"Εμπόλεμη" Τέχνη

Ή, μήπως πυρομαχικά πολυτελείας;

Ένας ποιητής είναι ένας εργάτης στη βάρδια του /ένας στρατιώτης στο πόστο του...
Γιάννης Ρίτσος

Το έργο τέχνης μόνο παρεμπιπτόντως είναι ντοκουμέντο. Κανένα ντοκουμέντο δεν είναι από μόνο του έργο τέχνης.

Walter Benjamin, Μονόδρομος, εισαγωγή - μετάφραση Νέλλη Ανδρικοπούλου, Εκδόσεις Άγρα, 2004.

Με τον Θόδωρο Παπαγιάννη στο μουσείο του - Ελληνικό Ιωαννίνων - κι εμπρός στο έργο του " Θνήσκων Πολεμιστής". 

Κάθε πόλεμος είναι μία αυτοεκπληρούμενη αθλιότητα, κάθε πόλεμος δεν έχει ποτέ νικητές κατά βάθος παρά μόνο σταθερά ηττημένους. Όσο κι αν κάποιοι κραδαίνουν προς στιγμήν σημαίες θριαμβόλεθρων ή λάβαρα ευκαιρίας, νικητές είναι πάντα ο θάνατος και η καταστροφή.  Έτσι κάθε νέος πόλεμος σωρεύει τα καινούργια ερείπια του πάνω στους προηγούμενους πολέμους και αποδεικνύει πόσο ελάχιστα έχει διαφοροποιηθεί το ανθρώπινο κτήνος από την εποχή του Ομήρου ως σήμερα. Κάθε πόλεμος γίνεται μια ακόμη πληγή πάνω στο εξακολουθητικά βιασμένο σώμα του πολιτισμού μας και, ασχέτως της περιοχής όπου λαμβάνει χώρα, κατατρώγει έμμεσα ή άμεσα ολόκληρο τον πλανήτη. Το ξέρουμε πια...Κάθε πόλεμος είναι μία βλασφημία απέναντι σε ό,τι καλό οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν χτίσει και αποτελεί το αποκρουστικό πρόσωπο του θανάτου απέναντι σ' εκείνη την, έστω περιορισμένη και αισχυντηλή, αθανασία με την οποία το κάλλος της δημιουργίας παρηγορεί τους ανθρώπους. Επειδή αυτό σημαίνει τέχνη: Τη μοναδική δυνατότητα αθανασίας που δικαιούμαστε εμείς, τα θνητά, περίτρομα όντα απέναντι στην αλαζονική αθανασία και την αγέρωχη αιωνιότητα των θεών. Εφόσον κι εμείς μπορούμε, μέσα από την τέχνη, να κατασκευάζουμε έργα που θα ζουν για πάντα. Και μέσω αυτών θα επιβιώνει και η ουσιαστικότερη εκδοχή της ύπαρξης μας. Έτσι, ο Μουσόρσκι και ο Λέρμοντοφ, ο Τολστόι ή ο Τσέχωφ δεν πέθαναν ποτέ, όπως δεν θα πεθαίνουν ποτέ ο Σταυρόγκιν ή ο πρίγκιπας Μπολκόνσκι. Η Νατάσσα ή η Σόνια. Η Μάσα και ο θείος Βάνιας.
Επειδή λοιπόν η τέχνη είναι εξ ορισμού το άκρον αντίθετο, η απόλυτη άρνηση και η οντολογική ακύρωση της βίας και του πολέμου, ipso facto είναι ανεπίτρεπτο να χρησιμοποιείται η τέχνη σαν μια ακόμη πολεμική μηχανή, ένας ανίερος μοχλός πίεσης - είναι σαν να θέλεις να πυροβολήσεις μ' ένα τριαντάφυλλο - και ένα επιπλέον μέσο, όπως ειπώθηκε από επίσημα χείλη, για να εκβιάσεις (;) την ειρήνη (sic). Είναι τέλος ανίερο και ανεπίτρεπτο να εμπλέκονται οι δημιουργοί σε παιχνίδια συμψηφισμών ή απειλών μέσω αποκλεισμών ή ποινικοποίησης των απόψεων, των ανθρωπίνων σχέσεων, των ιδεολογικών και κοινωνικών συμπαθειών.
"Αισθάνομαι αηδιασμένος από τις επιστολές απόρριψης, ματαιώσεις προσκλήσεων, αποσύρσεις κονδυλίων, καταγγελίες συμφωνιών κ.λπ. κατά Ρώσων ερευνητών ή δημιουργών από πανεπιστημιακούς της Δύσης που μάχονται τον Πουτινισμό επιτιθέμενοι ακριβώς σ' εκείνους που υποφέρουν από τον Πουτινισμό επί δεκαετίες", έγραψε στο Twitter ο Ίλια Ματβέγεφ, αντιπρύτανης Διεθνών Σχέσεων στο Βορειοδυτικό Ινστιτούτο Διοίκησης RANEPA με έδρα την Αγία Πετρούπολη.
