης έπιασε κι αυτή τη λεπτομέρεια και μου χάρισε ένα μοναδικό, χιουμοριστικό ενσταντανέ. Ψάχνω να βρω αυτή τη φωτογραφία και δεν τη βρίσκω...

Από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή στον Κωνσταντίνο Μπογδάνο

(Δημοκρατία έχουμε, ό,τι θέμε, φοράμε! Πολιτικό φωτορεπορτάζ αφιερωμένο στον Λευτέρη Μιαούλη)

Το να οργανώσεις μία προεδρική δεξίωση δεν είναι εύκολο πράγμα. Εκτός κιαν έχεις την παράδοση του Μπάκιγχαμ ή της γαλλικής Δημοκρατίας. Και ναι, κάποτε ο προσκαλών ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ή ο Κωστής Στεφανόπουλος με προσκεκλημένους τον Ανδρέα Παπανδρέου ή τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη. Έπειτα προσκαλούσαν ο Πάκης κι η Κατερίνα, οι εκλεκτοί του ΣΥΡΙΖΑ, δηλαδή του Αλέξη ...

 Δεν θέλω να γράφω τέτοια κείμενα αλλά βλέπω αυτές τις φωτογραφίες στο φ. μπ. και κολάζομαι! Δεν είναι η γιορτή της Δημοκρατίας αυτή, του καρνάβαλου είναι. Είναι καρικατούρα της πολιτικής και των συμβολισμών της ημέρας. 24η Ιουλίου με τους πραξικοπηματίες να το σκάνε πανικόβλητοι έχοντας παραδώσει τη μισή Κύπρο. Τί πανηγυρίζουμε ακριβώς την ημέρα αυτή;

 Πόσο μάλλον που η Μεγαλόνησος είναι ακόμη υπό τουρκική κατοχή. Κι εμείς εορτάζομεν περιχαρείς και δεχόμεθα και τας προσωπικότητας του τόπου. (Ολόκληρο, μισόν αιώνα μετά από το ιστορικό γεγονός).

 Όπως η Σία Κοσιώνη! Ή, ο άλλος σταρ (πρώην) του Σκάι Μπογδάνος. Τον Λαζόπουλο όμως δεν είδα. Γιατί, δεν είναι αντιστασιακός και πολιτικοποιημένος ο Λάκης; Μεγάλη αδικία... Ευτυχώς πήρε ο Γιάνης!

Να καταργηθεί πάραυτα λοιπόν αυτή η γελοιότητα για να αποφύγουμε περαιτέρω γέλια.

Επειδή αυτό ακριβώς είναι το μεγάλο μειονέκτημα της (όποιας) εξουσίας. Ότι ναρκώνει εντελώς στα υποκείμενα της το αίσθημα του γελοίου. Την ενσυναίσθηση. Και οι πάντες είναι έτοιμοι να χειροκροτήσουν τα καινούργια, αόρατα ρούχα του βασιλιά. 

Παράδειγμα η Γιάννα, η οποία είναι και η μόνη μασκοφόρος. Οι υπόλοιποι είναι τόσο ωραίοι και τόσο cool που περιφρονούν τις μάσκες. Λάθος μέγα. Σε καρναβάλι προσέρχονται. Οι μάσκες είναι απαραίτητες!  Όμως τί βλέπω; Μετά τη Γιάννα ο Κούβελας; Ως σύζυγος ή ως προσωπικότητα έχει προσκληθεί; Συμβαίνει κάτι που αγνοώ; Μας βρήκε κι άλλη συμφορά; 

Η Γιάννα, εν προκειμένω, ξέχασε - εκτός από τον συνήθη Θόδωρο και τη στολή της Αμαλίας ή της Μπουμπουλίνας που φοράει εθιμικά καθ' όλον το έτος 2021 - και ντύθηκε χήρα Σπαρτιάτισσα από τουε μηδικούς πολέμους.  Φαινομηρίς! Φαντάζομαι τον μόδιστρο που την ντύνει ως μετεμψύχωση του Σταύρου Παράβα από την ομώνυμη ταινία που γυρίστηκε στην εποχή της χούντας. (Έτσι εξηγούνται όλα)!

Σου λέει, πολεμικό να 'ναι κι ό,τι να 'ναι. Από εμπρός call girl (όπως λέμε call ogria) και από πίσω χήρα του αλβανικού! Με πλερέζα ως τους αστραγάλους. Εξάλλου διαθέτει και ωραία πόδια. Φως φανάρι.

