Λογοκρισία και Τέχνη στην μεταπολεμική Ελλάδα

Φωτογραφίες: Τάκης Σπυρόπουλος, Άρης Ρουπίνας, Μ.Σ.

Η λογοκρισία μοιάζει σύμφυτη με την βασική  κρατική λειτουργία, εκείνη της πρόληψης ή της καταστολής, δηλαδή την συγκροτούσα δι' απαγορεύσεων και επιβολών  την ιδεολογία του κράτους του ωραίου. Από τη μία η τέχνη  ερευνά τα όρια της αλλά και τα όρια της κοινωνίας στην οποία εκκολάπτεται αμφισβητώντας ή ανατρέποντας κατεστημένες αισθητικές απόψεις και από την άλλη η εξουσία νομιμοποιεί την ισχύ της μέσα από την αύρα της επίσημης, της εγκεκριμένης τέχνης. Αυτής που έμμεσα ή άμεσα αποθεώνει το καθεστώς. Σύμφυτη με την έννοια της αποθέωσης είναι και εκείνη του "αριστουργήματος", αλλά αυτό δηλαδή με ποια κριτήρια και ποια επιχειρηματολογία θεσμοθετείται το masterpiece, είναι μιας άλλης τάξης ζήτημα. Η τέχνη όμως όταν δεν λειτουργεί ως απλή προπαγάνδα των κυρίαρχων περί ωραίου αντιλήψεων, όταν είναι δηλαδή αυθεντική ως προς τα διαπορήματα της και την οντολογική της αδυναμία να αυτοπροσδιοριστεί, τότε μετεωρίζεται στο κενό, βρίσκεται τόσο στα όρια της τρέλας, όσο και στα κράσπεδα της νομιμότητας ή των θεσμών. Και τότε, μόνο τότε επιτελεί τον ουσιαστικό της ρόλο. Χρησιμοποιώντας μιαν υπερβολή θα έλεγα ότι η αληθινή τέχνη βρίσκεται σταθερά υπό απαγόρευση. Ο Νίκος Καρούζος είναι και στο θέμα αυτό δραματικά επίκαιρος όταν λέει πως η τέχνη είναι το τετράγωνο έξω από το σκάκι. 

Άγγελος Παπαδημητρίου, το έργο μετακινήθηκε.

 Τούτων δοθέντων η λογοκρισία  μοιάζει να είναι σταθερό παρακολούθημα της καλλιτεχνικής έκφρασης και αυτό μπορεί να διαπιστωθεί ιστορικά. Στην μεταπολεμική, μετεμφυλιακή Ελλάδα με το εξαιρετικά ζοφερό κλίμα υπάρχουν κάποιοι που είναι ασφαλώς πολιτικά νικητές, επικυρίαρχοι αλλά και κάποιοι που δεν είναι ιδεολογικά ηττημένοι. Αυτοί οι τελευταίοι διεκδικούν πολλαπλώς το ηθικό πλεονέκτημα να συγκροτούν από το περιθώριο ή και την εξορία ακόμα την πολιτιστική, καλλιτεχνική πρωτοπορία  του τόπου. Αυτό και μόνο το γεγονός δημιουργεί τις προϋποθέσεις μιας σταθερής έμμεσης ή άμεσης λογοκρισίας.

Βλάσης Κανιάρης, το έργο μετακινήθηκε από την αρχική του θέση.