Ο Τσαρούχης μιλώντας για τους καλλιτέχνες, τις φιλοδοξίες και την προσφορά τους έλεγε συχνά: Ας κάνει ο καθένας τη δουλειά του κι ας αφήσουμε την ιστορία να κάνει και εκείνη τη δική της δουλειά. Επειδή η Ιστορία είναι αμείλικτη σε όσους την αγνοούν. Παραφράζοντας τα λόγια αυτά θα έλεγα ας αφήσουμε τους καλλιτέχνες να κάνουν τη δουλειά τους, ας τους αφήσουμε να σώσουν ό,τι μπορεί να διασωθεί και ας μην τους ανακατεύουμε σ' εκείνα τα έργα που συνιστούν εξ ορισμού το διάβολο και την κόλαση τους. Εξάλλου δεν υπάρχει τέχνη που να μη φέρει αναγκαστικά ένα πολιτικό πρόσημο. Ακόμα κι αυτή που δηλώνει πλήρως απολιτίκ. Βέβαια, μέσα στο  politically correct πνεύμα της εποχής οι δυνάμεις της εξουσίας εξωθούν τους εργάτες της τέχνης, ιδιαίτερα τους διάσημους, να στρατευτούν καλά και σώνει προς τη μία ή την άλλη πλευρά δίκην πυρομαχικών πολυτελείας. Τεράστιο σφάλμα. Εισβάλλοντας ο Πούτιν στην Ουκρανία ξεκίνησε κατ' ουσίαν έναν οδυνηρό εμφύλιο ανάμεσα στη χώρα του και τη χώρα στην οποία ευδοκίμησε η πιο αρχέγονη ρίζα της ενιαίας, ρωσικής παράδοσης. Και αυτό είναι κάτι που θα το πληρώσει ακριβά, δυστυχώς όχι μόνο ο ίδιος. Και βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Θα το πληρώσει όμως κι η Ευρώπη, ο κοινός μας πολιτισμός: Ο Έρεμπουργκ, ο Μπουλγκάκοφ, ο Αραγκόν, ο Καζαντζάκης, ο Σεβαστίκογλου, ο Εμπειρίκος, ο Λόρκα, ο Μοντάλε, ο Αϊζενστάιν, ο Στραβίνσκι. Αφού, αν κάτι δεν μπορούν να πλήξουν ακόμα και οι πιο τελειοποιημένες βόμβες, είναι τα σύμβολα και οι άυλες εικόνες. Το ιερό παλλάδιο των Ουκρανών, η Παναγία του Βλαντιμίρ, παλαιολόγεια εικόνα που πρωτοέφτασε στο Κίεβο, φυλάσσεται σήμερα στη Μόσχα! Επειδή την ζήτησε ο πρίγκιπας του Κρεμλίνου ως βοήθεια το 1395 για να αποκρούσει τον Ταμερλάνο. Ενώ η πρώτη μεγάλη εκκλησία των εκχριστιανισμένων Ρως του Σβιατοσλαβ είναι η Αγία Σοφία του Κιέβου, με τους 13 τρούλους (!) και τα υπέροχα ψηφιδωτά κωνσταντινοπολίτικης αισθητικής, περικαλλές κτίσμα του 11ου αιώνα. Από την Κριμαία ήταν επίσης ο περίφημος θαλασσογράφος που επηρέασε και τον δικό μας Βολανάκη, ο Ιβάν Αϊβαζόφσκι, καλλιτέχνης που μεγαλούργησε εμπνεόμενος από την Ελληνική Επανάσταση. Φανταστείτε να απαγορευτεί μια αναδρομική έκθεση των έργων του; Ένας από τους πιο μεγάλους Έλληνες που σήμερα διαπρέπουν διεθνώς, είναι ο διευθυντής της όπερας του Περμ και της ορχήστρας MusicAeterna Θεόδωρος Κουρεντζής. Για σκεφτείτε να του απαγορευθεί η πρόσβαση στο Μέγαρο Μουσικής; Όταν μικρόνοες πολιτικοί εισβάλλουν στο χώρο του πολιτισμού, τότε ναρκώνεται η λογική και από τον ύπνο της γεννιούνται τέρατα (για να παραφράσουμε τον πασίγνωστο τίτλο χαρακτικού του Γκόγια).
Η ρώσικη ζωγραφική ξεκινάει από τις όχθες του Δνείπερου και την άφιξη εκεί του πρώτου διεθνούς Έλληνα καλλιτέχνη στην ιστορία της τέχνης, ενός Greco της Ανατολής. Του μυθικού αγιογράφου Θεοφάνη του Έλληνα από την Πόλη, δασκάλου του εξ ίσου μαγικού Αντρέι Ρουμπλιόφ, τον 14ο αιώνα. Εκείνου του ζωγράφου δηλαδή που μνημείωσε με την τέχνη του ο Αντρέι Ταρκόφσκι. Μπορούν να αποκλειστούν, να διαγραφούν, να περιχαρακωθούν σε γελοίες απαγορεύσεις όλα αυτά; Αντίθετα. Όσο μεγαλύτερη είναι η τέχνη, τόσο  πιο σπιθαμιαίοι φαίνονται οι νάνοι του πολέμου. Κι όσο κι αν σιχαίνομαι τον Πούτιν και το απολυταρχικό, αντιδημοκρατικό καθεστώς του, άλλο τόσο φοβάμαι και τρέμω όλους εκείνους που στήνουν συνεχώς με υπολογισμό και μεφιστοφελική ιδιοτέλεια εστίες πολέμου σε όλο τον πλανήτη απομυζώντας τον πλούτο των πιο αδύναμων και εξωθώντας τους λαούς να γίνουν ανδράποδα και βορά στα τανκς και τα αεροπλάνα τους. Η τέχνη όμως δεν μπορεί ποτέ να καταστεί "εμπόλεμη". Ο δικός της "πόλεμος" λέγεται παγκόσμια ειρήνη. Λέγεται χαρά της ζωής και ελευθερία της έκφρασης.