Ο δε Μαρμαρινός! Ο αγαπημένος, γενναίος Μιχαήλ! Γιατί θέλει γενναιότητα να κατεβάσεις στο κοίλον της Επιδαύρου τον Σταμάτη Κραουνάκη! Μαρμάρωσα όταν τον είδα. Τον Μαρμαρινό, εννοώ. Προσέξτε μαλλί κομμώτριας στην Ελευσίνα - λογικό, είναι διευθυντής της Ελευσίνας, Πολιτιστικής Πρωτεύουσας - πράσινο ρολόι εφήβου από το Καματερό - που όμως κατέβηκε Κολωνάκι για εσπρέσσο - σταυρουλάκι για το κακό μάτι, αφού ποτέ δεν ξέρεις, άμα είσαι ωραίος (!) γύψο ως υπενθύμιση της δικτατορίας και σκουλαρίκι επειδή είναι συν τοις άλλοις και πειρατής (της Επιδαύρου, άμα λάχει). Το μαύρο είναι επειδή γενικώς πενθεί (το θέατρο). Στιλ σού λέει μετά ο άλλος. Στήλη άλατος. Ο Λούκος δίπλα του ευπρεπής (όμως το σακάκι και το πουκάμισο τα κουμπώνουμε. Εκτός κι αν πηγαίνουμε στα Δειλινά).

Η Σμαράγδα Καρύδη προσεκλήθη γιατί παρουσιάζει τηλεπαιχνίδι στο Μέγκα. Δεν είναι αντίσταση αυτό; Όπως και η Παπαχαραλάμπους, λόγω Πέτρου Φιλιππίδη, ως me too. Εκτός κι αν εκπροσωπεί τους απόντες Πέτρο Κωστόπουλο

 - αδικία - και Απόστολο Γκλέτσο - σούπερ αδικία!

* Ο Μπογδάνος για μένα δεν υπάρχει. Υφίσταται μόνο ως κατασκευή όλου του συστήματος: Του πολιτικού, του μηντιακού, των ψηφοφόρων. Τον Μπογδ. τον εφηύρε ο Σκάι και τον επέβαλε σαν τηλενούμερο, ένα πιτσιρίκι που λέει παραδοξότητες με εθνικιστική σάλτσα ("εύρημα" του... αριστερού Μαλέλη;). Έπειτα η Ν.Δ τον έβαλε στα ψηφοδέλτια της ως αναγνωρίσιμο τεφαρίκι της τι.βι και ως έμπρακτη περιφρόνηση του κοινοβουλίου. Τέλος, ο κυρίαρχος λαός επιβεβαίωσε πανηγυρικά την επιλογή του κόμματος. Ο μηχανισμός λειτουργεί τέλεια. Τόσο απλά...

Απορία: Το τυρκουάζ μαξιλαράκι που κρατάει η Μπεκατώρου πάνω στο πορτοκαλί λαμέ, έχει κάποιον συμβολισμό; Εθνικό; Νεοδημοκρατικό; Ολυμπιακό; Κατά της έμφυλης βίας; Υπέρ του ελληνικού κοινοβουλίου το οποίο οσονούπω θα λαμπρύνει; Πάντως το καλό γούστο δεν κρύβεται. Διάολε μεταμορφωμένε!

ΥΓ. Μόλις με ειδοποιούν απ'το κοντρόλ ότι η φωτογραφία του Μαρμαρινού είναι από την περσινή δεξίωση. Ειλικρινά συγγνώμη. Τα στυλιστικά όμως σχόλια παραμένουν διαχρονικά στην κρίση σας...

Πριν το χάραμα...

(Φωτογραφία: Ο Πάνος, ο Σπύρος, εγώ και ο Βαγγέλης, τέσσερις συμμαθητές από την Ιωνίδειο που ήδη βαδίζουν στα 67, εδώ τραγουδάνε το ρεμπέτικο "Πριν το χάραμα μονάχος..." Στο γάμο της Ιωάννας, κόρης του δεύτερου. Πριν τρία χρόνια).

Ο σκηνοθέτης...

Οι άνθρωποι, χρόνια, αιώνες τώρα,
γέρνοντας σιωπηλά πεθαίνουν.
Σαν να υποκλίνονται βαθιά
στον Θάνατο, τον απόλυτο σκηνοθέτη.

Κι ο ζωγράφος.

