Στους λαβύρινθους του Πόλοκ

"Σκέφτομαι πως το ζωγραφικό dripping του Pollock, το εφηύρε πολύ νωρίτερα, ως μουσική φόρμα, το 1933, ο Sostakovich με το κοντσέρτο για ορχήστρα, πιάνο και τρομπέτα έργο 35 (αν θυμάμαι καλά). Εκεί ο βασικός, ηχητικός καμβάς ποικίλλεται ελεύθερα με αναρχικές παρεμβάσεις του πιάνου και της τρομπέτας που δημιουργούν ένα ευφρόσυνο, καλοχτισμένο χάος. Δεν πρόκειται για τζαζ , πρόκειται για μουσικό ντρίπινγκ!"
(Από το fb μου) 

Ο Τζάκσον Πόλοκ υπήρξε ο άνθρωπος που μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο επανεφηύρε τη ζωγραφική, μ' άλλα λόγια το δικαίωμα να ζωγραφίζουμε χωρίς παρελθοντικές αναφορές.

Παράλληλα, διατύπωσε ένα εικονογραφικό ιδίωμα και έναν εκφραστικό αυτοματισμό που έμελλαν να δημιουργήσουν σχολή και στις ΗΠΑ και σ' ολόκληρο τον κόσμο. Ο Πόλοκ παρέμεινε σ' όλη τη ζωή του μια πυρετώδης αντίφαση, το υπόδειγμα του αβανγκάρντ δημιουργού που οφείλει να υπερβεί τον εαυτό του, να αντιπαλέψει με τους δαίμονές του για να γοητεύσει την ιστορία.

Το καινούριο, ως ο νεωτερικός μύθος δηλοί, πάντα κυοφορείται με ωδίνες και συχνά εξοντώνει όποιον το γεννά. Ετσι ο Πόλοκ ζήλωσε τη μοίρα του Βαν Γκογκ και διεκδίκησε ανάλογη τύχη, σχοινοβατώντας ανάμεσα στην επιτυχία και την αυτοκαταστροφή. Οντας ο ίδιος ενστικτώδης και υπερευαίσθητος, λαϊκός και διανοούμενος, παράφορος και ντροπαλός, βακχικός και απολλώνιος -κυρίως αυτό!- κι αν ακόμη δεν υπήρχε βιολογικά, όφειλαν η εποχή και το περιβάλλον του, ο Κλίμεντ Γκρίνμπεργκ και η Πέγκι Γκουγκενχάιμ, η νεϋορκέζικη σκηνή και η αμερικανική πολιτική για την προβολή της εγχώριας τέχνης, να τον εφεύρουν! Και αυτός πάλι, με τη σειρά του, έπρεπε να βρει μια ζωγραφική που να είναι συγχρόνως μεγαλειώδης και απλή, μεταφυσική και σχεδόν αυταπόδεικτη, να εκφράζει τα πάντα και τίποτε συγκεκριμένο και να εξελίσσει την παραμελημένη κουλτούρα των ιθαγενών (των λεγόμενων native americans) μέσα από τα στάνταρντ όμως της πιο εξεζητημένης και υπερφίαλης modernite.

Ο Πόλοκ, παιδί του πικασικού αυτοσχεδιασμού, λάτρης των μεξικάνων muralists όπως και του τελώνη Ρουσό -κυρίως για το θεολογικό-μαγικό στοιχείο που κρυβόταν στην «αφελή» του, σχεδόν σουρεαλίζουσα εικονοποιία-, επρόκειτο να γίνει η απάντηση της άλλης πλευράς του Ατλαντικού απέναντι στη δυτικοευρωπαϊκή υπεροχή και ο Πικάσο του νέου κόσμου. Ενας Πικάσο, λιγότερο ταύρος και περισσότερο σκορπιός, έτοιμος να κολυμπήσει στο αλκοόλ, να εκτεθεί σε πολύπλοκες ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις, να καταρρεύσει αλλά και να υποστηρίξει ένα έργο με μεγαλύτερη εσωτερική συνέπεια και εξελικτική ένταση από εκείνο του πληθωρικού και άνισου προτύπου του.