ΥΓ. Τα υγρά σύννεφα της δύσης ήσαν αλλιώς πριν τα ζωγραφίσει ο Tiepolo. Ομοίως και οι θάλασσες του βορρά πριν τον Turner. Γενικά ο κόσμος δεν είναι ο ίδιος μετά την μεγάλη, ευρωπαϊκή ζωγραφική. Ομοίως και με την μεγάλη μουσική. Της οποίας τελευταίο, μεγάλο κεφάλαιο υπήρξε η Ρώσικη Πρωτοπορία. Επανάσταση των μορφών! Ο Μαγιακόφσκι και ο Μάλεβιτς. Μία πρωτοπορία που, φευ,εκφύλισε και εκμηδένισε ο σταλινισμός. Το δόγμα Ζντάνοφ. Δεν θα το αποκρύψω.
Το πρόβλημα πάλι της τέχνης σήμερα είναι ότι παραπαίει χωρίς μεταφυσική άλω ενώ ο κόσμος της, απομαγευμένος, δεν δέεται πλέον στο μυστήριο. Ούτε θηρεύει το αίνιγμα γοητευμένος από τις Σειρήνες της εξουσίας, της αγοράς και τους κεκράχτες του προφανούς...Άνθρωποι όμως που δεν αγαπούν τίποτε και δεν πιστεύουν πουθενά, μπορούν ν' αγαπήσουν την τέχνη και να πιστέψουν στους εργάτες της;
ΥΓ 2. Κι εμείς; Εμείς ας μην παίζουμε παθητικά το παιχνίδι τους κάθε φορά, αφού δεν μπορούμε να επιβάλουμε το δικό μας. Αντίθετα, ας προβάλουμε μεθοδικά τον διαχρονικό πολιτισμό που εκπροσωπούμε. Αυτό κι αν είναι πολιτική πράξη. 

Το '21, το '22 και ο Μαρκ Μαζάουερ

(Ή, Ήρωες για μια μέρα)

" Ό άνθρωπος θέλησε να ελευθερωθεί από το Θεό και υποδουλώθηκε στο Χρόνο. Αυτό είναι το δράμα του καιρού μας".
Άγγελος Τερζάκης

Ο Θουκυδίδης του Μεμά Καλογηράτου, 1997.

Η επέτειος του 2021 υπογράμμισε τι κέρδισε το έθνος επαναστατώντας αλλά και τι απώλεσε δημιουργώντας κράτος. Φέτος, έναν χρόνο μετά και παραμονή της 25ης Μαρτίου, ας αναστοχαστούμε κέρδη, ζημίες ή θριαμβόλεθρους καθώς η ειμαρμένη θέλει κάθε '21 να το ακολουθεί το '22. Κι ας συμφωνήσουμε πρώτα πως αυτό που ονομάζουμε "ιστορία", είναι πρωτίστως μία κατασκευή και ασφαλώς μία μυθοπλασία. Όλα τα άλλα έπονται. Η ιστορία, εντός ή εκτός εισαγωγικών, έστω κι αν βολεύεται να πιστεύει - δηλαδή, εμείς βολευόμαστε να πιστεύουμε - ότι υπηρετεί μεταφυσικές έννοιες όπως η "αλήθεια", η πιστή αναπαράσταση των γεγονότων, η "αντικειμενικότητα" ως προς την έκθεση τους, η αψεγάδιαστη καταγραφή της "πραγματικότητας" και ούτω καθεξής. Ακόμα περισσότερο θα έλεγα - σ 'ένα σχήμα υπερβολής - πως όσο πιο επιτυχημένη είναι η καταγεγραμμένη ιστορία, τόσο πιο ανεξάρτητα λειτουργεί από την όποια, βιωμένη πραγματικότητα. Τείνω μάλιστα να πιστεύω πως η ιστορία - όπως εξάλλου και η τέχνη - είναι εκείνη η πραγματικότητα που υπερβαίνει δημιουργία και ποιητικά το πραγματικό. Στην ελληνική ιστορία, δυστυχώς, το 1821 και τους εορτασμούς του ακολουθεί σχεδόν νομοτελειακά το '22 και οι οδυρμοί του. Με την εμπειρία λοιπόν 200 και 100 ετών αντίστοιχα, οφείλουμε σήμερα να σταθμίζουμε νηφάλια το εθνικό μας μέλλον. Συνειδητοποιώντας πόσο πολύ τιμωρεί η ιστορία όσους την αγνοούν.

Υπό την έννοια αυτή ο Μαρκ Μαζάουερ, εξαιρετικά προικισμένος αφηγητής, ταλαντούχος συνθέτης των πιο ετερόκλητων εικόνων, έχει γράψει ένα θαυμάσιο βιβλίο για την Ελληνική Επανάσταση αλλά και το μέλλον του νεοπαγούς κράτους, στηριγμένο, όπως επιβάλλεται επιστημονικά, σε πολυάριθμες πήγες και ιδωμένο από διαφορετικές οπτικές γωνίες αλλά κυρίως - κι αυτό είναι που μετράει κατά τη γνώμη μου - μας έδωσε ένα κείμενο που διαβάζεται σαν μυθιστόρημα, το κορυφαίο "μυθιστόρημα" μιας εποχής θα έλεγα, ικανό να ταξιδέψει εκείνη την εποχή στη δική μας.