Βλέποντας την πανσέληνο τώρα, περασμένα μεσάνυχτα της 24ης προς την 25η Ιουλίου, από την Τήνο και μιλώντας τηλεφωνικά με το φίλο μου, ζωγράφο Κώστα Σπυριούνη:

Τον ρωτάω: Τί θυμάσαι από τον Τσαρούχη;
" Κάποτε του διαβάζαμε ένα αλλοπρόσαλλο κείμενο που είχε γράψει μία τεχνοκριτικός. Τότε αυτός σχολίασε:
"Αυτή, καλέ, δεν είναι τεχνοκρίτης. Πού τα είδε όλα αυτά; Μήπως είναι ονειροκρίτης;"
Η μεγάλη προσφορά του Τσαρούχη, ο ιδιότυπος μοντερνισμός του, έχει να κάνει με το ό,τι, ήδη από τη δεκαετία του '30, τόλμησε να ζωγραφίσει την επιθυμία. Ασυμβίβαστα. Κι ήταν μόλις είκοσι χρονών. Σε μία κοινωνία άκρως συντηρητική. Τόλμησε, που λέτε,  να ζωγραφίσει τον έρωτα, το γυμνό σώμα, χωρίς ακαδημαϊκή προσέγγιση, μανιερισμούς, ή ωραιοποιήσεις. Την υγρασία του ιμέρου, την κάβλα ... δηλαδή το ανδρικό γυμνό χωρίς φορμαλιστική νοοτροπία της σχολής καλών τεχνών.
Αυτό είναι η μεγάλη του προσφορά και το μεγάλο το μάθημα. Αυτός είναι ο μοντερνισμός του. Και αυτό είναι η απάντησή μου σε όσους με θεωρούν ομοφοβικό. Που θα πει ότι η politically correct νοοτροπία τους αντιλαμβάνεται τα πράγματα τόσο διαστρεβλωμένα ώστε να αγγίζουν τα όρια της πιο απεχθούς συντήρησης.
Ο Τσαρούχης, λίγο πριν από τον Φρόιντ, αγωνιά και αποδίδει το ίδιο θέμα: την ανθρώπινη φιγούρα γυμνή τόσο στον έρωτα, δηλαδή τη ζωή όσο και στο θάνατο.

(Η σύνθεση των δύο έργων ανήκει στον άλλο φίλο μου Χρήστο Μαρκίδη)

ΥΓ. Η νεότητα είναι μια αρρώστια που θεραπεύει οριστικά και τελεσίδικα μόνο το γήρας. Όπως κι η ζωή εξάλλου είναι ασθένεια ανίατη, μία πανδημία χωρίς εξαιρέσεις. Η τέχνη πάλι είναι εκείνο το αγχολυτικό που καθιστά τον (κάθε) θάνατο ενδιαφέροντα.

Φωτογραφίες: Η γοητευτική συνύπαρξη Τσαρούχη, Φρόιντ ανήκει στον Χρήστο Μαρκίδη.

Συγκρίνοντας και συμπεραίνοντας

Elimosina, δηλαδή Ελεημοσύνη

Επειδή με το σώμα κατανοούμε τον κόσμο...

 

(Στον Δ. Τάσιο και τα τρία στρουμφάκια του, σκληρούς συμπαίχτες μου στη παραλία)

1. Δεν είναι λίγες οι φορές πού τα έργα τέχνης κρύβουν πίσω από το, συμβατικό ή και ρηξικέλευθο, θέμα τους το προσωπικό πρόβλημα, την αδυναμία και την αρρώστια του δημιουργού τους. 

Εν προκειμένω ο Georges de la Tour, γύρω στα 1632 - 5, δεν ζωγραφίζει μόνο τη Μαρία Μαγδαληνή και την αδυναμία της μπροστά στο χρόνο ή τον αναπόδραστο θάνατο αλλά περισσότερο τη δική του κατάθλιψη και λόγω των δεινών του συνεχιζόμενου τριακονταετούς πολέμου αλλά και εξαιτίας της επιδημίας πανώλης που είχε πλήξει εκείνη την εποχή τη Λωραίνη. 

Ο θάνατος είναι πανταχού παρών, αμείλικτος και ο καλλιτέχνης δραπετεύει ψυχολογικά μέσα από την κλειστοφοβική προσευχή της Μαγδαληνής και το στοχαστικό της βλέμμα, το στραμμένο προς τη μοναδική πηγή φωτός. Φως που ισοδυναμεί με ελπίδα..

 Οι συμπαραδηλώσεις, βέβαια, σχετικά με το φως και τη σκιά, τη σωτηρία ή την αιώνια καταδίκη στο βασίλειο του σκότους είναι εδώ περισσότερο από προφανείς. Προφανέστατα όλων όμως είναι τα θεατρικά ευρήματα του  Georges de la Tour βάσει των οποίων δημιουργείται μία άκρως υποβλητική ατμόσφαιρα με έντονα πνευματικό περιεχόμενο αλλά και η επίδειξη υψηλής τεχνικής μέσω των κιαροσκούρο λύσεων που προώθησε πρώτος ο Caravaggio.