Νομίζω πως το κλίμα της εποχής αποδίδει πολύ γλαφυρά ο Βλάσης Κανιάρης όταν ονοματίζει όλο του το έργο " Τοίχοι  της Αθήνας 1941…" και μέσω αυτού του έργου προσπαθεί να δείξει την αντίφαση ανάμεσα σε ένα καθεστώς οιονεί αστυνομικό και στην ζέουσα, καλλιτεχνική πραγματικότητα όπως την εξέφραζαν οι συνομήλικοι του νέοι δημιουργοί... Ήδη στις πρώτες του ζωγραφικές συνθέσεις τις οποίες φιλοτεχνεί στη Ρώμη και εκθέτει τον Μάιο του 1958 στην γκαλερί Ζυγός του Κολωνακίου, παρουσιάζει εικόνες  με μυστικούς αστυνομικούς να παρακολουθούν νέους που προσπαθούν να γράψουν απαγορευμένα συνθήματα στους τοίχους ή να μοιράσουμε προκηρύξεις. Αυτή, η πολιτική διάσταση των τοίχων της Αθήνας, αποτελεί και την πεμπτουσία του καλλιτεχνικού του προβληματισμού ως το γύρισμα του αιώνα. Για τον λόγο αυτό τον θεωρώ πρόδρομο των  γκράφιτι και των  γκραφιτάδων του '80 επειδή κι αυτοί έχουν ανάλογες σχέσεις οργής με την εξουσία, τους αστυνομικούς κλπ. εφόσον παράγουν ένα έργο που είναι επίσης στα όρια του νόμιμου και του παράνομου. Τα όρια! Πάντα τα όρια εφόσον μιλάμε για εκφράσεις ιστορικά σεσημασμένες.

Τάκης Σπυρόπουλος, το έργο αφαιρέθηκε.

Στις αρχές της δεκαετίας του '50 έχουμε ήδη μερικές κραυγαλέες περιπτώσεις λογοκρισίας. Κατ' αρχάς ο Γιάννης Τσαρούχης, γνωστός και μη εξαιρετέος στις αρχές λόγω των προδήλως ομοφυλοφιλικών θεμάτων του, υποχρεώνεται να αποσύρει πίνακα του με γυμνούς άνδρες από ομαδική έκθεση όπως επίσης και ο Νώντας Παπαδόπουλος  να τοποθετήσει πραγματικά φύλλα συκής (!) πάνω στα γυμνά που εκθέτει στον Παρνασσό. Οι λογοκριτικές παρεμβάσεις της αστυνομίας σημειώνονται μετά από διαμαρτυρίες ευυπόληπτων πολιτών που θίγονται από τα ...αισχρά θεάματα. Αντιλαμβάνεται κανείς πως στις εξ ορισμού μικρής προσέλευσης αίθουσες τέχνης θα μπαινόβγαιναν συχνότερα αστυνομικοί, είτε με πολιτικά είτε με στολή, παρά οι άμεσα ενδιαφερόμενοι φιλότεχνοι. Πιο ειδικά, ο Γιάννης Τσαρούχης, από την δεκαετία του '30, προκαλεί τη συντηρητική κοινωνία της Αθήνας ζωγραφίζοντας αλλά και εκθέτοντας ουσιαστικά την επιθυμία, τον έρωτα και μάλιστα τον ομοφυλοφιλικό σε βαθμό ώστε ο Ι.Μ Παναγιωτόπουλος να μιλάει για ζωγραφισμένους παλιανθρώπους (sic)... Αυτό κατά την άποψή μου αποτελεί και το κύρια μοντερνιστικό στοιχείο της δουλειάς του. Η πρόκληση και η αμφισβήτηση της τρέχουσας αισθητικής. Ο Nonda πάλι εκπροσωπεί την διασπορά και ιδιαίτερα τους μετοίκους και την μποεμία του Παρισιού. Η ιδεολογική και η αισθητική σύγκρουση του φωτισμένου κέντρου και της οπισθοδρομικής περιφέρειας ήταν αναπόφευκτη. Ο Νώντας Παπαδόπουλος με τον απροκάλυπτο ερωτισμό των θεμάτων του όπως τα παρήγαγε στο πολλαπλώς απελευθερωμένο, μεταπολεμικό Παρίσι, εισήγαγε σαφώς καινά δαιμόνια στην υπερσυντηρητική  Αθήνα και το κράτος του ωραίου καραδοκούσε.

Χρήστος Παλλαντζάς, το έργο αφαιρέθηκε.