Ο Ησίοδος του Θόδωρου Παπαγιάννη.

 Συνδυάζοντας ο Μαζάουερ τη μεγάλη ιστορία και τη μικρή, τις κινήσεις των ισχυρών και τα πολιτικά παιχνίδια των μεγάλων δυνάμεων με την καθημερινή ζωή, τις ανάγκες ή την απελπισία των καθημερινών ανθρώπων κατορθώνει να συνθέσει καλειδοσκοπικά μιαν επιβλητική τοιχογραφία, ένα μνημειώδες φρέσκο φιαγμένο από λέξεις. Έτσι οι κινήσεις και οι επιλογές των προκρίτων οι μυστικοί και η φανερή δράση της φιλικής Εταιρείας οι προσπάθειες των Φιλελλήνων εντός και εκτός της επαναστατημένης Ελλάδας συνδυάζονται με γεγονότα όπως το ότι παρακολουθεί ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης από το παράθυρο της φυλακής του την εκτέλεση του γιου, του δολοφόνου του Καποδίστρια. Η η μυθική άμυνα τον υπερασπιστών το απόρθητο φρούριο της γραμβούσας με την Lady Diana και τον Kάρολο να κολυμπάνε στα νερά της ενάμιση αιώνα αργότερα. Επίσης πολλές ιστορίες μικρών παιδιών που πουλιούνται στα σκλαβοπάζαρα μετά τις καταστροφές της Σμύρνης η της Χίου για να γίνουν αργότερα αξιωματούχοι της οθωμανικής αυτοκρατορίας η να καταστούν μέλη της αγγλικής αριστοκρατίας. Ιστορία πώς 1 θολό φουρτουνιασμένο ποτάμι τη μοίρα των ανθρώπων σαν μία δύναμη που ανακατεύει ακατάπαυστα σε μία χύτρα και τη ζωή και το θάνατο. Αυτό δηλαδή θα έλεγαν οι αρχαίοι ειμαρμένη. Ο Μαζάουερ είναι φιλέλληνας αλλά είναι και βρετανός. Έτσι, αποθεώνει τον Μαυροκορδάτο που τον θεωρεί πρωταγωνιστική φιγούρα του ξεσηκωμού ενώ αντίθετα βλέπει με πολλή καχυποψία τον Κολοκοτρώνη του οποίου τις αδυναμίες δεν συγχωρεί. Οι καλύτερες σελίδες του βιβλίου αφορούν στην τεράστια επίδραση που είχε η Παλιγγενεσία μας στο ευρύτερο, ευρωπαϊκό γίγνεσθαι, την τέχνη, τους μεγάλους δημιουργούς, την καθημερινότητα των ανήσυχων πολιτών στο Παρίσι, τη Μασσαλία, τη Ρώμη, Γενεύη, το Μόναχο.Ας εορτάσουμε λοιπόν και φέτος την 25η Μαρτίου όπως της αξίζει. Όπως μας αξίζει. Καθιστάμενοι, όλοι μας, ήρωες, έστω, για μια μέρα! Όπως τότε. Όταν είμασταν παιδιά και στις σχολικές γιορτές υποδυόμασταν άλλος τον Μπότσαρη ή τον Κατσαντώνη κι άλλη την Μπουμπουλίνα ή την Μαντώ. Πιτσιρίκια - ήρωες! Ήρωες για μια μέρα. Τι πιο παρήγορο σ' αυτούς τους περίεργους, τους ζοφερούς καιρούς.

ΥΓ 1. Είναι αλήθεια ότι ζήλεψα το βιβλίο του Μαρκ Μαζάουερ. Θα ήθελα να το είχα γράψει εγώ. Ανατρέχοντας λοιπόν, για λόγους ισορροπίας σε ένα άλλο, ιστορικοαισθητικό κείμενο, ενός σπουδαίου Έλληνα  στοχαστή, του παρισινού Κώστα Παπαϊωάννου (1925 - 1981)  εντοπίζω τα εξής στο βιβλίο του "Τέχνη και πολιτισμός στην Αρχαία Ελλάδα", Εναλλακτικές Εκδόσεις, σελ.142 - 3:
"...Είναι στον 6ο αιώνα που ο ορθός λόγος αναφερόμενος αποκλειστικά στον εαυτό του και απελευθερωμένος από κάθε περιορισμό και υποταγή στην κοινή γνώμη και στην παράδοση, προσπάθησε για πρώτη φορά να διατυπώσει μία αντίληψη για τον κόσμο και τη θέση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο. Και αποτελεί κοινοτοπία να υπενθυμίσουμε ότι από τότε η κατάσταση των ουσιαστικών προβλημάτων δεν έχει μεταβληθεί σημαντικά. Από τον Θαλή στον Ιπποκράτη και τον Θουκυδίδη η εξέλιξη είναι εκπληκτική και χαρακτηριστική αλλά δεν είναι μονόδρομος. Ενώ επιβεβαιώνεται η κυριαρχία της ορθολογικής σκέψης, ταυτόχρονα σχεδόν παντού στην Ελλάδα οι οργιαστικές λατρείες εξακολουθούν να καταφεύγουν στον χορό και στη μέθη για να προκαλέσουν στους οπαδούς τους την έκσταση και την παράδοση στον Θεό (ενθουσιασμός)..."
Ο Παπαϊωάννου σαν τον Μαζάουερ, πιστεύει βαθιά, μέσα από την ασύλληπτη του αρχαιογνωσία, πως μόνο η ενδελεχής γνώση του κλασικού αλλά και ο ειλικρινής έρωτας των επιτευγμάτων του μπορούν να προσδώσουν στο σημερινό, κλυδωνιζόμενο κόσμο μία τρόπιδα και μίαν ελπίδα. Αυτός, τελευταίος ρομαντικός της ουτοπίας και της επανάστασης και της τέχνης ως αδιάκοπα επαναστατικής - ανατρεπτικής διαδικασίας.  Το 1821 δηλαδή ως υψηλή μορφή τέχνης!