 Οι μορφές του κατακτούν μία σχεδόν γλυπτική καθαρότητα καθώς πλάθονται με απλό όσο και άμεσο, απόλυτο τρόπο. Τέλος τεράστια σημασία έχουν η ομιλία και τα επιχειρήματα των βουβών αντικειμένων ως μια nature morte που συμπάσχει δίπλα στο δοκιμαζόμενο πλάσμα: 

Η νεκροκεφαλή, εν προκειμένω, παραπέμπει στο πολύ γνωστό από το μεσαίωνα θέμα - αλλά και τόσο αγαπητό στο μπαρόκ - Memento Mori, ενθυμού, διαρκώς και αδιαλείπτως, τον θάνατο. Αλλά και στη vanitas, την ματαιότητα των εγκοσμίων. Τα βαριά βιβλία προσευχής επίσης μπροστά από την φωτιστική πηγή είναι συγχρόνως απαντοχή για την μετανοούσα Μαγδαληνή αλλά και συναισθηματικό της αδιέξοδο. 

Μπορεί μόνο η προσευχή σώσει στον αμαρτωλό; Η ίδια παρουσιάζεται παραιτημένη, κατατονική με την άλλοτε λαμπερή σάρκα της να αποκτά πελιδνές αποχρώσεις από το φως του καντηλιού.  Ιδιαίτερη σημασία έχει, τέλος, ο βαρύς, ξύλινος Σταυρός στο πρώτο επίπεδο αλλά και το μαστίγιο το οποίο αντανακλάται μαγικά στο διάφανο ποτήρι. Αμφότερα παραπέμπουν βέβαια στα πάθη του Χριστού αλλά και στα μαρτύρια πρέπει να υποβάλει ο πιστός το σώμα του να επιτύχει την κάθαρση. Για να αποδιώξει την απειλή της αρρώστιας. Ίσως αυτό το τελευταίο γεγονός καθιστά τον πίνακα του Λούβρου τόσο δραματικά επίκαιρο, ιδιαίτερα σήμερα.

Τελευταία ιστορική λεπτομέρεια: Αρχικά ο πίνακας βρισκόταν στο Μουσείο Τέχνης της Κολωνίας. Οι ναζί τον έκρυψαν σε ένα αλατωρυχείο της Βαυαρίας το 1944 φοβούμενοι την επέλαση των συμμάχων. Το 1949 η Μαγδαληνή εισέρχεται θριαμβευτικά στο Λούβρο νικώντας σ' έναν παράλληλο πόλεμο...

2. Ο José de Ribera ζωγραφίζει το χωλό ζητιανάκι του Λούβρου σχεδόν δέκα χρόνια αργότερα, δηλαδή το 1642. Ήταν μάλλον παραγγελία του ισπανού αντιβασιλέα της Νεάπολης και αποτυπώνει συγχρόνως το προσωπικό δράμα του ζωγράφου ο οποίος έπασχε από περιοδική παράλυση των άκρων, γεγονός που τον υποχρέωνε να παραμένει για μεγάλα διαστήματα αδρανής καλλιτεχνικά.

 Άρα θα μπορούσαμε να πούμε πως το έργο είναι μία αυτοπροσωπογραφία καθώς το υποδόριο χιούμορ αλλά και η τελική αισιοδοξία υπερκαλύπτουν την αντικειμενική καταθλιπτικότητα του θέματος. Η δυστυχία μηδενίζεται εμπρός στο ακαταμάχητο, παιδικό χαμόγελο. 

Περί τίνος, όμως, πρόκειται; Ένα κουτσό παιδί με στραβό πόδι - αυτός είναι ο περιγραφικός, επίσημος τίτλος του πίνακα! - και με ανάλογη στρέβλωση στο δεξί του χέρι κοιτάζει χαμογελώντας, παρόλα αυτά, τον θεατή με τα μαυρισμένα, βρώμικα του δόντια. Στην πλάτη του κραδαίνει την αναπηρική του βακτηρία σαν όπλο απέναντι στην αδικία και την αρρώστια. Ένας μικρός στρατιώτης της οδύνης. Αλλά και σαν μία προσομοίωση του Σταυρού που κουβαλούσε στην πλάτη του ο Χριστός αφού οφείλουμε να υποφέρουμε αγόγγυστα τις πληγές που μας επισωρεύει η μοίρα. Ένας μικρός, βρώμικος Χριστός.