Κατά την περίοδο της δικτατορίας ήταν φυσικό η ένταση και η ισχύς της λογοκρισίας να δεσπόζουν. Αναρίθμητα είναι τα μικρά ή μεγάλα επεισόδια που αποδεικνύουν αυτή την καθοριστική παρουσία της λογοκρισίας σε κάθε μορφή τέχνης: Από την καινοφανή παρουσία της τηλεόρασης ως τον κινηματογράφο, το θέατρο, τις εικαστικές εκθέσεις κλπ. Παραδείγματος χάριν συχνά τα επεισόδια της σειράς " Εκείνος και Εκείνος", σε κείμενα του Κώστα Μουρσελά και με την πρωταγωνιστική παρουσία του Βασίλη Διαμαντόπουλου και του Γιώργου Μιχαλακόπουλου, έμοιαζαν ακατανόητα, όπως θυμάται ο Μιχαλακόπουλος, από το παρεμβατικό ψαλίδι του λογοκριτή. Ας μου επιτραπεί στο σημείο αυτό μια προσωπική ανάμνηση:  Ήμουν νεαρός μαθητής του γυμνασίου και μετά το τέλος των μαθημάτων μου στην Ιωνίδειο σχολή του Πειραιά έπαιρνα ένα αριθμό εφημερίδων και τις μοίραζα για χαρτζιλίκι σε συνδρομητές, στο κέντρο του Πειραιά. Το έντυπο που εκδίδεται ακόμη και λέγεται " Η Φωνή του Πειραιώς", το πήγαινα πρώτα  ως δοκίμιο  στην Ασφάλεια για να πάρει τη σφραγίδα του λογοκριτή και έπειτα επιτρεπόταν η εκτύπωση και η κυκλοφορία του.

Αντώνης Δεβετζής, το έργο αφαιρέθηκε.

Είναι λοιπόν  αυτονόητο ότι η λογοκρισία και η αισθητική του "απαγορεύεται" σφραγίζουν ολόκληρη την καλλιτεχνική έκφραση της εποχής της Χούντας. Χαρακτηριστικά αναφέρω ότι ανάμεσα στους προοδευτικούς καλλιτέχνες ίσχυσαν τότε δύο, διαμετρικά αντίθετες, απόψεις σχετικά με τις μορφές καλλιτεχνικής αντίστασης που εκείνοι όφειλαν να επιλέξουν. Η πρώτη είχε να κάνει με την καθολική αποχή από κάθε δημόσια εμφάνιση ως ένδειξη διαμαρτυρίας, ένα είδος δηλαδή αποχής. Η άλλη ενθάρρυνε τις εκθέσεις  και γενικά την δημόσια δράση με θέματα όμως που θα είχαν σαφώς αντιχουντικό, αντιφασιστικό χαρακτήρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν ο Βλάσης Κανιάρης έφυγε στο Παρίσι μετά την αντιδικτατορική έκθεση του με τους γύψους και τα γαρύφαλλα στη Νέα Γκαλερί επί της οδού Τσακάλωφ, το 1969, ο Ριχάρδος Σωμερίτης του άσκησε δριμεία κριτική γιατί είχε εκθέσει  δηλαδή είχε σπάσει αυτό το είδος της λευκής απεργίας. Και να σημειώσει κανείς ότι ο Κανιάρης είχε συνέπειες από την έκθεση αυτή- ήταν τότε και μέλος της Δημοκρατικής Άμυνας -και υποχρεώθηκε να φύγει για να αποφύγει τα χειρότερα. Στην εξορία λίγους μήνες αργότερα τον ακολούθησε και η υπόλοιπη οικογένεια του. Είναι τέλος γνωστές οι περιπέτειες που είχαν καλλιτέχνες όπως ο Ηλίας Δεκουλάκος, ο γλύπτης Θόδωρος, η Μαρία Καραβέλα, ο Δημοσθένης Κοκκινίδης με απαγορεύσεις εκθέσεων, κατέβασμα εκτεθειμένων  έργων, προπηλακισμούς, ανακρίσεις, απειλές κλπ. Παρόμοιο κλίμα συνάντησε και η έκθεση των Νέων Ρεαλιστών στο Ινστιτούτο Γκαίτε, το 1970, την οποία οργάνωσε και τρόπον τινά προστάτεψε από την μήνιν της Ασφάλειας ο τότε μορφωτικός ακόλουθος του Ινστιτούτου. Εξέθεταν τότε οι εξής νέοι ζωγράφοι, μόλις απόφοιτοι της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών: Γιάννης Ψυχοπαίδης, Κυριάκος Κατσουράκης, Χρόνης Μπότσογλου Κλεοπάτρα Δίγκα και Γιάννης Βαλαβανίδης. Και παρότι τέτοια φαινόμενα καλλιτεχνικής αντίστασης ήσαν μάλλον ευάριθμα,  δεν ήταν λίγοι οι πνευματικοί άνθρωποι που σύρονταν για τα περαιτέρω στα ανακριτικά γραφεία της οδού Μπουμπουλίνας εκεί που σήμερα στεγάζεται από περίεργη σύμπτωση της ιστορίας το Υπουργείο Πολιτισμού. 