ΥΓ.
Κάνοντας τώρα έναν απολογισμό θεωρώ ότι οι κορυφαίες, καλλιτεχνικές εκδηλώσεις της περασμένης χρονιάς με θέμα το '21 ήταν κατά σειράν:
Η έκθεση σχεδίων και παστέλ του Μακρή "Εν Ξιφήρεις" στο ΚΠΣΝ με κεντρικό θέμα τον ζωγράφο Θεόφιλο,  η γλυπτική παρέμβαση - αναφορά στο Μεσολόγγι " Έξοδος" του Θεόδωρου Παπαγιάννη στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης με τις 400 τερακότες και την προσθήκη των τοτεμικών γλυπτών του στο προστώο. Και, τέλος, το πολυεπίπεδο, μουσικό - ιστορικό δράμα " Το Κάλεσμα του Προμηθέα", εμπνευσμένο από την Επανάσταση, του ποιητή Χριστοφόρου Χριστοφή και του συνθέτη Νίκου Ξανθούλη στο Μέγαρο Μουσικής. 

Τέχνη και κράτος

Υπουργεία, τέχνη και κακοπιστία

Μία επίσκεψη στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, ένα κατά τα άλλα ασήμαντο, δημόσιο κτίριο όπως είναι τα περισσότερα στη πατρίδα μας, είναι πάντα - ιδιαίτερα για τον αμύητο - αληθινή αποκάλυψη. Έκπληξη μεγατόνων.

Από την είσοδο ακόμη ως το υπερώο αλλά κυρίως στον τρίτο όροφο πού είναι τα κεντρικά γραφεία διοίκησης, ο επισκέπτης συναντάει έκπληκτος ένα πανόραμα της νεοελληνικήςζωγραφικής καθώς πίνακες παλαιότεροι και νεότεροι κοσμούν διαδρόμους, γραφεία, αίθουσες συνεδριάσεων και λοιπά. Όλα αυτά τα κατάφερε ο νυν υπουργός Δικαιοσύνης Κώστας Τσιάρας, γνωστός φιλότεχνος από την Καρδίτσα, ο οποίος μετέφερε ένα μεγάλο κομμάτι της συλλογής του στους κοινόχρηστους χώρους του υπουργείου του ως συμβολική συνύπαρξη τέχνης και Θέμιδας. Σαν υπόρρητη υπενθύμιση ότι η απονομή δικαιοσύνης είναι μέγιστη μορφή ανθρωπισμού. Δηλαδή τέχνης. 

Νομίζω πως αυτό που συμβαίνει στο κτήριο της Μεσογείων, πίσω από τις σχολές της αστυνομίας είναι μοναδικό όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά για ολόκληρη την Ευρώπη. Δεν νομίζω ότι μπορεί συχνά να δει κανείς στο διάδρομο ενός υπουργείου έργα λ.χ του πολύ γνωστού ζωγράφου της Αντίστασης και μέλους του ΚΚΕ Γιώργου Γούλα (1919 - 2015) ή του πρόσφατα χαμένου Κυριάκου Κατζουράκη (1944 - 2021) αλλά και νεότερων δημιουργών όπως είναι ο Εδουάρδος Σακαγιάν, ο Θανάσης Μακρής, ο Κώστας Παπανικολάου ή ο Τάσος Μαντζαβίνος. 