 Το αγόρι μοιάζει συμβιβασμένο με την τύχη του, ενδεχομένως απολαμβάνει κιόλας την "ιδιαιτερότητα" του κι έχει πλήρως ταυτιστεί με τον ρόλο που του επεφύλαξαν οι κοινωνικές συνθήκες αλλά και η τσιγγάνικη καταγωγή του. Θέλω να πω ότι η αναπηρία του μπορεί να είναι "κατασκευασμένη" ακριβώς για να σταδιοδρομήσει πιο επιτυχημένα ως επαίτης! Θυμηθείτε τον "Ζητιάνο" του Ανδρέα Καρκαβίτσα. 

Για αυτό και κραδαίνει με υπερηφάνεια τη φράση "Ελεήστε με, για την αγάπη του Θεού". Λατινιστί DAMIHÍ ELÍMOSÍNAM PROPTER AMOREM DEÍ. Όπου η ελληνική λέξη ΕΛΕΗΜΟΣΎΝΗ επιβιώνει με το ηθικό της φορτίο στην καθολική Ισπανία.

Ο Ribera όπως κι ο Velasquez ζωγραφίζουν συχνά νάνους ή πλάσματα παραμορφωμένα, με ανυποχώρητο νατουραλισμό (verismus) υπακούοντας στο πνεύμα της εποχής αλλά και στα αρρωστημένα γούστα της αυλής των καθολικών βασιλέων. Που συνδύαζε την πίστη με τον υποκριτικό ευσεβισμό αλλά και με τις ιδέες του Ιγνάτιο Λογιόλα: 

Οι πλούσιοι πρέπει να είναι ελεήμονες για να αποπληρώσουν το όνειδος του πλούτου των αλλά και οι φτωχοί οφείλουν να απολαμβάνουν την δυστυχία τους, την ασθένεια των σωμάτων κλπ. γιατί αυτές έχουν τη δύναμη να τους αγιοποιήσουν. Έχει πάντως πολύ ενδιαφέρον ότι σε κάθε καμπή της ανθρώπινης ιστορίας κρύβεται και καραδοκεί ένα μικρόβιο, ένα βακτήριο και έχει τη δύναμη να αλλάξει και την ιστορία καθαυτή αλλά και τις ζωές των καθημερινών ανθρώπων.

Για γάτες, δηλαδή για γυναίκες

Τρέφω άπειρο σεβασμό για αυτές τις σχεδόν άγριες γάτες, τις τόσο αυτόνομες αλλά και τόσο αγωνιστικές που επιβιώνουν μόνες όλο τον βαρύ Χειμώνα εδώ, στην Τήνο και τον άγριο βράχο του Αγίου Ρωμανού, για να απολαύσουν λίγη, ανθρώπινη φροντίδα το καλοκαίρι. Όπως αυτή εδώ, η επονομαζόμενη Μινέτ που την βρήκα κάτισχνη πριν λίγες μέρες, εξαντλημένη από πρόσφατη γέννα και θηλάζουσα ακόμη. Τρώει βουλιμικά ό, τι της δώσουμε και πεινάει συνεχώς. Στην αρχή δεν πλησιαζόταν ούτε αυτή, ούτε η μητέρα της, η Τρικολίν - αν θυμάστε από παλιότερα κείμενα - ούτε και δέχεται χάδια. Ούτε λόγος βέβαια για να μπει στο σπίτι. Έξω μόνον αισθάνεται ασφάλεια. Σιγά σιγά όμως ηρεμεί και αφήνεται... Δείχνει εκείνη την εμπιστοσύνη που συνήθως εκφράζουν τα ζώα αλλά όχι οι άνθρωποι. Όπως τώρα που κοιμάται στη μαξιλάρα μου όταν διαβάζω. Βλέπει, ελπίζω, όνειρα γεμάτα ζεστασιά και γατοκροκέτες. Χορτασμένα μωρά με βελούδινη γούνα και ρόδινες πατούσες. Τα γατάκια της. Τα οποία βέβαια δεν τα βλέπουμε γιατί είναι κρυμμένα κάπου στο κτήμα. Μέσα στα βάτα, τις αγριοσυκιές και τους βράχους. Τις πικροδάφνες και τα σχίνα. Κι αν ποτέ εμφανιστούν, είναι πιο άγρια απ' τους γονείς τους. Πιο φοβισμένα, καλύτερα. Ο φόβος είναι η προστασία τους σ' έναν κόσμο που δεν είναι πλέον κατάλληλος για ελεύθερους, περήφανους γάτους. (Ας ήταν τουλάχιστον για τους ανάλογους ανθρώπους). 

Αληθινά παιδιά της άγριας ζούγκλας στα έξω χωριά της Τήνου! Μεγαλωμένα με φιδάκια και αρουραίους. Σαύρες και μεγάλα έντομα. Με το νερό της βροχής. Όποτε βρέχει. Και δεν βρέχει συχνά.