Χαράλαμπος Κατσατσίδης, το έργο αφαιρέθηκε.

Δεν θα σταθώ με λεπτομέρειες στα κατορθώματά της λογοκρισίας στην περίοδο της Μεταπολίτευσης επειδή και δημοσιότητα έχουν γνωρίσει και με επάρκεια έχουν σχολιαστεί. Θα θυμίσω μόνο πως ανάμεσα στους θιγόμενους που ζητούσαν να αποκατασταθεί η διασαλευθείσα τάξη του "ωραίου και του αληθινού" μέσω της αποκαθήλωσης συγκεκριμένων έργων ή που ως εκπρόσωποι του κράτους πρωτοστατούσαν στην επιβολή του παραβιασθέντος νόμου ήσαν ο τότε δήμαρχος Αθηναίων αείμνηστος  Μιλτιάδης Έβερτ, ο τέως πρόεδρος του κόμματος ΛΑΟΣ, ρέκτης Γιώργος Καρατζαφέρης και ο διανοούμενος, τότε υπουργός Πολιτισμού, καθηγητής Ευάγγελος Βενιζέλος.

Θα ήθελα να ολοκληρώσω την μικρή αυτή σύνοψη γεγονότων και παρατηρήσεων με ένα συμβάν που με έθιξε βαθύτατα τόσο εμένα όσο και τους καλλιτέχνες που είχα επιλέξει και το οποίο θα διηγηθώ όσο πιο σύντομα γίνεται. Αναφέρομαι στην έκθεση 60 εικαστικών καλλιτεχνών που εξέθεσαν το 2013 στους χώρους του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου δίπλα και σε διάλογο με τα  μόνιμα εκθέματα, υπό την προστατευτική σκιά, τρόπον τινά, των αγλαών προγόνων. Η έκθεση θα εφιλοξενείτο στο Μουσείο για δύο μήνες και στο τέλος της όλα τα συμμετέχοντα έργα θα δημοπρατούνταν και το ποσό θα διετίθετο προς ενίσχυση του ιδρύματος. Ως επιμελητής της έκθεσης είχα υποβάλει εγκαίρως και το σκεπτικό και τα ονόματα των συμμετεχόντων καλλιτεχνών αλλά και φωτογραφίες των έργων στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και είχα αποσπάσει την πλήρη του έγκριση. Επίσης η έκθεση  λειτουργούσε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και την εγκαινίασε ο ίδιος ο τότε πρωθυπουργός της χώρας  Αντώνης Σαμαράς με παρόντα τα μισά μέλη του υπουργικού συμβουλίου και τον υπουργό Πολιτισμού που ήταν τότε ο Πάνος Παναγιωτόπουλος. 

Δημήτρης Μεράντζας, το έργο αφαιρέθηκε.