Η είσοδος μάλιστα του υπουργείου εδώ και δύο χρόνια έχει διαμορφωθεί με έναν πάρα πολύ εντυπωσιακό τρόπο ώστε πρωτότυπα, φιαγμένα για την περίσταση μεγάλα σχέδια του γνωστού ζωγράφου - αγιογράφου Χρήστου Παπανικολάου ( το Βήμα έχει παρουσιάσει κι άλλες φορές την συνεργασία του με τον Αλβανίας Αναστάσιο) να μεταφερθούν σε μεγάλους καμβάδες μέσω εξαντλητικών εφαρμογών από τον κομπιούτερ στο μηχάνημα ακριβείας που λέγεται χρωμογράφος (drum scanner) και να δημιουργήσουν ένα επιβλητικό σύνολο με Αγγέλους της Δικαιοσύνης, ναούς της θέμιδας κ.α. ύψους τριών και μήκους περίπου 30 μέτρων. Το έργο - παρέμβαση αυτό δεν είναι προσφορά του ζωγράφου μόνο στον Κώστα Τσιάρα αλλά κυρίως στο υπουργείο και βέβαια θα κοσμεί το κρατικό κτήριο κι όταν ο νυν υπουργός αποχωρήσει. Ο Χρήστος Παπανικολάου που ζει μόνιμα στα Τίρανα επί εικοσαετία και αγιογραφεί μόνος του μ' έναν πραγματικά πρωτότυπο και ρηξικέλευθο τρόπου τον περικαλλή όσο και τεράστιο ναό της Ανάστασης, τη Μητρόπολη δηλαδή των Τιράνων, αλλά και το μαγικό, μικρό παρεκκλήσιο της Γέννησης δίπλα της, έργα αμφότερα του αρχιεπισκόπου Αναστασίου. Τι κρίμα λοιπόν και τι άδικο που πρόσφατα η Εφημερίδα Συντακτών θέλοντας να κάνει αντιπολίτευση εν ου παικτοίς κατηγόρησε προσωπικά τον συγκεκριμένο υπουργό Δικαιοσύνης και συλλέκτη ότι κατασπαταλά το δημόσιο χρήμα για να φτιάξει... ταπετσαρίες (sic). Έτσι δηλαδή αποκάλεσε - ταπετσαρίες - ο ευαίσθητος συντάκτης τα πρωτότυπα έργα που πρόσφερε εντελώς αφιλοκερδώς ο Χρήστος Παπανικολάου τυπώνοντας τα με το ελάχιστο δυνατό κόστος στα εργαστήρια της περιοχής του, της Λάρισας και μεταφέροντας τα στην Αθήνα. Αν και δεν θα ήταν κακό να υπάρχουν καλαίσθητες ταπετσαρίες στην είσοδο ενός δημόσιου καταστήματος Το αντίθετο μάλιστα. Θυμάμαι εδώ πόσο θετική εντύπωση μου έκανε η είσοδος κεντρικής υπηρεσίας του Δήμου Αθηναίων επί της Λιοσίων που κοσμείται από μεγάλη τοιχογραφία Γιάννη Μόραλη. 

Ειρήσθω εν παρόδω, για να επιστρέψουμε στον Παπανικολάου, ότι η όλη διαδικασία (σχεδίαση, εκτέλεση, εφαρμογή in situ κ.λπ) απαίτησε περισσότερο από δύο μηνών εργασία. Προσωπικά με ενοχλούν τόσο η κακοπιστία όσο και η εμπάθεια η οποία εμφιλοχωρεί στις μέρες μας σε κάθε εκδήλωση του ιδιωτικού ή του δημόσιου βίου. Πρόκειται για ένα είδος αρρώστιας που κατατρώγει δικαίους και αδίκους ενσταλάζοντας στο ευρύτερο κοινό το μίσος και την καχυποψία. Ιδιαίτερα μάλιστα όταν πρόκειται για τέχνη, τότε δεν τηρούνται καν τα προσχήματα. Υπενθυμίζουμε ότι ανάλογη δυσφήμιση υπέστη προσωπικά ο δήμαρχος Αλίμου Ανδρέας Κονδύλης όταν προσπάθησε με ελάχιστα οικονομικά μέσα και με πολύ ενθουσιασμό να δημιουργήσει μία πρωτότυπη συλλογή σύγχρονης ελληνικής τέχνης για το Δήμο του. Μία Δημοτική Πινακοθήκη! Τότε όλοι οι "προοδευτικοί" εξανέστησαν. Πού ακούστηκε Δήμος να αγοράζει πίνακες; Οι Δήμοι είναι μόνο για να πληρώνουν αργομισθίες και να φτιάχνουν και να ξαναφτιάχνουν πεζοδρόμια με την νόμιμη μίζα του 30%. Έτσι τις πρωτοβουλίες του ακολούθησαν καταγγελίες στον ΣΔΟΕ, καταγγελίες στην εφορία, καταγγελίες στο Ελεγκτικό Συνέδριο, καταγγελίες στην Εθνική Πινακοθήκη ώστε να αποδειχθεί πως τα έργα που αγοράζονται με όλες τις σύννομες ενέργειες είναι ή ακριβά, ή πλαστά, ή και τα δύο μαζί. Και βέβαια όλες αυτές οι κατηγορίες καταρρίφθηκαν όμως η λάσπη και η δυσάρεστη αίσθηση παραμένουν. Όποιος αγαπάει την τέχνη στην Ελλάδα, ιδιαίτερα αν είναι δημόσιο πρόσωπο, πρέπει αναγκαστικά να ριφθεί στο πυρ το εξώτερον. Αφού όλα πρέπει να έρθουν και να εξισωθούν στο δικό μας σπιθαμιαίο μέγεθος. Με όσα μπορούμε να κατανοήσουμε. Πώς το είπε ο σοφός; Όταν ο ήλιος πέφτει, η σκιά των νάνων φαντάζει γιγάντια.