Αυτά βέβαια τους αργόσυρτους μήνες του χειμώνα της μοναξιάς και των άδειων, παραθεριστικών σπιτιών. Το καλοκαίρι τα πάντα αλλάζουν. Προς το πολυτελέστερο και το πιο χουζουρλίδικο. Σαν δημόσιοι υπάλληλοι! Ως το φθινόπωρο που θα ξαναρχίσει ο αμείλικτος αγώνας της επιβίωσης. Το τέλος της αυταπάτης που θα έλεγε και κάποιος ευφραδής νέος πολιτικός. Το ίδιο όμως μήπως δεν συμβαίνει και με τους ανθρώπους;

Μού θυμίζουν οι γάτες αυτές, τις γυναίκες των ναυτικών στην γειτονιά των παιδικών μου χρόνων στα Ταμπούρια του Πειραιά. Έβλεπαν τον σύζυγο μια φορά στα δύο χρόνια και παραδόξως (!) έμεναν έγκυες. Απ'έξω μακάρια πατριαρχία, από μέσα στιβαρή μητριαρχία. Με τους αρσενικούς, διακοσμητικούς και σε ρόλο τυπικά αναπαραγωγικό.

 Μού θυμίζουν επίσης την μάνα μου που μεγάλωνε μόνη της δύο αγόρια σφίγγοντας τα δόντια και αντικαθιστώντας τον πατέρα που ταξίδευε. Σε μας ο χειμώνας κρατούσε συμβολικά δώδεκα μήνες και το καλοκαιράκι μόνο λίγες μέρες, όσες έμενε ο μπαμπάς σπίτι ανάμεσα στο ένα μπάρκο και το άλλο.

Αλλά και στις γάτες της Τήνου υπάρχει πάντα ένας αρσενικός φευγάτος...Ο υπεύθυνος τόσων εγκυμοσυνών και αμέτρητων γατιών! Ένας επισκέπτης που εμφανίζεται αραιά και που για να κατοπτεύσει την περιοχή, να κλέψει κάτι και να την κοπανήσει. Στην δική μας περίπτωση λέγεται Μπόλς. Πώς αλλιώς; ...Είναι αρχοντικός, χαδιάρης, αργοκίνητος σαν σουλτάνος αλλά δεν τον εμπιστευόμαστε. Επειδή ξέρουμε...

Η τέχνη είναι νεκρή

Η τέχνη πέθανε,
η τέχνη είναι νεκρή,
μη μου πείτε ότι δεν το ξέρατε,
όλοι βοηθήσατε σε αυτό.
Τί κρίμα να είσαι καλλιτέχνης
σε μια εποχή που η τέχνη πέθανε
που η τέχνη είναι νεκρή
και που την κήδεψαν συλλέκτες,
έμποροι, εκδότες, εστέτ,
πρόεδροι της Εταιρείας Συγγραφέων, πρόεδροι της Εταιρείας τεχνοκριτών, διευθυντές μουσείων, θεάτρων, οπερών
και ανώτεροι, κρατικοί μανδαρίνοι.

Η τέχνη πέθανε, είναι νεκρή
σαν εκείνη την αθώα μικρούλα,
την ανεπίληπτη κόρη του Ιαείρου,
που ήταν άρρωστη βαριά
και ο Χριστός πήγαινε να τη θεραπεύσει.
Στο δρόμο όμως ήρθε ένας υπηρέτης, λυπημένος υπάλληλος του κράτους,
-πάντα οι υπάλληλοι είναι λυπημένοι,
η λύπη είναι το κύρος τους-
και είπε του Ιαείρου:
Μην κουράζεις τον διδάσκαλο
γιατί η κόρη σου πέθανε
γιατί η κόρη σου είναι νεκρή.
Τότε ο Ιάειρος είπε του Χριστού
η κόρη μου είναι νεκρή,
τί νόημα έχουν όλα πια;
Η θυγατέρα μου πέθανε,
όπως πέθανε η τέχνη,
επειδή η τέχνη είναι νεκρή.
Δεν έχουμε κάτι άλλο να περιμένουμε.