 Ανάμεσα όμως στην απόφαση του ΚΑΣ και τα πρωθυπουργικά εγκαίνια είχαν συμβεί μια σειρά ευτράπελων αλλά και κωμικοτραγικών γεγονότων τα οποία δηλητηρίασαν όλη την χαρά αυτής, της φιλόδοξης προσπάθειας. Αιτία των προβλημάτων και βασική πηγή των ανατροπών που θα σας περιγράψω ήταν ο τότε αναπληρωτής διευθυντής του μουσείου Γεώργιος Κακαβάς, διακεκριμένο στέλεχος της νέας Δημοκρατίας. Αναφέρω αυτή την μικρή λεπτομέρεια γιατί με την ιδιότητα του την συγκεκριμένη μπορούσε να αμφισβητεί υπουργικές αποφάσεις και να γράφει την έγκριση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου στα παλαιότερα των υποδημάτων του και ιδιαίτερα στο δεξί από αυτά. Πιο συγκεκριμένα  ο ερίτιμος κύριος Κακαβάς ο όποιος ακόμη και σήμερα είναι διευθυντής του νομισματικού μουσείου το οποίο στεγάζεται στο γνωστό Ιλίου Μέλαθρον, το κτίριο το Τσίλερ, ούτε λίγο ούτε πολύ άλλαξε τον αρχικό τίτλο της έκθεσης και τον έκανε ετσιθελικά  από" Κρήδεμνον" σε "Προσφορά". Επίσης, και ενώ είχα τοποθετήσει τα εγκεκριμένα έργα,τα είχα φωτίσει, είχα στήσει το σύνολο σχεδόν της έκθεσης την οποία και  έβλεπαν οι επισκέπτες του μουσείου τουλάχιστον για 20 μέρες- επειδή δουλεύαμε εγώ και οι εξήντα καλλιτέχνες ενώ λειτουργούσε το Μουσείο και ήσαν ανοιχτές οι αίθουσες-, την παραμονή των εγκαινίων εντελώς αυθαίρετα λογόκρινε μια σειρά έργων- κατά σύμπτωση τα πιο σημαντικά- και απαίτησε την απομάκρυνση τους, πράγμα που έγινε τελικά.

Γιάννης Δημητράκης, τα έργα αφαιρέθηκαν.

Θα μπορούσα προσωπικά- αυτό επιβάλλει η μουσειολογική δεοντολογία- να κατεβάσω ολόκληρη την έκθεση, να αποσύρω όλα τα έργα και να διαμαρτυρηθώ δημόσια. Δεν το έπραξα γιατί σκέφτηκα και το σύνολο των καλλιτεχνών, τις προετοιμασίες των εγκαινίων και το τεράστιο σκάνδαλο που θα ξεσπούσε. Επέμεινα και κράτησα τα μισά από τα λογοκριμένα έργα ενώ τα υπόλοιπα είτε τα άλλαξα με συναίνεση των ίδιων καλλιτεχνών είτε απομακρύνθηκαν από την έκθεση. Πρόκειται για την πιο δυσάρεστη εμπειρία που είχα ποτέ ως επιμελητής στα 30 χρόνια που κάνω αυτή τη δουλειά και όσο ζω θα διαμαρτύρομαι και για την αυθαιρεσία και για την βαρβαρότητα της παρέμβασης αλλά και για την στενόκαρδη, δημοσιοϋπαλληλική αντίληψη με την οποία αντιμετωπίζουν οι κύριοι κύριοι υπεύθυνοι τ έργα τέχνης και τους δημιουργούς τους. Για την ιστορία αναφέρω ότι λογοκρίθηκαν και απομακρύνθηκαν από τις θέσεις τους: Μια φωτογραφία του Τάκη Σπυρόπουλου που ήταν στημένη δίπλα στον χώρο του  Κούρου του Σουνίου με το αιτιολογικό ότι παρουσιάζει ...γυμνό! Ένας τεράστιος Εσταυρωμένος του καλλιτέχνη Μανώλη Αναστασάκου με τον τίτλο "Θέατρο Σκιών". Το έργο ενόχλησε ... τους δωδεκαθεϊστές όπως μας είπε ο διευθυντής οι οποίοι και απαίτησαν την απομάκρυνση του. Ένα υπερμέγεθες  ανδρικό γυμνό του ζωγράφου Χρήστου Παλλαντζά. Και το μεγαλύτερο σκάνδαλο από όλα, το διπλό πορτραίτο του Λουίτζι, ενός νάνου τον  οποίο ο ζωγράφος Άγγελος Σπάρταλης, κατά τα πρότυπα του Βελάσκεθ, παρουσιάζει ντυμένο και γυμνό. Σήμερα το έργο αυτό εκτίθεται στο μουσείο Βορρέ ως μόνιμο έκθεμα. Για την ιστορία λέω ότι ο κύριος Κακαβάς απαίτησε να στηθεί μόνο το ντυμένο έργο και όχι το γυμνό του τμήμα (sic). 