Γεννήθηκε στις 11 Αυγούστου 1912 στο Cody του Γουαϊόμινκ και το 1929 τον βρίσκουμε να σπουδάζει ζωγραφική στην Art Students' League της Ν. Υόρκης, ένα λαϊκό σχολείο, με δάσκαλο τον Τόμας Χαρτ Μπέντον εκπρόσωπο των Regionalists, δηλαδή των απολογητών της αμερικανικής ηθογραφίας με έμφαση στις εικόνες από τον Νότο και τις απομακρυσμένες πολιτείες του Φαρ Ουέστ.

Ο δάσκαλός του Μπέντον (1889-1975) ξεκίνησε ως γελοιογράφος σ' εφημερίδες, συνέχισε ως συνθέτης μεγάλων τοιχογραφιών με σύγχρονο κοινωνικό περιεχόμενο. Από το 1938 ώς το 1942 ο Πόλοκ εργάστηκε στο λεγόμενο Federal Art Project, το οποίο υποστήριζε καλλιτέχνες που είχαν πληγεί από τη μεγάλη κρίση του '30 και πριμοδοτούσε τη διακόσμηση δημόσιων κτιρίων.

Το όλο πρόγραμμα υπαγόταν στο New Deal του προέδρου Ρούσβελτ και προετοίμαζε την αμερικανική τέχνη για τη μεταπολεμική της εξάπλωση και παγκόσμια επιβολή (Προς την κατεύθυνση αυτή βοήθησαν οι USIA, η CIA αλλά και οι κατά τόπους πρεσβείες των ΗΠΑ).

Το πρόγραμμα επίσης περιελάμβανε το Index οf American Design, ένα γιγαντιαίο σχέδιο καταγραφής των εφαρμοσμένων τεχνών σ' όλες τις ΗΠΑ! Τα αναφέρω αυτά για να υποστηρίξω πως ο Πόλοκ δεν είναι απλώς ένας μοναδικά ταλαντούχος μιας γενιάς, μια εξαιρετική περίπτωση που γεννά απροσδόκητα η Ιστορία όπως θα ήθελαν οι ρομαντικές ιστορίες της τέχνης ή το Χόλιγουντ και η τρυφερή ταινία του Εντ Χάρις, αλλά συγκεκριμένο προϊόν συγκεκριμένων κοινωνικοπολιτικών συνθηκών και ασφαλώς η ατομικότητα εκείνη που τη δεδομένη στιγμή ευνοήθηκε από τη συγκυρία ώστε να καταγραφεί πρώτη ως προς κάτι που ήταν ώριμο να επισυμβεί. Και εννοώ το action painting, αυτή την αυθόρμητη εκστατική ενεργειακή καταγραφή ενός αυθεντικού εξπρεσιονιστικού συναισθήματος. Μιας δράσης που δεν περιγράφει αλλά είναι, καθιστώντας τη ζωγραφική διαδικασία πρωτίστως μια πράξη και μια ιεροτελεστία γραφής.

Η action painting καταγράφεται, εν είδει λευκής μαγείας σαν τις τελετές των Ινδιάνων Ναβάχο που μελετούσε, αποκλειστικά στον Πόλοκ, όπως επίσης το all-over ύφος της ζωγραφικής που καθιστά τον καμβά έναν επίπεδο στίβο αλληλοδιασταυρούμενων ενεργειών και του οργιαστικού χορού στον οποίο επιδίδεται ο ζωγράφος ώστε το σώμα του όλο να εκλύει μιαν ακατάσχετη εικονορροή σαν πληγή.

Τόσο πρωτοποριακός που έγινε κλασικός

Το 1940 ο Πόλοκ πρωτοεκθέτει στην γκαλερί MacMillan μαζί με τη Λι Κράσνερ μετέπειτα γυναίκα του και τον Βίλεμ ντε Κούνινγκ, ενώ η πρώτη του ατομική έγινε το 1943 στην γκαλερί Art of Century. Ακόμη ζωγραφίζει παραστατικά θέματα με ρομαντικό αίσθημα και εξπρεσιονίζουσα παραμόρφωση. Το επίτευγμά του αναδύεται αιφνίδια στα μέσα του 1947 καθώς εγκαταλείπει το καβαλέτο και τα πινέλα και απλώνει καμβάδες στο πάτωμα, χύνοντας το χρώμα από ντενεκεδάκια ή ραντίζοντάς το με βίαιες κινήσεις ώστε να δημιουργεί λαβυρίνθους και γαλαξίες από σταλαγματιές. Η κηλίδα-μονάδα που επανεγγράφει τον κόσμο ως πρωτεϊκός του πυρήνας μπορεί να είναι μια ιδέα του Σεζάν ή του Κλέε, ενδεχομένως να συνιστά μιαν ιδεοληψία των σουρεαλιστών ποιητών και της αυτόματης γραφής τους, όμως ο Πόλοκ το πρότεινε ως ένα μέγα έπος χωρίς την υποχρέωση κάποιου να είναι ήρωας, καλά και σώνει.