Τί θα κάνατε εσείς στη θέση του Κυρίου;
Τί θα κάνατε όλοι εσείς οι έμποροι,
οι διευθυντές, οι πρόεδροι, οι χορηγοί,
οι μαικήνες, οι κριτικοί, οι συλλέκτες;
Τί θα έκανε το κράτος του ωραίου;
Ο Χριστός ήσυχα, σχεδόν σαν απών,
πήγε κι έτσι απλά την ανέστησε
ψιθυρίζοντας της στο αυτί:
Ζήσε, λίγο ακόμη, κοριτσάκι.
Σ'έχουμε ανάγκη μικρούλα,
πρέπει να ζήσεις ακόμα λίγο.
Έτσι γίνεται, έτσι γίνονται τα θαύματα.
Κάθε μέρα, κάθε ώρα, κάθε στιγμή
κάποιος από εμάς ανασταίνει
μία τέχνη που είναι νεκρή
ψιθυρίζοντας κάτι στο αυτί της
ώσπου να πεθάνει πάλι.
Και τότε, ίσως, μπορεί, ποιος ξέρει,
ένας καινούργιος Χριστός
να της δώσει το φιλί της ζωής.
Η τέχνη είναι νεκρή, έτσι πιστεύουν
οι Ιάειροι αυτού του κόσμου
κι όλοι οι υπηρέτες τους.
Μέχρι να έρθει κάποιος από μακριά
και λίγο προτού σταυρωθεί,
να την αναστήσει...

(Ζωγραφιές - σχέδια: Αριάδνη Στεφανίδη)

Τήνος avantgarde!

Ου παντός πλείν ες Τήνον avant-garde !

(Σάββατο, 3 Ιουλίου, στο παλιό λιμάνι, στις 8 το βράδυ τα επίσημα εγκαίνια. Την Κυριακή στις 11 π.μ η επίσημη ξενάγηση!)

Ενδεχομένως οι Τήνιοι η φίλοι μου να μην το έχουν συνειδητοποιήσει ακόμη αλλά όλη η υπόλοιπη Ελλάδα, νομίζω,  γνωρίζει, τουλάχιστον από τα γραφτά μου, πόσο πολύ έχω αγαπήσει το νησί τους. Ας είναι λοιπόν αυτή η έκθεση το κύκνειο άσμα και η τελευταία μου προσφορά στην Τήνο, τώρα που ήρθε η στιγμή για να την εγκαταλείψω. Και φεύγω κυρίως γιατί δεν αντέχω να βλέπω - ιδίως τα τελευταία χρόνια - πόσο δραματικά αλλοιώνεται η αισθητική και η πολιτιστική της φυσιογνωμία. Ας είναι. Δικό μας τρυφερό όπλο ήταν και παραμένει ο πολιτισμός. Η άμυνα μας στην χυδαιότητα που πολλαπλασιαστικά αντεπιτίθεται.
Η "Τήνος avant - garde" τώρα αποτελεί μία συμβολική χειρονομία - αναφορά στην ηρωική, ελπιδοφόρα όσο και "ημιτελή", λόγω δικτατορίας, δεκαετία του '60, στους καλλιτέχνες της αλλά και τα καινοφανή για την συντηρητική κοινωνία της εποχής, επιτεύγματα τους. Ήταν τότε που μία ομάδα νέων δημιουργών, γεννημένων όλων γύρω στο 1930, εγκατέλειψαν την Αθήνα για να κατακτήσουν τη Ρώμη, το Παρίσι, το Βερολίνο Λονδίνο, το Κάσσελ ... ακόμα και τη Νέα Υόρκη.  Αναφέρομαι βέβαια στον τον Παύλο, τον Μίχα, τη Ζούνη, τον Σκυλάκο, τον Καρά, τον Κεσσανλή, τον Γαΐτη, τον Μυταρά όπως επίσης τον Στάμο, τη Χρύσα ή τον Ακριθάκη αλλά και τους παλαιότερους Ζογγολόπουλο, Λαμέρα και τους νεότερους Γιώργο Λάππα και Δημήτρη Αληθεινό. 