ΥΓ. Μελετώντας την εξέλιξη της νεοελληνικής ζωγραφικής οφείλουμε να σταθούμε ιδιαίτερα στη σχέση ανάμεσα στην αγιογραφία, ένα είδος εφαρμοσμένης τέχνης, και στην γενικότερη εικαστική έκφραση. Θα έλεγα, κάπως σχηματικά, ότι ζωγράφοι και αγιογράφοι πορεύονται δίπλα δίπλα ανταλλάσσοντας τεχνικά μυστικά αλλά και αισθητικές εμπειρίες. Από την εποχή ακόμα που ο νεαρός Νικηφόρος Λύτρας βοηθάει τον δάσκαλο του Λούντβιχ Τήρς στην ναζαρηνή αγιογράφηση της Σώτειρας Λυκοδήμου (ρωσικής εκκλησίας) ως τον Φώτη Κόντογλου και το αισθητικό κίνημα που πυροδότησε λόγω και έργω καθιστώντας επίκαιρο το Βυζάντιο στη καρδιά του Μοντερνισμού, η σχέση γίνεται αδιαμφισβήτητη. Οι μεγάλοι Δασκάλοι είναι και μεγάλοι αγιογράφοι, δηλαδή κομιστές μιας προσωπικής, ανανεωτικής πρότασης: Ο Παρθένης, ο Παπαλουκάς (Μητρόπολη Άμφισσας), ο Αστεριάδης, ο Γουναρόπουλος, ο Βασιλείου (Άγιος Διονύσιος Σκουφά), ο Εγγονόπουλος, ο Τσαρούχης, ο Κοψίδης, ο Μυταράς, ο Σάμιος κλπ. Πρόσφατα έκανα μια πρώτη παρουσίαση της αγιογράφησης του Αγίου Δημητρίου στον Σκαραμαγκά που φιλοτέχνησε το 1948 ο ναύτης τότε Παναγιώτης Τέτσης και ολοκλήρωσαν την δεκαετία του ’50 οι Αστεριάδης και Ξινόπουλος. Ένα μικρό κομψοτέχνημα!  Κατά σύμπτωση κι ο Αστεριάδης είναι από τη Λάρισα ενώ την δεκαετία του '90 ο νεαρός τότε Παπανικολάου συντήρησε τις τοιχογραφίες αυτές όταν ήταν ναύτης στου Παλάσκα. Η ζωή μας κύκλους κάνει. 

Ψυχοσάββατα και κάλλος αρχαίον

Η σημερινή μου επιφυλλίδα στο Βήμα

(Στη μνήμη όσων έφιαξαν τις εικόνες της πραγματικής πατρίδας, αυτής που ζει ασχέτως επετείων, κομμάτων, επικοινωνιακής λίγδας ή χυδαιότητας)

Εν συντομία: Πολιτισμό καλούμε το υλικό ή πνευματικό αποτύπωμα των δράσεων ενός συγκεκριμένου, κοινωνικού συνόλου. Τέχνη, πάλι, το ατομικό αποτύπωμα το οποίο, υπό προϋποθέσεις, επηρεάζει έμμεσα ή άμεσα το ανωτέρω κοινωνικό σύνολο. Σκέφτομαι πως κάθε φορά που θρηνούμε τον θάνατο ενός σημαντικού, ενός σπουδαίου συμπολίτη μας, δεν οδυρόμαστε τόσο για την φυσική του απώλεια. Πόσο μάλλον που παραμένει το έργο του ασπαίρον ως ζωντανή απόδειξη της ύπαρξης του και ένα είδος σταθερής ευλογίας απέναντι στην φθορά, φυσική ή συμβολική που μας απειλεί και κυρίως στην ασχήμια που μας ευτελίζει καθημερινά.

Θρηνούμε περισσότερο για εμάς τους ίδιους, για την δική μας απώλεια - ψυχική, αισθητική, ιδεολογική, πολιτισμική, ιστορική, υπαρξιακή. Επειδή οι δημιουργοί αυτοί με τον τρόπο τους έχουν καταστήσει και εμάς τους ίδιους σημαντικούς αφού συμμετείχαμε, ο καθένας με τις δυνατότητες του, στο δικό τους όραμα. Σαν ένα είδος συλλογικής γιορτής. Αυτό το όραμα, αυτήν την ιδεατή πατρίδα των εικόνων ή των λέξεων, των νοημάτων ή των τεχνουργιών τώρα θρηνούμε. Αυτή είναι η μεγαλύτερη απώλεια. Η αναντικατάστατη. Καθώς επικρατεί σταθερά η δημοκρατία των μετρίων, τα σπιθαμιαία μεγέθη που κορδακίζονται εν ου παικτοίς. Οι ανάρχιδοι, οι σπουδαρχίδαι κι οι σταρχιδιστές.

Όλες αυτές προσωπικότητες, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Αλέκος Φασιανός ή ο Κυριάκος Κατζουράκης, ο Χρόνης Μπότσογλου

Άγιος Δημήτριος Στρατοπέδου Παλάσκα. Τοιχογραφίες, τέμπλο Π. Τέτσης

μόλις χτες, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, ο Παναγιώτης Κονδύλης, ο Νίκος Κούνδουρος, ο Γιάννης Κουνέλλης, ο Δημήτρης Μυταράς, ο Βλάσης Κανιάρης, η Αγγελάκη - Ρουκ, η Κική Δημουλά, ο Γιάννης Δάλας προχτές, στάθηκαν  σημεία αναφοράς και ταυτότητες μιας ολόκληρης εποχής και μιας άλλης πατρίδας. Εκπροσωπώντας την αληθινή ηγεσία του τόπου πάνω και πέρα από τους εμπόρους της εξουσίας, τους εργολάβους του τόπου, τους προσκυνημένους και τους "ρεαλιστές".

Μιας μεγάλης Ελλάδας, ενός έθνους και μιας χώρας εικόνων και ιδεών που δεν έχει σχέση με την μιζέρια των ημερών. Κοσμοπολίτες οι περισσότεροι αλλά και βαθιά χθόνιοι, αληθινοί δαίμονες του γενέθλιου τόπου, απέδειξαν ότι υφίσταται σύγχρονος, ελληνικός πολιτισμός, ένας πολιτισμός που αντιστέκεται, με συνείδηση ελευθερίας και επαναστατικά ανακλαστικά και πως δεν πρόκειται για μιαν ακόμη έωλη κατασκευή των πολιτικάντηδων.