Άγγελος Σπάρταλης, Γιάννης Ασημακόπουλος, Δημήτρης Μεράντζας.

Μετά από μαραθώνιες διαπραγματεύσεις τελικά  επείσθη με απειλές και λογομαχία να διευθυντής να παρουσιαστεί το διπλό πορτραίτο όπως το συνέλαβε και το ολοκλήρωσε ο καλλιτέχνης. Επίσης για άλλους άσχετους λόγους, άλλοτε επικαλούμενος θέματα ασφαλείας και άλλοτε θέματα αισθητικής - το βασικό το πρόβλημα είναι να μην εκτίθενται γυμνά στο κατεξοχήν μουσείο που αποθεώνει το γυμνό, το Αρχαιολογικό Μουσείο- απομάκρυνε αυθαίρετα  τα έργα και τις κατασκευές του Δημήτρη Μεράντζα, του Μπάμπη Κατσατσίδη, του Μανώλη Μιραμπελιώτη, του Τάκη Πουλοπούλου, του Τάσου Μαντζαβίνου, του Τάκη,  της Βένιας Δημητρακοπούλου και της Σοφίας Τούντα. Δηλαδή εξαιρέθηκαν τελικά εννέα καλλιτέχνες από τους αρχικούς εξήντα έξι και τα αντίστοιχα έργα τους. Οφείλω εδώ να σημειώσω ότι ένας πίνακας του Ανδρέα Δεβετζή με που εικονίζει ένα εξαιρετικό, γυναικείο γυμνό απομακρύνθηκε και αντικαταστάθηκε από ένα αστικό τοπίο με το γνωστό πια αιτιολογικό.. Λεπτομέρεια: Είχα τοποθετήσει αυτό τον πίνακα με την γυμνή γυναίκα που άπλωνε τα χέρια της σαν σε άμυνα δίπλα στην περίφημη Σανδαλίζουσα Αφροδίτη δηλαδή, το ελληνιστικό σύμπλεγμα το οποίο παρουσιάζει την Αφροδίτη να απομακρύνει ένα Σάτυρο απειλώντας τον με το σανδάλι της. ( Δες σχετικές φωτογραφίες)!

Τάκης Πουλόπουλος, το έργο αφαιρέθηκε.

Φωνάζω χρόνια πως τα εκατοντάδες (sic) αρχαιογνωστικά μουσεία της χώρας μπορούν ν’ ανοίξουν τους χώρους τους – με μέτρο, με ευφυείς προτάσεις – και στη σύγχρονη τέχνη. Σ’ έναν διάλογο, όχι εύκολο, συχνά οδυνηρό αλλά εξόχως ενδιαφέροντα, του παρελθόντος με το σήμερα. Οι πάντες θα ωφελούνταν απ’ αυτή την όσμωση. Είναι ντροπή το εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο να έχει κλειστές αίθουσες – όπως π.χ. τα κυκλαδικά – ελλείψει φυλάκων και να μην μετατίθενται εκεί δημόσιοι υπάλληλοι που σχολάζουν ή είναι υπεράριθμοι στις υπηρεσίες τους. Καλά να μην μπορούν να πατάξουν οι δικομματικοί φωστήρες τη φοροδιαφυγή αλλά ούτε και να μετακινήσουν δέκα υπαλλήλους από το ένα γραφείο στο άλλο;

Μανώλης Αναστασάκος, το έργο αφαιρέθηκε.