Με διεσταλμένα τα όρια ανάμεσα στην παραδοσιακή ζωγραφική, τη γλυπτική, την αρχιτεκτονική, τη φωτογραφία και το σινεμά οι καλλιτέχνες αυτοί "σκηνοθέτησαν" τρόπον τινά τους εαυτούς τους στον δραματικά πολυεπίπεδο χώρο του ύστερου μοντερνισμού, βρήκαν ο καθένας τους την προσωπική και απόλυτα αναγνωρίσιμη του γλώσσα, δηλαδή την ταυτότητά του, καθιστάμενοι με την ευαισθησία, το ταλέντο αλλά και τη μαγκιά τους (!) διεθνή ονόματα. Μάλιστα σ' έναν στίβο πολύ δύσκολο και με αμείλικτο ανταγωνισμό. Πολύ πριν δηλαδή διαβούμε πολιτικά την είσοδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η μικρή, καλλιτεχνική μας αβανγκάρντ μάς είχε βάλει στην Ευρώπη από το παράθυρο! Γιατί περί αυτού πρόκειται.
Και αναφέρομαι στον Τάκι και το μαγνητικό του μανιφέστο, τον Κουνέλλη και την arte povera, τον Κανιάρη και τους Gastarbeiter - Fremdtarbeiter,  τον Μητρόπουλο και την Κάλλας, τη Μελίνα και την Ειρήνη Παπά, τον Μιχάλη Κακογιάννη και τον "Αλέξη Ζορμπά" ταινία για την οποία ο Βασίλης Φωτόπουλος τιμήθηκε με Όσκαρ σκηνογραφίας το 1964, τον Μάνο και τον Μίκη ή τον Κουν με τους Όρνιθες, το 1960. Αλλά και τον Κούνδουρο που με τις "Μικρές Αφροδίτες" αποσπούσε την αργυρή Άρκτο στο φεστιβάλ Βερολίνου, το 1963. Υπενθυμίζω ότι η μουσική ήταν του Γιάννη Μαρκόπουλου και το σενάριο του Κώστα Σφήκα και του Βασίλη Βασιλικού. Αυτή είναι η πολυδιάστατη ελληνική avant - garde η οποία άρχισε να θαυματουργεί γύρω στα 1960.

Είναι πολύ φυσικό η έκθεση αυτή να μην εξαντλεί όλα τα ονόματα και όλες τις περιπτώσεις της Ελληνικής modernité εκείνης της περιόδου. Αποτελεί όμως μια απολύτως ενδεικτική εκπροσώπηση των ποικίλων τάσεων της πού εκκινούν από την ευφάνταστη naïveté του Φασιανού, την figuration nouvelle του Χρίστου Καρά και φτάνουν ως την art mecano του Κεσσανλή, τον nouveau réalisme του Παύλου και τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό του Στάμου. Επίσης είναι πολύ σημαντικό ότι στην έκθεση αυτή φιλοξενούνται έργα ιστορικά, μεγάλων διαστάσεων και μουσειακών προδιαγραφών. Έργα μιας έντονης θεατρικότητας τα οποία συμμετείχαν σε μεγάλες, διεθνείς εκθέσεις. Από το Σάο Πάολο της Βραζιλίας ως την Μπιενάλε των Νέων του Παρισιού, την documenta κ.λπ.

Γι' αυτό είναι η χαρά και η ικανοποίηση μας μεγάλη. Γιατί διεκδικούμε να μπει ξανά η Τήνος στο παιχνίδι των μεγάλων, καλλιτεχνικών γεγονότων όπως ιστορικά δικαιούται κι όπως συνέβαινε και στο παρελθόν όταν πρωταγωνιστούσαν σ' όλη την Ευρώπη  Τήνιοι δημιουργοί σαν τον Γιαννούλη Χαλεπά, τον Νικόλαο Γύζη, τον Νικόλαο Λύτρα, τον Αντώνη Σώχο, τον Νίκο Σκαλκώτα, τον Λάζαρο Λαμέρα και τόσους άλλους.
Το ξέρουμε πια:  Τέχνη είναι το μόνο μας δικαίωμα σε μίαν, έστω, ιδιοτελή αθανασία και η μόνη μας δυνατότητα να ψηλαφήσουμε, έστω, με τα ακροδάχτυλα μας το πρόσωπο της ομορφιάς. Εκείνες τις ιδανικές, διάφανες μορφές που εγκαταβιούν στον πυρήνα της ύπαρξης μας, σε πείσμα της μιζέριας ή της πεζότητας που η καθημερινότητα εξ ορισμού προκαλεί. Τίποτε άλλο δεν μας επιτρέπεται.

ΥΓ. 1 Τόσο απαλά, τόσο ανεπαίσθητα όσο για να πονάει...λίγο. Σαν το αγκάθι του τριαντάφυλλου. Αυτό είναι η τέχνη. Η τρυφερότητα που όμως μπορεί και εξαντλεί την, πανταχού παρούσα, βία.

ΥΓ. 2 Οι θερμότερες των ευχαριστιών μου στην κυρία Άννα Ζέρβα της gallery Roma και τους συνεργάτες της Ηριδανό Τσιριγκούλη και Άρτεμη Μαστρογιαννοπούλου για την άψογη συνεργασία μας. Εύχομαι, επίσης, ο Δήμος Τήνου να συνεχίσει και να διευρύνει το πολιτιστικό του έργο όπως απαιτεί η ζωντανή παράδοση του νησιού.  Για τον πολύτιμο Μανώλη Σώχο, τέλος, η εκτίμηση και η φιλία μου είναι δεδομένες.

Μάνος Στεφανίδης
9/6/21