Ένας πολιτισμός που δεν χωράει στα μουσεία τους, τις επετείους τους, τον εφησυχασμό των διακηρύξεων τους. Στο πολιτικό ή πολιτιστικό τους κιτς.

Και ότι είναι κάτι, κάτι μοναδικό και πολύτιμο που αναβλύζει από την πιο μυστική ρίζα μας. Αυτό είναι που θάβουμε και που μοιρολογούμε κάθε φορά. Κάτι που δεν αναπληρώνεται. Κάτι για το οποίο δεν υπάρχει, φευ, ορατή συνέχεια.

Εξ ου και η ακατασίγαστη μελαγχολία μας.

Για αυτήν την συμβολική απώλεια, την τόσο μεγάλη  θρηνούμε κάθε φορά και ιδιαίτερα τα ψυχοσάββατα της κάθε Άνοιξης. Των Χαιρετισμών και της χαρμολύπης της Μεγαλοβδομάδας. Επειδή μικραίνει δραματικά ο τόπος και δεν βρίσκονται πολλοί πια για να ανασχέσουν αυτές τις σταθερές, μικρές ή μεγάλες, ήττες που υφιστάμεθα διαρκώς. Και μάλιστα χωρίς πόλεμο. Που είναι το πιο αξιοδάκρυτο. Όχι και πάλι όχι στην αγκουσεμένη, την υποχρεωτική ευτυχία και τη μαζική συγκίνηση. Όχι στον εκμαυλισμό και την κατατονία μιας ολόκληρης κοινωνίας... Όχι στην ηθική των ατάλαντων, όχι στην αλήθεια των μετρίων. Η ηδονή και η ευχαρίστηση είναι και πρέπει να παραμείνουν ατομικά σπορ επιβράβευσης εκείνων των ψυχών που αγωνίζονται για την αθανασία των σωμάτων τους, όπως απαιτεί το αρχαίο έθος (κι όχι αντίστροφα). Και ο έρωτας  πολεμική τέχνη χωρίς όμως σαδισμό, βία και ευτέλεια. Κυρίως αυτό. Έρωτας και για τους ανθρώπους και για τα πράγματα. Και μην ξεχνάτε: Οι λέξεις και οι θάλασσες μόνο τρικυμισμένες αποκαλύπτουν την αληθινή τους δύναμη. Μόνο τρικυμισμένες υπερασπίζονται την αλήθεια τους. Η μαγεία και η μαγγανεία των λέξεων.

ΥΓ 1. Αλλιώς... Πίσω από λέξεις έκρυψα τον δειλό που είμαι.

ΥΓ 2. Το Ρέκβιεμ, η νεκρώσιμη ακολουθία της καθολικής εκκλησίας, με τους στίχους του στερεότυπου, λατινικού κειμένου που αρχίζει με την αρχαία φράση  Requiem aeternam dona eis Domine (Δώσε τους Κύριε ανάπαυση αιώνια), έχει εμπνεύσει τους σημαντικότερους συνθέτες της δυτικής μουσικής για να δημιουργήσουν κορυφαία μουσικά έργα που αναφέρονται στο πένθος, στη μεταφυσική αγωνία, στην απώλεια αλλά και στην επική σύγκρουση του θανάτου και της ζωής μέσα στην ανθρώπινη συνείδηση. Ενδεικτικά αναφέρουμε το αγγελικό όσο και φοβερό Ρέκβιεμ του Mozart, το υπερβατικό Ρέκβιεμ του Fauré, το οπερατικό Ρέκβιεμ του Verdi, το δραματικό Ρέκβιεμ του Dvorak (ιδιαίτερα το υποβλητικό Dies Irae), κλπ. 

Αν υπάρχει ένας ακατάλυτος εσωτερικός σύνδεσμος ανάμεσα στη Ζωγραφική και τη Μουσική, αυτός σχετίζεται με την κοινή ροπή και των δυο αυτών εκφράσεων προς την αφαίρεση. Προς εκείνη δηλαδή τη δημιουργία που δεν αντανακλά την πραγματικότητα αλλά δημιουργεί μια καινούργια. Αυτή τη μυστική σχέση ανάμεσα στις οπτικές και τις ηχητικές φόρμες, το αφηρημένο, το μη αναπαραστατικό αλλά ούτε και αναπαραστάσιμο "γεγονός" διερευνά η έκθεση Requiem που διοργάνωσα πριν χρόνια, με έργα που εν πολλοίς φτιάχτηκαν για τον σκοπό αυτό ή ακολούθησαν, σε χρόνο ανύποπτο, ανάλογο προβληματισμό. Όμως η δική μας νεκρώσιμη ακολουθία, γραμμένη από τον Ιωάννη Δαμασκηνό, είναι ποιητικά υπέρτερη. Και σε γλώσσα ακατάλυτη: "Εις το καθ' ομοίωσιν επανάγαγαγε. Το αρχαίον κάλλος αναμορφώσασθαι"! Για το κάλλος που νικάει την ασχήμια του θανάτου.

Φωτογραφία: Α Χαιρετισμοί στον Άγιο Αχίλλειο Λάρισας. Προχτές.