Εισήγηση για το Θεατρολογικό Συνέδριο

Τετάρτη 9 Μαρτίου στις 17:30

Προπύλαια του ΕΚΠΑ

Μάνος Στεφανίδης:

«Ỏψ̛είω, εφετικό του ὁρώ = επιθυμώ να δώ».

Ο Σπύρος Ευαγγελάτος, ο Γιώργος Πάτσας και 

το ζήτημα της όψεως στο αρχαίο δράμα.

Ο Σπύρος Ευαγγελάτος ανανέωσε με εμβληματικό τρόπο την ποιητική του μεταπολεμικού  θεάτρου μας  δίνοντας  ιδιαίτερη έμφαση το αρχαίο δράμα. Ειδικότεροι ομιλητές εμού ανέπτυξαν ήδη τις καινοτομίες που ο Σπύρος Ευαγγελάτος εκόμισε την ελληνική θεατρική σκηνή ήδη από τη δεκαετία του 70. Είναι πάντως πανθομολογούμενο ότι το ΑμφιΘέατρο του υπήρξε η τρίτη μεγάλη σχολή, εντός ή εκτός εισαγωγικών, μετά το Εθνικό και το Θέατρο Τέχνης στην εποχή της Μεταπολίτευσης. Προσωπικά θα σταθώ στην τόσο γόνιμη όσο και πολυετή συνεργασία του με τον Γιώργο Πάτσα,-συμπληρώνει όσονουπω τον μισόν αιώνα,- οιονεί  μαθητή του και συν τω χρόνω βασικό συνεργάτη και συνδιαχειριστή μιας κοινής, ερμηνευτικής ιδέας. Σε αυτόν τον σύγχρονο ανταγωνισμό ανάμεσα στον σκηνοθέτη-θεό και το σκηνογράφο ... ημίθεο διαπιστώνει κανείς ότι στην προκειμένη περίπτωση σημειώνεται  χρυσή  ισοπαλία.

 Ο Γιώργος Πάτσας αξιοποιεί το πρωτοποριακό  όραμα του νεαρού σκηνοθέτη επιμένοντας  στη χρήση υλικών και εννοιών  με την σφραγίδα του μοντερνισμού. Την αξιοποίηση δηλαδή μιας διεθνούς γλώσσας εικόνων και συμβόλων, υπαινιγμών, αμφισβητήσεων και ανατροπών κρατώντας μακριά τα φολκλόρ στοιχεία  με τα οποία λίγο-πολύ φόρτιζε την αναβίωση του αρχαίου δράματος η προηγούμενη γενιά σκηνογράφων ενώ παράλληλα του εξασφαλίζει εκείνο το υπερβατικό κέλυφος το οποίο είναι απαραίτητο ώστε να εκκολαφθεί ο  τραγικός μύθος. Ο ίδιος ο Γιώργος Πάτσας, έμπειρος πια και καταξιωμένος διεθνώς σκηνογράφος με περισσότερα από 40 χρόνια παρουσίας στην διακονία του αρχαίου δράματος τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, δηλώνει πως οι κύριες επιρροές του έρχονται από τον υπερρεαλισμό και την ποιητική των σύγχρονων τεχνοκρατικών υλικών, μεταλλικές κατασκευές, πλεξιγκλάς, νάυλον μεμβράνες κλπ. Προσωπικά πιστεύω ότι η ποιητική του Π. τόσο αδρή, δωρική, δραματική και υπαινικτική συγχρόνως αρδεύεται από την μεγάλη παράδοση του ευρωπαϊκού εξπρεσιονισμού δηλαδή εκείνης της μορφοπλαστικής γλώσσας που αποκρούει τον ρεαλισμό ως χυδαίο επειδή εκμεταλλεύεται το προφανές και η οποία επενδύει στην υποβολή, την μεταφορά, το νόημα που προκύπτει από τα κενά ή τα χάσματα    και το σύμβολο ως συμβόλαιο ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το κρύπτεσθαι . Στο κρύπτεσθαι αλλά υπάρχειν. Σε μιαν αρχιτεκτονική των ερειπίων που καθιστά τον θεατή ισότιμο αναγνώστη της όποιας ερμηνείας.

Πως δημιουργείται η υποβολή; Πως γειώνεται το θείο; Πως οπτικοποιείται το τρομερό χωρίς να υποβιβαστεί η καταλυτική του ενέργεια; Πως συντελείται το θαύμα με χειροποίητα μέσα και χωρίς την συνδρομή της μεταφυσικής; Πως  μεταμορφώνεται το υλικό της απελπισίας σε ποιητικό υλικό συνάπτοντας αόρατους αρμούς με τα πράγματα και την γλώσσα τους; Ο Ευαγγελάτος θέλει να εξαγάγει νόημα από το ελάχιστο και να πλάσει χώρους σχεδόν υπερβατικούς αποκλειστικά με την αντίστιξη φωτός και σκότους .Βλέπετε τα πάντα είναι κατά βάθος μουσική. Ο Πάτσας ξέρει  και μπορεί να τα πραγματοποιήσει όλα αυτά. Να οδηγήσει πιο πέρα την αρχική έμπνευση. Ο μαέστρος, ο σολίστας και οι τρόποι  να καταστεί η μαγεία χειροποίητη και το θαύμα ψηλαφητό.