Πρόκειται για μια τακτική συνύπαρξης του παλιού με το νέο που γίνονται στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου και αρκετά δειλά στα δικά μας. Mea culpa. Οι παρεμβάσεις του υπουργείου, η στενοκεφαλιά και οι αντιζηλίες μερικών υπευθύνων και η αφόρητη γραφειοκρατία μ' έκαναν κυριολεκτικά να απαυδήσω. Αφού έστησα την έκθεση, μου επέβαλαν να αποσύρω όλα τα γυμνά γιατί, λέει, ... προκαλούσαν. Κι όλα αυτά στο μουσείο του γυμνού κάλλους. Επίσης αφού μετακινούσαν επί μια εβδομάδα την εσταυρωμένη αυτοπροσωπογραφία του γνωστού street artist Μανόλη Αναστασάκου, τελικά του ζήτησαν να την αποσύρει ως ... βλάσφημη. Παρότι αντικατέστησα αυτό το έργο του Αναστασάκου με άλλο, ποτέ δεν συγχωρήσω στον εαυτό μου που ανέχτηκα τόση στενοκεφαλιά και τόση μιζέρια. Άνθρωποι που δεν αγαπάνε τα σύγχρονα έργα δεν έχουνε το ψυχικό απόθεμα να αγαπήσουν ούτε και τα αρχαία. Παρά τις δηλώσεις τους. Απλώς τα φοβούνται. Αν και γνωρίζω πως μια ομαδική έκθεση που μάλιστα οργανώνεται από επιτροπή, είναι πάντα το προϊόν αναγκαστικού συμβιβασμού, έχουν και οι συμβιβασμοί και τα όρια τους. Για την ιστορία δημοσιεύω εδώ κάποιες αρχικές τοποθετήσεις των έργων της έκθεσης “Κρήδεμνον” τίτλου που όμως έγινε στη συνέχεια “Προσφορά” επειδή έτσι προσωρινά υποβλήθηκε στο ΚΑΣ και έτσι υπέγραψε την απόφαση ο υπουργός. Όπου κρήδεμνον είναι ο κεφαλόδεσμος, το μαντήλι που φόρεσε κατάστηθα ο ομηρικός Οδυσσέας για να διαπλεύσει τη τρικυμία. Που να σας εξηγώ τώρα υπουργέ μου!

Για όλους εμάς που ενεπλάκημεν μες την έκθεση, το όνομα του Γιώργου Κακαβά, αναπληρωτή διευθυντή και της Μπέτυς Δρούγκα, αρχιτέκτονος του μουσείου, θα μας μείνουν αξέχαστα...

Τάσος Μαντζαβίνος, το έργο αφαιρέθηκε.

Προσωπικά αποδέχομαι όλες τις αδυναμίες της έκθεσης "Κρήδεμνον", αρκεί η κριτική να γίνεται με στοιχειώδη αμεροληψία.

Από την άλλη, ποιος αρχαιόπληκτος δικαιούται να απαγορεύσει στα αρχαιογνωστικά μουσεία να πειραματίζονται με σύγχρονα έργα; Ποιος "εστέτ" μπορεί να αρνηθεί στους Έλληνες δημιουργούς του σήμερα το δικαίωμα να σταθούν για ελάχιστο χρονικό διάστημα υπό τη σκιάν των προγόνων τους; Τα μουσεία έχουν ένα ευρύτερο παιδαγωγικό και παρεμβατικό ρόλο. Κι ό, τι είναι καινούριο και διαφορετικό, είναι μοιραίο να προκαλεί. Η φιγούρα του Βλάση Κανιάρη με την αναπεπταμένη σημαία ζήτησε "διαμονητήριο" λίγων ημερών από τον μεγαλόθυμο Θεό του Αρτεμισίου κι αυτός το παραχώρησε! Εξ άλλου αυτός ο τελευταίος δεν έχει τίποτε να φοβηθεί από τη γειτνίαση...

Μάνος Στεφανίδης

Βιβλιογραφία: Επίλογος 2013

Χρυσόστομος, το έργο μετακινήθηκε.

Γιάννης Τζερμιάς, το έργο ταλαιπωρήθηκε πολλαπλώς.

Σοφία Τούντα, το έργο αφαιρέθηκε.

Μανώλης Μεραμπελιώτης, το έργο αφαιρέθηκε.

 

Χρήστος Σανταμούρης, το έργο ταλαιπωρήθηκε πολλαπλώς.

Μιχάλης Μανουσάκης, το έργο μετακινήθηκε.

 

Βένια Δημητρακοπούλου, τα έργα αφαιρέθηκαν.