Αυτή η ζωγραφική γρήγορα γέμισε τις γκαλερί, τα μουσεία και τις επαύλεις των αμερικανών εκατομμυριούχων, οδήγησε τον ζωγράφο στην απότομη φήμη, τον κατέστησε εξώφυλλο στο «Life» με τον υπότιτλο «Jack the Dripper, ο μεγαλύτερος ζωγράφος της Αμερικής», του έδωσε χρήματα και τη στιγμή που άγγιζε το όνειρό του, τον έστειλε να καρφωθεί σ' ένα δέντρο μαζί με την ανοιχτή του Πόντιακ. Ηταν καλοκαίρι του 1956. Πριν από 50 χρόνια ακριβώς.

Το 1944 ο Πόλοκ παντρεύτηκε τη Λι Κράσνερ (1911-1984), η οποία τον καθοδήγησε, μάνατζερ μαζί και ερωμένη, και η οποία επηρεάστηκε βαθιά από το ταμπεραμέντο της ζωγραφικής του. Οπως επίσης τον υποστήριξε ο κριτικός Χάρολντ Ρόζενμπεργκ, κυρίως απέναντι σ' εκείνους που σάρκαζαν ως ακατάληπτο το ιδίωμά του. Η γνωστή, παλαιά ιστορία. Οι άνθρωποι εξορκίζουν ό,τι τους υπερβαίνει ή ό,τι δεν τους είναι άμεσα οικείο. Η σχέση μοντέρνας τέχνης και κοινού μοιάζει με τον σκύλο που γαβγίζει όποιον άγνωστο τον πλησιάζει. Το 1950 ο Πόλοκ εκθέτει στο Museo Civico Correr της Βενετίας και στην Galeria d' Arte del Naviglio. Λεπτομέρεια: το 1948 η ηγερία του Πέγκι Γκουγκενχάιμ είχε εκθέσει, στο πλαίσιο της Μπιενάλε Βενετίας, τη συλλογή της στο άδειο, λόγω εμφυλίου πολέμου, ελληνικό περίπτερο! Η πρώτη του αναδρομική οργανώθηκε στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Ν. Υόρκης μόλις το 1956, λίγο μετά τον θάνατό του, και το 1967. Ο Ρόζενμπεργκ έγραψε γι' αυτόν: «Η πρωτοτυπία του συνίσταται στο ότι μεγάλωσε την κλίμακα και τη συνέχεια των ελεύθερών του χειρονομιών ώστε ο καμβάς να καταστεί αρένα παρά ένας χώρος που αναδιατάσσει αντικείμενα...». (The Tradition of the New, Ν.Υ. 1959). Στην πρώτη ατομική έκθεση του Βλάση Κανιάρη το 1958, η αισθητική του Πόλοκ είναι προφανής. Ο ίδιος ο ζωγράφος υποστήριζε ότι τότε αγνοούσε το έργο του. Ο μως η έμεση, έστω, επίδραση δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Ο Σούμαχερ, ο κορυφαίος της αφαίρεσης στη Γερμανία ποτέ δεν έκρυψε τον θαυμασμό του για τον ιδιόρυθμο Αμερικανό, ενώ ο Λουκάς Σαμαράς στα «Fabrics» επιδίδεται σε ένα «στάξιμο» χρησιμοποιώντας όχι χρώμα αλλά λωρίδες υφασμάτων. Το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακά παρόμοιο.

Στην πράξη ο Πόλοκ υπήρξε, παρ' όλο το χάος του κόσμου που αποκάλυψε, ένας ζωγράφος σχεδόν κλασικός και ένας εραστής του ενδιάθετου ρυθμού που κινεί το σύμπαν.

7 - 06/08/2006