Ο Πάτσας έχει δώσει γοητευτικές απαντήσεις  στο διαχρονικό ζήτημα  της σκηνικής αποκατάστασης του αρχαίου δράματος  χωρίς να τυποποιείται σε μια μονοδιάστατη προσέγγιση του προβλήματος. Κάθε καινούρια παράσταση είναι μια νέα ευκαιρία για ένα διαφορετικό προβληματισμό. Οι  κώδικες είναι εκεί αλλά επανεφεύρισκονται. Και το ταξίδι συνεχίζεται και η εικόνα εμπλέκεται με τον λόγο ερωτικά και το θέατρο επιμένει εκεί που η ζωή καταρρέει και ο στίχος του Καρούζου παραμένει σταθερά επίκαιρος: Να παγιδεύσεις το αόρατο στην ορατότητα.

Η Ελένη Βαρόπουλου έχει  μιλήσει για την περιπέτεια τον ρωμαλέων υφασμάτων στις σκηνογραφικές του λύσεις. Εγώ θα συμπλήρωνα πως επίσης  πρόκειται και για την περιπέτεια τον ρωμαλέων σωμάτων. Ακόμα περισσότερο των ρωμαλέων ψυχών που ντύνονται τα αρμόδια υφάσματα. Βρίσκω απόλυτα επιτυχημένη, τέλος, την άποψη του Γιώργου Πεφάνη όταν υπογραμμίζει πως με τον Γιώργο Πάτσα και με το Σπύρο Ευαγγελάτο το θέατρο γίνεται για μια ακόμη φορά συνεκδοχή κόσμου... Οι σκηνογραφικές προτάσεις του Γιώργου Πάτσα συγκροτούνται κατά βάση όχι από πραγματικά αντικείμενα αλλά από τις μεταφορές τους. Από αυτά που ονομάζει ο Ντ.  Γουίνικοτ "μεταβατικά" αντικείμενα και "μεταβατικότητα". Όπως ακριβώς μεταβατική είναι  και η δραστηριότητα του παιχνιδιού στα παιδιιά αλλά και η λειτουργία της τέχνης στους ενήλικες.

 Προσκολλώμεθα σε ένα εξωτερικό στοιχείο ,ένα οπτικό δόλωμα, μία φενάκη του ορατού ώστε να εισχωρήσουμε σε ένα ευρύτερο, μεγαλειώδη όσο και τρομακτικό κόσμο. Στο ανοίκειο που αιφνιδίως καθίσταται  οικείο.Τον κόσμο του Μύθου  στον οποίο εγκλωβίζεται η τραγική μοίρα εγκλωβίζοντας τον τραγικό ήρωα. Εκεί που και ο τελευταίος των ανθρώπων μετέχει υποχρεωτικά στη μοίρα του κόσμου. Βέβαια εδώ το παιχνίδι παίζεται "στα ψέματα". Όσοι το συνειδητοποιούν, είναι οι καλοί αγωγοί- θεατές, οι άλλοι είναι εκείνοι που εξαντλούν την πραγματικότητα στο ορατό. Οι μύθοι και ιδίως ο μύθος στο αρχαίο δράμα είναι οδηγοί για τον κόσμο και όχι απεικονίσεις του κόσμου( η έκφραση ανήκει στον Ρόμπερτ Σήγκαλ). Ο μύθος και το αίμα και η εικόνα  του αίματος. Γι' αυτό οι εικόνες, όταν είναι ζωντανές, στάζουν αίμα. Το αίμα φτιάχτηκε για να δημιουργεί ιστορία. Οι ιστορίες με τη σειρά τους γεννάνε τα πρόσωπα και τα πρόσωπα επιστρέφουν στο αίμα για να πάρουν δύναμη. Όσο όμως περισσότερο φωτίζονται, τόσο πιο εύκολα πεθαίνουν. Είναι νόμος. Ο νόμος του σκοταδιού. Το σκοτάδι είναι γεμάτο πλάσματα. Όσο  πιο πυκνό, τόσο πιο πολύ ξεχειλίζει η αόρατη  ζωή μέσα του. Και αυτό είναι νόμος.

 Αρκεί να διαθέτει κανείς το βλέμμα για να δεί. Οψείω σημαίνει όχι μπορώ αλλά θέλω να δω. Και η δραματική εικόνα, έμφορτη νοήματος, αποσφραγίζεται μόνο για τους μεμυημένους.